8.2. Інтэрмедыя ў гісторыі школьнай даматургіі

Не выклікае сумнення, што з найбольшай паўнатой арыгінальныя мясцовыя элементы раскрыліся не ў школьнай драме, а ў інтэрмедыі, якая цясней звязвалася з асаблівасцямі беларускага нацыянальнага жыцця і мен­талітэтам ніжэйшых слаёў тагачаснага грамадства.

У зборніках інтэрмедый знаходзіліся творы самага рознага тэрыта­рыяльнага паходжання, былі сярод іх і такія, паходжанне якіх высветліць вельмі цяжка. Так, адна са старэйшых беларускіх інтэрмедый «Чорт Аст­малейка» створана па матывах шырока вядомага ў Еўропе сюжэта пра тое, як селянін з дапамогай хлопчыкаў «лечыць» нячысціка рознымі бязглузды­мі сродкамі і здзекуецца з яго.

Амаль з самага пачатку свайго існавання беларуская інтэрмедыя па­чынае адлюстроўваць актуальныя праблемы грамадскага жыцця. Напрык­лад, у інтэрмедыях да «Камедыі пра Якуба і Іосіфа Патрыярхаў», пастаўле­най у Гродне польскім пісьменнікам Яўстахам Пылінскім у 1651 г. па біб­лейскіх матывах, інтэрмедыйныя ўстаўкі, адыгрываючы ролю пралога і эпілога, закраналі пытанні рэлігійнай барацьбы, што абвастрылася ў той час.

Усяго захавалася каля трыццаці беларускіх і ўкраінскіх інтэрмедый, створаных у XVI–XVIII стст. Найбольш дасканалыя сярод іх – тры інтэр­медыі з «Ковенскага зборніка»: «Селянін і студэнт», «Селянін і вучань-уцякач» і «Селянін, Літарат, Самахвальскі». Маючы цікавы гумарыстычны змест, востры сюжэт і нечаканую развязку, гэтыя творы паказвалі пера­вагу простага селяніна, які быццам з’яўляўся аб’ектам пародыі, над га­нарлівымі прадстаўнікамі адукаванага слоя грамадства, якое цалкам засво­іла польскую мову, барокавую вучонасць і шляхецкую фанабэрыю. Варта адзначыць у гэтай сувязі: персанажы інтэрмедый размаўляюць на мовах, уласцівых прадстаўнікам тых або іншых нацыянальных груп. Мужык, які нібыта не разумее па-польску і па-лацінску насамрэч, як высвятляецца з дзеяння, добра арыентуецца ў сэнсе сказанага іншымі персанажамі, нават пры патрэбным выпадку можа падрабіць свой голас пад бакалаўра і пачаць гаварыць, быццам настаўнік («Селянін і вучань-уцякач»). Мужык здольны абхітрыць студэнта, літаратара, чараўніка, прычым, хаця ён і паказваецца згодна з традыцыяй жанру і задачамі твора ў карыкатурным выглядзе, яму ўласцівыя кемлівасць, досціп, разважлівасць і шчырасць, г.зн. такія рысы народнага характару, з дапамогай якіх ён выходзіць пераможцам у склада­ных сюжэтных калізіях.

У сваім развіцці беларуская інтэрмедыя прайшла два асноўныя эта­пы. На першым (які характарызуецца ўзнікненнем тэатральнага мастацтва і драматургіі ў Беларусі), у другой палове XVI – першай палове XVIII стст., адбываецца станаўленне асноўных жанравых уласцівасцяў інтэрмедыі, і дадзены літаратурны від шырока распаўсюджваецца па школьных тэатрах Беларусі. Другі этап пачынаецца прыкладна з сярэдзіны XVIII ст., калі по­бач са школьным з’яўляюцца народны і прыдворны тэатры, калі барокавыя ідэі асаблівасці формы і зместу спалучаюцца з перадасветніцкімі і калі бе­ларускае драматургічнае мастацтва амаль што цалкам пераходзіць на поль­скую мову. Паступова інтэрмедыя атрымлівае непрыкрытае сацыяльнае гу­чанне і востры выкрывальны змест.

З цягам часу барокавыя элементы ў драматургічнай паэтыцы пачалі саступаць месца элементам класіцызму, і ў творах зноў загучалі гуманіс­тычныя ідэі. Паказальнай у гэтых адносінах з’яўляецца інтэрмедыя «Сля­пы, Калека, Пан, Цівун», пастаўленая ў базыльянскім тэатры ў Жыровіцах (1751). Асноўны канфлікт твора заключаецца ў проціпастаўленні феадаль­най пазіцыі пана, які выхваляецца даўнасцю свайго роду, што ўзыходзіць аж да біблейных Ноя і Адама, і гуманістычна-асветніцкай пазіцыі Цівуна, заснаванай на ідэях «натуральнага права».

У XVIII ст. выразна намячаецца тэндэнцыя да індывідуалізацыі дзею­чых асоб. Асабліва яскрава гэта адлюстравалася ў двух творах, далучаных да стараславянскай драмы-маралітэ «Дэкламацыя», што належала пяру М. Базылевіча «Селянін ў касцёле» і «Селянін на споведзі» – вяршыні ін­тэрмедыйнага жанру на Беларусі.

У першым творы селянін Церах па парадзе жонкі выправіўся ў Лю­бавішчы на «імшу». Ніколі за жыццё ён не быў у касцёле, і калі пачуў гукі аргана, то пачаў скакаць, за што ксёндз загадаў закаваць Цераха ў кайданы. Вялікі маналог героя раскрывае гісторыю яго жыцця, асаблівасці нораву і характару, служыць адлюстраваннем яго сацыяльнай пазіцыі – на каталіцкі касцёл, на панскую культуру Церах глядзіць як на чужую. Вызваліць зня­воленага мужыка з’яўляецца яго сын з вёскі Навіны. Форма пратэста ў сы­на мае больш рашучы характар: не пытаючыся дазволу вартаўнікоў, сын разбівае бацькавыя кайданы. Такім чынам, сюжэт інтэрмедыі завязваецца не вакол знешняга парадокса, як гэта было раней, а развівае матыў бунту, пратэсту.

У інтэрмедыі «Селянін на споведзі» («Змітрок і Свірыд») асабліва яскрава выявілася тэндэнцыя да індывідуалізацыі дзеючых асоб. Селянін Свірыд, што «не разу в церкви не быв», па парадзе дзяцей пайшоў да спо­ведзі. Дзеці падказалі бацьку, як паводзіць сябе – адказваць папу тое, што ён будзе пытаць У выніку ж атрымалася, што Селянін Свірыд, перакрыў­лівае папа на споведзі, за што на мужыка накладзаецца пакаранне. Варта ад­значыць, што самахарактарыстыка герояў адбываецца праз рэплікі і дзеян­не, што сведчыць пра даволі высокую ступень развіцця драматургічнага майстэрства аўтара. Індывідуальныя рысы выступаюць і ў вобразах Змітра­ка і яго дзяцей. Аўтар прадстаўляе сапраўдных канкрэтных людзей з інды­відуальнымі жыццёвым лёсам. З этнаграфічнай дакладнасцю расказваецца аб паўсядзённых справах, занятках сялян, аб іх ежы, жыллі.

На прыкладзе гэтых твораў выразна бачна, што ін­тэрмедыя як «службовы» жанр, закліканая ў школьным тэатры ствараць, захоўваць і падтрымліваць спецыфічную тэатральную атмасферу, страціла сваё значэнне, ператварыўшыся ў цалкам самастойную мастацкую з’яву.