2.3. Выдатныя помнікі арыгінальнай свецкай літаратуры

2.3.1. «Аповесць мінулых гадоў»

Важнейшым элементам у зараджэнні арыгінальнай літаратурнай твор­часці было фарміраванне ў перадавой часткі кіеўскіх кніжнікаў гістарыч­най cвядомасці, што адлюстроўвалася ў спробах прыраўняць гісторыю Кі­еўскай Русі да гісторыі іншых хрысціянізаваных краін Еўропы, з аднаго боку, і прадставіць гісторыю ўсходніх славян як гісторыю кіеўскую – з ін­шага.

Гісторыя старажытнарускага летапісання зараз аднаўляецца гіпатэ­тычна. Найбольш абгрунтаванымі і аўтарытэтнымі па гэтай праблеме з’яўляюцца меркаванні А.А. Шахматава, якія з істотнай карэкціроўкай Д.С. Ліхачова прымаюцца сучаснымі вучонымі ў якасці асноўнай тэорыі ўзнікнення ўсходнеславянскага летапісання.

Самы старажытны летапіс, што захаваўся да нашага часу, – гэта «Аповесць мінулых гадоў», складзеная на пачатку XII ст. манахам Кіева-Пячорскага манастыра Нестарам. Гэты твор дайшоў да нашага часу ў шматлікіх рэдакцыях і рукапісных спісах. Сярод іх найбольш старажытныя і блізкія да аўтарскага арыгінала: Лаўрэнцьеўскі (1377), Іпацьеўскі (XV ст.) і Радзівілаўскі (XV ст.).

«Аповесць мінулых гадоў» – летапісны звод, гэта значыць гістарыч­на-літаратурная кампіляцыя, у якой зведзены матэрыялы, узятыя з розных паводле часу, месца, паходжання і аўтарскай прыналежнасці твораў. Так, з візантыйскай хронікі Георгія Амартала запазычаны звесткі з гісторыі розных плямён і народаў, з Бібліі – звесткі з біблейскай гісторыі, асобныя цытаты і агульная хрысціянска-багаслоўская канцэпцыя сусветнай гісто­рыі. З мясцовых крыніц у летапісны звод ўвайшлі матэрыялы, заснаваныя на ранейшых апавяданнях і запісах пра хрышчэнне Русі («Прамова Іаана По­лацкага», «Прамова філосафа», апісанне самога хрышчэння кіяўлян і г.д.).

Пазней, у 60–70-я гг. XІ ст. да складзенага летапісу далучаюцца ін­шыя па характары і паходжанні матэрыялы. Дзейнасць у дадзеным кірунку звязваецца з імем кіева-пячорскага манаха Нікана, які дадае ў збор паданні пра першых князёў Алега, Ігара, княгіню Вольгу, легенду пра хрышчэнне Уладзіміра ў Корсуні і г.д. Магчыма Нікан змясціў у лепісе матэрыялы з Полацкай гісторыі: звесткі пра Рагвалода, пра разгром Полацка, пра жа­ніцьбу Уладзіміра на Рагнедзе, шэраг летапісных аповесцяў пра Усяслава Чарадзея. Менавіта Нікан надае летапісу форму пагадовых запісаў, што дазваляла ўпарадкавана ўключыць ў летапіс розныя, нават не хрысціянскія, апавяданні і дзелавыя паведамленні, фрагменты з жыцій і інш., прынцыпо­ва адрознівала летапіс ад хронікі і абумоўлівала яго жанравую суцэль­насць: апавяданне ў цэлым нібы ілюстравала рух гістарычнага часу, уво­дзячы стракатыя падзеі быцця ў агульную сакралізаваную сістэму летазлі­чэння, дзе ў пачатку было стварэнне свету, а ў канцы – абвешчаны ў буду­чыні Апакаліпсіс.

Звод Нікана магчыма быў падоўжаны ўкладальнікам Першапачатко­вага зводу (назва належыць А.А. Шахматаву) з 1073 да 1095 гг.

У пачатку XII ст. Першапачатковы звод быў перапрацаваны манахам Кіева-Пячорскай лаўры Нестарам. Ён з’яўляецца аўтарам так званай першай рэдакцыі летапісу (складзенай не пазней 1113 г.), у якой ўжо вы­разна вызначылася канцэпцыя твора. У адрозненне ад папярэдніх летапіс­цаў Нестар паставіў перад сабой грунтоўную задачу: падаць гісторыю старажытнай Русі ў кантэксце сусветнага гістарычнага працэсу. Выдатная на той час роля Кіева ва ўсходнеславянскім культурным і палітычным жыцці, шырокі гістарычны кругагляд і літаратурны талент Нестара абумо­вілі тое, што «Аповесць мінулых гадоў» выступіла не простым зборам раз­настайных фактаў, а «літаратурна пададзенай гісторыяй Русі»⁷, таму мана­ха Нестара лічаць аўтарам твора.

У 1116 г. летапіс быў перапрацаваны ў рэчышчы тэндэнцыі ўслаў­лення Уладзіміра Манамаха. Гэтая другая рэдакцыя твора была выканана ма­нахам Выдубецкага манастыра Сільвестрам. Трэцяя рэдакцыя была зробле­на невядомым аўтарам па загадзе князя Мсціслава Уладзіміравіча ў 1118 г.

Помнік складаецца з дзвюх розных па характары частак: уступнай аповесці, напісанай як цэласнае звязнае апавяданне пра далёкае мінулае Русі, і ўласна летапісу, пададзенага ў форме асобных пагадовых датаваных запісаў. Ва ўступнай частцы расказваецца паходжанне славян, рассяленне ўсходнеславянскіх плямён, іх норавы і звычаі. Датаваная частка летапісу ахоплівае перыяд з 852 да 1110 гг. уключна і прысвечана старажытнарус­кай гісторыі, выкладзенай у храналагічнай паслядоўнасці.

