Тэма 2. Найвыдатнейшыя помнікі перакладной і арыгінальнай літаратуры

Асноўныя пытанні:

2.1. Жанрава-тэматычная разнастайнасць перакладной літаратуры.

2.2. Выдатныя помнікі рэлігійнай літаратуры XI–XIII стст.

2.3. Выдатныя помнікі свецкай літаратуры.

Асноўныя паняціі:

Агіяграфія, летапіс, апокрыф, гераічны эпас, жыціе, красамоўства (патрыстыка), прытча, слова-пропаведзь, хаджэнне.

2.1. Жанрава-тэматычная разнастайнасць перакладной літаратуры

Грэка-візантыйская паводле паходжання перакладная літаратура вы­значалася значнай жанравай разнастайнасцю. Дамінуючае месца займалі ў ёй рэлігійныя творы. Асноўную частку гэтага пласта склалі набажэнскія і рэлігійна-чытальныя кнігі. Склад набажэнскіх кніг вызначаўся прадпісан­нямі зборнікаў царкоўных правіл вядзення службы, царкоўнымі законамі (Евангелле, Апостал, рознага тыпу Псалтыры, Мінея Службовая, Службоў­нік і Трэбнік (розныя зборнікі кананічных тэкстаў для набажэнства ў роз­ныя дні і святы), Пролаг (зборнік кароткіх жыцій святых) і інш.). Рэлігійна-чытальная літаратура складалася са зборнікаў павучанняў, казаняў (Злата­вуст, Златаструй, Маргарыт, Ізмагард), тлумачэнняў Святога Пісання, бага­слоўскіх трактатаў, Тэтраевангелля, Чэцціх-Міней, Пацерыкоў, Шасціднё­вікаў, зборнікаў цытат з твораў Айцоў Царквы, старажытных мудрацоў, даўніх афарызмаў.

Кнігі гэтых двух тыпаў пачынаюць перапісвацца на Русі ў канцы X – пачатку XІ ст. Найбольш старажытныя з тых, што захаваліся: Астрамірава Евангелле (1056), напісанае для наўгародскага пасадніка Астраміра, і Із­борнік (1073), створаны паводле балгарскага арыгінала. XІ ст. датуецца Ту­раўскае Евангелле ці «Тураўскія лісткі» (захавалася ва ўраўках), XІІ ст. – Полацкае і Аршанскае Евангеллі.

Вызначальную ролю ў жыцці сярэднявечнага чалавека адыгрывала Біблія – збор кніг, якія напісаны з натхнення і адкрыцця Св. Духа праз аб­раных ад Бога людзей: прарокаў і апосталаў. Складаецца з 2-х частак: Ста­рога і Новага Запавету.

Стары Запавет створаны ў дахрысціянскія часы, тэкст напісаны ў ас­ноўным на яўрэйскай мове (некаторыя фрагменты на арамейскай, грэчас­кай). Стары Запавет – гэта кнігі напісаныя пад знакам злучэння Бога з пра­рокамі Аўраамам і Маісеем. У кнігах Ст. Запавету расказваецца пра ства­рэнне Богам свету, пра старажытную гісторыю яўрэйскага народа, даюцца маральныя прадпісанні кожнаму хрысціяніну.

Новы Запавет расказвае пра дзейнасць хрысціянскай царквы, злучэн­не з Ісусам. Галоўны корпус тэкстаў складаюць чатыры Евангеллі – ад Мацвея, Марка, Лукі, Яна. Слова «евангелле» ў перакладзе з грэчаскай мовы азначае «дабравесце» – Добрая вестка пра нараджэнне Ісуса Хрыста, Яго жыццё, Яго вучэнне, Яго трагічную смерць і Уваскрэсенне. Новы За­павет напісаны на старажытнагрэчаскай мове. Акрамя Евангелляў у Новы Запавет уваходзяць Дзеянні Апосталаў, Саборныя Пасланні Апосталаў, ча­тырнаццаць Пасланняў Апостала Паўла, з якіх, па сутнасці, можна лічыць пачатак хрысціянскай літаратуры. Усе гэтыя творы працягваюць традыцыі літаратуры мудрасці, павучання. Асаблівае месца займае Адкрыццё Апос­тала Яна Багаслова, у якім аўтар разважае аб складаных шляхах чалавечай гісторыі, непазбежным сканчэнні няправеднай гісторыі і надыходзе Ме­сіянскай эры – Валадарства Божага.

Найбольшай папулярнасцю на Русі карысталіся Евангелле, Псалтыр, Апостал. Гэтыя кнігі служылі невычэрпнай крыніцай мудрасці і духоўных каштоўнасцяў. Біблія – найдзвычай багаты паводле складу і зместу помнік, які аказаў велізарны ўплыў на развіццё культуры і мастацтва хрысціянскіх народаў.

