2.2. Выдатныя помнікі рэлігійнай літаратуры XI–XIII стст.

2.2.1. Арыгінальная жыційная літаратура

Самым масавым відам літаратуры былі ў Сярэднявеччы жыціі свя­тых. Жыціе – складзеная па асаблівых законах біяграфія хрысціянскіх па­дзвіжнікаў, дзеячаў і герояў, якія за розныя заслугі перад царквой і верай былі прызнаны святымі. Іх жыццё павінна было служыць прыкладам для вернікаў, таму жыціі ствараліся адпаведна мастацкай традыцыі з выразны­мі маральна-дыдактычнымі мэтамі. Як правіла, твор меў тры часткі: пачы­наўся рытарычным уступам (гаворка ідзе пра неабходнасць шанавання свя­тых, услаўленне Бога, падкрэсліваецца сціпласць і адказнасць аўтара, пры­водзяцца цытаты з біблейскіх тэкстаў), цэнтральная частка змяшчала непа­срэдны аповяд пра нараджэнне і жыццёвы шлях святой ці святога¸ іх ду­хоўнае ўзыходжанне і подзвігі, завяршалася жыціе пахвалой ці малітвай. Змест твора меў выразна павучальны, ілюстрацыйны характар, а ў вобразе святога паказваўся не проста станоўчы, а ідэальны хрысціянскі герой, у многім пазбаўлены індывідуальных рыс жывога чалавека, які дзейнічае ў даволі ўмоўных абставінах. Аднак паколькі аснову твора складаў лёс са­праўдных асоб, то жывыя рысы чалавека так або інакш пранікалі ў жыціе. Абавязкова павінны былі апісвацца эпізоды, у якіх герой (гераіня) добраах­вотна адмаўляецца ад багацця і прымае пострыг, а таксама адлюстроўвац­ца прыжыццёвыя або пасмяротныя цуды святога.

Жыціі бытавалі як у сістэме спецыяльных агіяграфічных зборнікаў (мінеі, пралогі (сінаксары), пацерыкі), так і асобна, у зборніках змешанага характару. Захаваліся Супрасльскі (XI) і Успенскі (XII) рукапісы, зборнік жыцій «Чэцці-Мінеі», у якім жыціі размешчаны па месяцах года ў адпа­веднасці з датамі ўшанавання святых. Карысталіся папулярнасцю Егіпецкі і Сінайскі пацерыкі, перакладзеныя з грэка-візантыйскіх крыніц, што прад­стаўляюць сабой зборнікі займальных і павучальных навел і анекдотаў з жыцця манахаў. Скарочаныя тэксты жыцій змяшчаліся ў Пролагах. Быта­валі ў розных зборніках жыціі Аляксея, Антонія Вялікага, Андрэя Юродзі­вага, Васіля Новага і шмат якіх іншых святых.

Зараджэнне арыгінальнай агіяграфіі стала магчыма дзякуючы ўзнік­ненню культу мясцовых святых, што было цесна звязана з важнейшымі ідэйна-палітычнымі задачамі часу: імкненнем да царкоўнай і палітычнай незалежнасці ад Візантыі, умацаваннем міжнароднага аўтарытэту стара­жытнарускай дзяржавы. Найбольш значныя арыгінальныя помнікі жыційнай літаратуры гэтага перыяду – «Сказанне пра Барыса і Глеба», «Жыціе Феа­досія Пячорскага». Гэты твор паслужыў адной з літаратурных крыніц Кіева-Пячорскага пацерыка, што ўяўляе сабой серыю займальных дыдактычных навел з жыцця пячорскіх манахаў.

Самай прыкметнай з’явай ў літаратуры другой паловы XII ст. на бе­ларускіх землях было стварэнне «Жыція Еўфрасінні Полацкай» – высока­мастацкага твора, які і зараз адыгрывае важную ролю ў беларускай духоў­насці.