Асноўны змест летапісу – палітычная гісторыя Старажытнай Русі, гісторыя ўтварэння і развіцця Кіеўскай дзяржавы, выкладзеная паводле гістарычна дакладных дадзеных і фальклорнага матэрыялу.

У творы злучаны дзве традыцыі: кніжна-літаратурная і вусна-паэ­тычная. Легендарны характар маюць, напрыклад, летапісныя апавяданні пра заснаванне Кіева, пра першых рускіх князёў і інш. Да народна-паэтыч­ных паданняў узыходзяць створаныя летапісцам каларытныя вобразы кіеўскіх князёў X ст. – вешчага Алега, мудрай Вольгі, ваяўнічага Святасла­ва. Пераважная большасць звестак XI–XII стст. – пра гістарычна сапраўд­ныя падзеі, яны маюць дакументальна дакладны, аб’ектыўны характар, бо заснаваны на ўспамінах сучаснікаў або відавочцаў.

Асноўнымі формамі літаратурнага выкладу гісторыі сталі:

– пагадовы запіс, ці кароткае паведамленне пра падзею;

– летапіснае апавяданне, або пашыраны пагадовы запіс; у якім падзея апіс­валася больш-менш разгорнута, што залежала як ад паўнаты атрыма­най летапісцам інфармацыі, так і ад важнасці падзеі;

– летапісныя казанні, што маюць вусна-паэтычнае паходжанне; і летапіс­ных аповесцяў, у якіх аўтар імкнуўся дакладна і вобразна аднавіць падзею, звяртаючы ўвагу на дэталі, абставіны, перадаючы дыялогі і маналогі персанажаў;

– летапісныя аповесці могуць засноўвацца і на вусных паведамленнях, дзя­куючы чаму апавяданне атрымлівае элементы сюжэтнай займаль­насці, надзвычайнасці і эпічнасці (летапісная легенда), або на распо­вядах пра падзеі, сучасныя летапісцу, і тады апавяданне вызначаецца дакладнасцю і канкрэтыкай.

Нягледзячы на фрагментарнасць летапісу, стракатасць зместу, а мес­цамі і стылістычную неаднароднасць, адзінства тэмы, агульнасць гістарыч­най канцэпцыі і ідэйнай скіраванасці робяць яго цэласным творам.

Вобраз Беларусі ў «Аповесці мінулых гадоў» спецыяльна не вылу­чаецца, тым не менш ён складваецца ў пэўным аб’ёме на старонках твора. У творы згадваюцца беларускія гарады і рэкі: Тураў, Мянеск, Рша, Друцк, Дзвіна, Палата, Лаваць, Дняпро; плямёны, якія стануць этнічнай асновай беларусаў: крывічы, дрыгавічы, радзімічы. Твор захаваў унікальныя звест­кі з гісторыі Полацка і Полацкай зямлі, распавядае пра першых полацкіх князёў: Рагвалода і яго дачку Рагнеду, Брачыслава, Усяслава Чарадзея.

«Аповесць мінулых гадоў» – твор глыбока патрыятычны, яркі сведка высокаразвітай гістарычнай свядомасці ўсходніх славян XI–XII стст. Лета­пісец зыходзіў з уяўлення аб агульнасці паходжання ўсіх славян і право­дзіў ідэю гістарычнага адзінства і палітычнай незалежнасці ўсходнеславян­скіх зямель. Яго глабока хваляваў лёс рускай зямлі, яе мінуўшчына і су­часнасць, яе будучыня. Ён ганарыўся сваёй радзімай, бачыў мінулае Русі ў часавай перспектыве, усведамляў яе веліч, імкнуўся асэнсаваць месца і гістарычную ролю на міжнароднай арэне. Неацэннае значэнне гэтага вы­датнага помніка старажытнарускай культуры яшчэ і ў тым, што ён садзей­нічаў зараджэнню летапісання ў іншых цэнтрах Русі, паслужыў літаратур­най крыніцай і ўзорам для розных летапісных твораў больш позняга часу.

Т.ч., асноўны змест старажытнарускага летапісу – гераічная гісторыя рускай зямлі, выкладзеная ў стылі манументальнага гістарызму, г.зн. у гіс­тарычнай перспектыве, панарамна і эпічна. Прадметам адлюстравання сталі значныя грамадска-палітычныя і культурныя падзеі з жыцця народа і дзяржавы, а героямі – выдатныя гістарычныя асобы свайго часу (пераваж­на князі), якія абмалёўваліся з пункту гледжання высокіх хрысціянскіх і грамадзянскіх ідэалаў. Таму пад знешняй аб’ектыўнасцю і бясстраснасцю летапіснага апавядання адчуваецца глыбокі маральна-этычны падтэкст, га­рачая зацікаўленасць аўтара мінулым, сучасным і будучым роднай зямлі, эмацыянальнае стаўленне да гісторыі, якая была не толькі памяццю наро­да, але і важным сродкам фарміравання яго нацыянальнай самасвядомасці і настаўніцай жыцця.

Буйныя летапісныя зводы – гэта своеасаблівыя літаратурныя антало­гіі і гістарычныя энцыклапедыі – хрэстаматыі свайго часу. Як з’ява сінкрэ­тычнага характару летапіс адначасова помнік літаратуры, грамадска-палі­тычнай думкі і гістарычны дакумент эпохі.