Bəndəlik kamalına çatmağın mərhələləri

Təbiət üzərində hakimlik, başqa sözlə, həqiqi bəndəlik müqabilində nəzərdə tutulmuş kamala çatmaq üçün müəyyən mərhələlərdən keçmək lazım gəlir.

Birinci mərhələ

Birinci mərhələ ibadət və bəndəliyin keyfiyyətini qaldırıb nəfsə hakim olmaqdan, Allahın istədiyi pak niyyətlə hərəkətdən ibarətdir. Qur’anda oxuyuruq: “Bizim üçün (canı və malı ilə) çalışanları, şübhəsiz, öz yolumuza yönəldərik...”¹²¹ Başqa bir ayədə buyurulur: “Əgər Allahdan qorxsanız sizə haqqı batildən seçən bəsirət verərik...”¹²² Buyurulur: “Namaz çirkin və bəyənilməyən işlərdən uzaqlaşdırır...”¹²³; “Sizin üçün oruc müəyyənləşdi. Necə ki, sizdən öncəkilər üçün müəyyənləşmişdi ki, pəhrizkar olasınız.”¹²⁴; “Ey iman gətirənlər! Səbr və namazdan yardım alın...”¹²⁵ Bu bəndəlik mərhələsində insanın qazancı xüsusi bir bəsirət və bu bəsirət əsasında nəfs istəklərinə hakimlikdir. Başqa sözlə, ibadət və bəndəliyin ilkin tə’siri əmmarə nəfs üzərində nəzarətdir.

İkinci mərhələ

İkinci mərhələ dağınıq düşüncələrə və təxəyyülə nəzarətdən ibarətdir. İnsandakı ən maraqlı qüvvələrdən biri təxəyyül qüvvəsidir. İnsan məhz bu qüvvə sayəsində hər an düşüncə obyektini dəyişir, xatirələri vərəqləyir.

Bu qüvvə bizim ixtiyarımızda deyil. Əslində biz bu qüvvənin ixtiyarındayıq. Bu səbəbdən də fikrimizi bir nöqtəyə yönəltmək istədiyimiz vaxt o başqa bir şeyə yönəlir. Təxəyyül qüvvəsi insanı o tərəf-bu tərəfə çəkir, məsələn namazda insan diqqətini bir nöqtəyə yönəldə bilmir.

İslam Peyğəmbərindən (s) bu mövzu ilə bağlı maraqlı təşbehlər nəql olunmuşdur. Həzrət təxəyyül qüvvəsinin tə’siri altında olan inasanı səhrada ağacdan asılmış quş lələyinə bənzədir. Bu lələyi külək hər an bir tərəfə çevirir. Həzrət buyurur: “Qəlb səhrada ağacdan asılmış lələk kimidir. Külək onu o yan-bu yana çevirir.”¹²⁶ Digər bir hədisdə oxuyuruq: “Adəm övladının qəlbi qaynar qazandan daha artıq qalxıb düşür.”¹²⁷

Peyğəmbər buyurur qəlb lələk kimi

Səhra küləyində oynar daimi.

Qəlbi qaynar suya oxşadan da var,

Qəlb də su tək enər, gah da ki, qalxar.

Belə bir sual yaranır: İnsan təxəyyül qüvvəsinə tabedirmi? Bu sirli qüvvə sərçə tək o budaqdan bu budağa uçub, insan vücuduna hökm edirmi? Yoxsa təxəyyül qüvvəsinin hakimliyi naqislikdən doğur? Kamil insanlar, vilayət əhli bu qüvvəni cilovlaya bilirmi?

Şübhəsiz ki, bu qüvvəni cilovlamaq olar. Bəşəriyyətin mühüm vəzifələrindən biri məhz bu qüvvəni nəzarət altına almaqdır. Yoxsa bu şeytansifət qüvvə Allaha yaxınlaşmağa macal verməz, bütün istedadları zaya çıxarar.

Xəyal gün uzunu insanla oynar,

Gah xeyir, gah da şər üstdə dayanar.

Bir səs ruhu çağırar ərşə sarı,

O birinin tənəzzüldür şüarı.