Помнік захаваўся больш чым ў паўтары сотні спісах XVI–XVIII стст., якія ўкладаюць шэсць рэдакцый і адлюстроўваюць уплывы розных, больш позніх літаратурных стыляў і эпох. Твор мог быць складзены ў другой па­лове XII – пачатку XIII стст. на царкоўнаславянскай мове. Сярод верагод­ных аўтараў называецца манах Давыд, які адправіўся суправаджаць Еўфра­сінню ў падарожжы да Іерусаліма. А.А. Мельнікаў, адзін з выдатных бела­рускіх даследчыкаў і перакладчыкаў старажытнарускіх тэкстаў, меркаваў, што «Жыціе» ўзнікла ў асяроддзі манахаў Багародзіцкай абіцелі, і пры яго стварэнні мог прымаць непасрэдны ўдзел паплечнік асветніцы, Міхаіл, які выконваў пры князёўне абавязкі «сакратара» і пасля быў прызначаны ігу­менам заснаванага Еўфрасінняй мужчынскага манастыра⁴. Аднак існуюць і іншыя версіі наконт часу стварэння і аўтарства твора.

У аснове сваёй жыціе складзена ў адпаведнасці з агіяграфічным ка­нонам (на узор «Жыція Еўфрасінні Александрыйскай») і ў жанравых ад­носінах аб’ядноўвае біяграфічную аповесць, хаджэнне і пахвалу. Знешні рух жыцця Еўфрасінні адбываецца ў звычайных для гераіні агіяграфічнага твора сітуацыях: сюжэт развіваецца ў храналагічнай паслядоўнасці з мэтай паказаць паступовае ўзыходжанне Еўфрасінні да нябеснай святасці.

Асноўны сэнс «Жыція Еўфрасінні Полацкай» заключаецца ў пафас­ным услаўленні хрысціянскай падзвіжніцы, якая аддала ўсе свае сілы на карысць рэлігійнай асветы. Аскетычны подзвіг служэння Богу непарыўна звязваецца з жыццёвым подзвігам – служэннем народу. Гарачая пропаведзь адукацыі, пісьменства, агульначалавечай маралі і самаахвярнасці ў слу­жэнні хрысціянскай ідэі спалучаюцца ў творы з не менш выразным ма­тывам – услаўлення Еўфрасінні як патронкі роднага краю, які не абмінула Божая ласка. Гэтая ідэя выкладзена ў творы канструкцыйна суцэльна. Ад успаміну пра славутага продка – магутнага Усяслава Брачыславіча агіё­граф пераходзіць да апісання заслуг гераіні перад родным горадам, нідзе не губляючы з поля зроку сваёй мэты: арганічна ўпісаць дзейнасць Еўфра­сінні ў кантэкст паўсюднага пашырэння хрысціянства па свеце, паглыблен­ня веры ў народзе і тым самым паставіць Полацк у шэраг іншых славутых гарадоў.

Аўтарскі стыль вызначаецца спалучэннем інфармацыйнай падрабяз­насці з эканоміяй слоўных сродкаў, стварэннем эмацыйна насычанага апо­вяду, што, на думку даследчыкаў, было характэрна для паэтыкі полацкай літаратурнай школы. Вобразы князёўны-асветніцы, яе бацькі, спадзвіжніц і блізкіх намаляваны праўдзіва, ярка і вылучаюцца індывідуальнымі рысамі. Асаблівай увагі заслугоўваюць дынамічныя дыялогі персанажаў і маналогі Еўфрасінні, у якіх раскрываецца духоўны свет герояў, выяўляюцца матывы іх учынкаў. Майстэрскае выкарыстанне развітых формаў моўнай арганіза­цыі матэрыялу не толькі ўзбагачае сюжэтную аснову і служыць сродкам драматызацыі апавядання, але і выступае моцным вобразатворчым факта­рам. Глыбокі змест, яркія і непаўторныя вобразы, развітыя спосабы моўнай характарыстыкі персанажаў ускладнялі традыцыйную сэнсавую схему агіяграфічнага твора, тым самым робячы важкі ўклад у развіццё славеснага мастацтва старажытнай Русі.