Адначасова з рэлігійнымі тэкстамі на землі ўсходніх салавян прані­кала многа перакладных кніг, аповесцей свецкага характару – пераважна гістарычнага, прыродазнаўчага і маральна-філасофскага. Гэта разнастай­ныя творы «паўсвецкага» зместу: апокрыфы, варажбітныя кнігі, астралогія, «фізіёлагі», «шасціднёвікі» (творы, якія змяшчалі разнастайныя звесткі па гісторыі, геаграфіі і касмаграфіі, інфармацыю пра жывую і нежывую пры­роду,), зборнікі афарызмаў («Пчала»).

Апокрыфы – блізкія да Бібліі па змесце, эмацыянальным ладзе і фар­мальных прыметах рэлігійныя аповесці, у якіх адрозна ад афіцыйнай цар­коўнай літаратуры распрацоўваліся біблейскія сюжэты, вобразы, матывы. Гэтыя творы не прызнаваліся хрысціянскай царквою, некаторыя нават за­бараняліся. Найбольшай папулярнасцю карысталіся: «Казанне, як Бог ства­рыў Адама», «Сон Багародзіцы», «Пра дванаццаць пакутаў», «Хаджэнне Агапія ў Рай» і інш.). Апакрыфічныя творы на працягу многіх стагоддзяў прыцягвалі ўвагу сярэдневяковага чытача. Яны задавальнялі яго цікавасць да незвычайнага, легендарнага, жаданне ў дадатковых ведах аб падзеях свяшчэннай гісторыі, у многіх з іх выказваліся вальнадумныя ерэтычныя ідэі, узнімаліся вострыя праблемы часу. Некаторыя апокрыфы значна паз­ней былі літаратурна перапрацаваны і ўвайшлі ў вядомыя творы (напрык­лад, сюжэт апокрыфа «Хаджэнне Багародзіцы па пакутах» быў выкарыста­ны ў творах: Дантэ Аліг’еры «Боская камедыя», Ф. Дастаеўскага «Браты Карамазавы», Ф. Багушэвіча «Быў у чыстцы~» і інш.)

Шырокай папулярнасцю карысталіся перакладныя хронікі і гістарыч­ныя аповесці (Хроніка Георгія Амартала (Монаха), Хроніка Іаана Малалы, І. Флавій «Гісторыя іўдзейскай вайны»; «Александрыя», «Троя» – літара­турныя апрацоўкі паданняў пра Траянскую вайну, паходы і гераічныя ўчынкі Аляксандра Македонскага). У хроніках гістарычны працэс тлума­чыўся як рэалізацыя Боскай задумы, г.зн. як заканамерны працяг Свяшчэн­най гісторыі. Таму хронікі звычайна пачыналіся пераказам апавядання пра све­тастварэнне і працягваліся да аўтарскай сучаснасці.

У XI–XIII стст. быў перакладзены (у асноўным са старажытнагрэчас­кай мовы) шэраг аповесцей, якія знаёмілі чытача з нязвыклымі тэмамі, но­вымі літаратурнымі героямі, сусветнымі вандроўнымі сюжэтамі. Такія тво­ры прадстаўлялі сабой літаратурна апрацаваныя эпічныя паданні ці наогул казкі, у якіх важнейшую ролю адыгрываў казачны сюжэт і мараль, раскры­тая ходам дзеяння, абвешчаная як прама, так і ў форме іншасказа: «Дзяўге­ніевы дзеі», «Аповесць пра Акіра Прамудрага», «Аповесць пра Варлаама і Іасафа».

Т.ч. перакладная літаратура з’явілася ў выніку далейшага росту ду­хоўных патрэб ўсходніх славян, пашырэння і паглыблення культурных узаемасувязяў з найбольш развітымі краінамі, найперш Візантыяй і Балга­рыяй. Пераважная большасць перакладных твораў уваходзіла ў асноўны фонд усходнехрысцінскага пісьменства і мела інтэрнацыянальны характар. Яна пашырала кругагляд старажытнага чытача, узбагачала яго веды, зада­вальняла ўзросшы чытацкі попыт, умацоўвала агульначалавечыя і эстэтыч­ныя ідэалы. Перакладная літаратура была надзвычай важным фактарам, які стымуляваў зараджэнне арыгінальнай літаратуры і аказваў плённы ўплыў на яе далейшае развіццё. Неабходна адзначыць, што перакладная літарату­ра як з’ява, арганічна ўпісаная ў нацыянальны літаратурны працэс, будзе працягваць сваё існаванне да Новага часу.