Bəndəlik yolunu gedənlər ikinci mərhələdə belə bir qənaətə gəlirlər ki, təxəyyül qüvvəsini cilovlasınlar. Təxəyyül qüvvəsi ram edildikdən sonra insandakı fitri allahpərəstlik hissi çiçəklənir, təxəyyül qüvvəsi yolçuya maneə yarada bilmir. Həzrət Peyğəmbər (s) buyurur: “İki gözüm yatır, amma qəlbim oyaqdır.”¹²⁸

Sənin gözün açıq, qəlbin yatırkən

Gözü bağlı qəlbi oyaq kəsəm mən.

Ərşə qalxıb yendirmişəm xəyalı,

Məndən yuxarıya yoxdur macalı.

Təxəyyül qüvvəsini cilovlamaq mümkündür. Qur’anda oxuyuruq: “Allah kimsəni gücündən artıq yükləmir.”¹²⁹ İnsan imkan həddində diqqətini Allaha yönəltməlidir. Riyazət əhli bu səhnəyə başqa yolla daxil olur. Onlar cismlərinə əziyyət verməklə hansısa həddə müvəffəq olurlar. Həqiqi İslam ibadət yolu ilə təxəyyül qüvvəsinin cilovlanmasına çağırır. Diqqətin Allaha yönəlməsi, tədbir sahibinin hüzuru barədə düşüncə təxəyyülün ram edilməsi üçün zəmin yaradır. İbn Sina deyir: “Mə’rifət əhlinin nəzərində ibadət təlaşlar, nəfs və xəyal qüvvələrinin adəti üçün təkrardır. İbadət yolu ilə Allahın hüzuru duyulur, diqqət təbii və maddi məsələlərdən Allaha yönəlir. Nəticədə təxəyyül qüvvəsi ilahi fitrətə təslim olur. Belə ki, insan istədiyi vaxt diqqətini haqqa yönəldə bilir. İbadət sayəsində həmin qüvvələr müxalif fəaliyyət göstərmir, iki daxili qüvvə arasında çəkişmə yaranmır, batini meyl təxəyyül qüvvələrinin maneçiliyi olmadan məqsədə doğru hərəkət edir.”¹³⁰

Üçüncü mərhələ

Bəli, ruh elə bir mərhələyə çatır ki, bir çox işlərdə bədənə ehtiyac duymur. Hansı ki, cisim tam şəkildə ruha möhtacdır. Ruh və cisim bir-birinə ehtiyaclıdır. Cisim ruhun sayəsində yaşayır, ruh cismi hifz edir. Ruhla bədən arasındakı əlaqə kəsildikdə cisim məhv olur. Digər bir tərəfdən, ruh öz fəaliyyətlərində cismin seçimlərinə ehtiyaclıdır. Ruh əzalar işə düşmədən bir iş görə bilmir.

Ruhun cisimdən ehtiyacsızlığı dedikdə, bə’zi fəaliyyətlər nəzərdə tutulur. Bu ehtiyacsızlıq bə’zən bir an çəkir, bə’zən bir müddət uzanır. Belə bir hal “xəl’i-bədən” adlanır.

İşraqi filosof Söhrəvərdi: “Biz cisimdən azad olmayanı hikmət sahibi saymırıq.” Mir Damad deyir: “Cismin hakimiyyətindən qurtuluş bir insanda xasiyyətə çevrilməmişsə, onu hikmət sahibi saymırıq. Hikmət sahibi istədiyi vaxt bu halı əldə edə bilməlidir.” Tədqiqatçılar bilməlidirlər ki, belə hal yüksək kamillik göstəricisi deyil. Misal aləmini adlamamış, dərk olunan qeybə qədəm qoymamış insanlarda da belə hal ola bilər.

Dördüncü mərhələ

Bu mərhələdə cisim insanın əmr və iradəsinə o qədər tabe olur ki, onun özündə fövqəladə hallar müşahidə olunur. İmam Sadiq (ə) buyurur: “Sə’y və nəfs istəyi bir işə münasibətdə gücünü göstərirsə, cisim həmin iş qarşısında aciz qalmır.”¹³¹