«Жыціе Еўфрасінні Полацкай» стала першым творам, у якім акрэс­лівалася і аналізавалася дзейнасць Еўфрасінні як першай, і гістарычна склалася, адзінай рэлігійнай падзвіжніцы ў сярэднявечнай Беларусі, най­перш як падзвіжніцы-кніжніцы. Аўтар не дае дакладных звестак пра ўлас­ную літаратурную дзейнасць беларускай асветніцы, падкрэсліваючы, ад­нак, што кніга на ўсё жыццё прадвызначыла паводзіны Еўфрасінні: «И еще же за все имhние имhю книги сея».

Асабліва цікавае і каштоўнае жыціе і як адзін з першых твораў, на­пісаных на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Твор мясцовы па змесце і па­ходжанні, помнік рэгіянальнага пісьменства, якое было своеасаблівым пе­раходным мостам ад літаратуры агульнарускай да ўласнабеларускай, а ў жанравых адносінах стаіць ля вытокаў арыгінальнай гістарычнай прозы старажытнага перыяду.

Прыкладна каля таго ж часу, што і «Жыціе Еўфрасінні Полацкай», было складзена «Жыціе Кірылы Тураўскага», якое ўваходзіла ў адну з рэ­дакцый Славяна-рускага пролага і таму было цалкам падпарадкавана па­трабаванням агульнаславянскай пролагавай традыцыі. Да сённяшняга часу гэты помнік служыць асноўнай крыніцай звестак па біяграфіі тураўскага залатавуста – яго грамадскую, літаратурную і пастырскую дзейнасць. Маг­чыма, існавалі іншыя тыпы «Жыція Кірылы Тураўскага», але да нашага часу іх слядоў нідзе не захавалася.

Ідэі хрысціянскай самаахвярнасці і актыўнай грамадскай дзейнасці на карысць сцверджання рэлігійных ідэалаў, закладзеныя ва ўсходнесла­вянскіх агіяграфічных творах кіева-наўгародскага этапу, атрымалі далей­шае развіццё ў «Жыціі Аўрамія Смаленскага» (каля 1146 – пасля 1219 гг.), напісаным у канцы 30 – пачатку 40-х гадоў XIII ст.

Дзейнасць Аўраамія мела шматгранны характар: у маладыя гады ён прыняў пострыг, перапісваў свяшчэнныя кнігі, здзяйсняў духоўны подзвіг юродства, аддаляўся ў скіт, маляваў іконы, быў выдатным прамоўцам і меў вучняў і паслядоўнікаў, вылучаўся суровай аскетыкай.

Складаныя перыпетыі лёсу смаленскага прапаведніка Аўрамія вы­кладаліся яго вучнем, манахам Яфрэмам, з пэўнай мэтай: паведаміць наш­чадкам сапраўдную гісторыю жыцця настаўніка, выкрыць яго ворагаў і вы­рашыць непаразуменні, што маглі узнікнуць у народнай памяці ў сувязі з некаторымі фактамі біяграфіі асветніка, жыццё якога на самой справе цал­кам адпавядала сярэднявечным уяўленням пра ідэальнага героя-святога.

У цэнтры твора апісанне цяжкіх фізічных і духоўных выпрабаванняў галоўнага героя. Высокая адукаванасць і папулярнасць Аўраамія выклікала зайздрасць і лютую нянавісць мясцовага духавенства. Яно ўзвяло на яго паклёп, абвінаваціла ў ерасі і разам з фанатычна раз’юшаным натоўпам ўчыніла публічны здзек з яго і асмяянне. Толькі дзякуючы незвычайнай вытрымцы, стойкасці, высакароднасці Аўраамій змог атрымаць маральную перамогу. Дынамічнае развіццё дзеяння і драматычнае напружанне сюжэта прыкметна запавольваецца і паслабляецца ў творы лірычнымі адступлен­нямі і багаслоўскімі разважаннямі аўтара, для якога царкоўна-рэлігійныя і маральна-дыдактычныя мэты былі галоўнымі. «Жыціе Аўраамія Смаленска­га» вылучаецца сярод іншых агіяграфічных твораў як сваім зместам і героем, так і тым, што ў яго аснове ляжыць новы тып канфлікту: галоўнаму герою супрацьстаяць не іншапляменнікі – язычнікі, а фанатычна, варожа настроены натоўп адзінаверных хрысціян.