5.3. Ян Вісліцкі і яго паэма «Пруская вайна»

Біяграфічныя звесткі пра Я. Вісліцкага вельмі скупыя. Няма пэўнасці ў гучанні прозвішча. Сам паэт падпісваўся Вісліцэнсіс, а настаўнік называў яго Вісліцыус. Не вызначана і дата анараджэння ~1485–1490. І месца: шэ­раг даследчыкаў лічылі яго этнічным палякам. Сам аб сабе ён гаворыць у творы «Пруская вайна»: «… я народжаны амаль у самым цэнтры варвар­ства». Акрамя таго апісвае склад насельніцтва Польскай дзяржавы: траіс­тыя русіны (гаворка ідзе пра Белую, Чорную і Чырвоную Літву). Падобныя тэрміны наўрад ці ўжыў бы этнічны паляк. Згодна з рэктарскім актам – ба­калаўр і магістр Вісліцкі – рутэнус (русін). Даследчык В. Дарашкевіч пры­гадвае назву рачулкі Вісліца паміж Клецкам і Пінскам (можа адсюль і Віс­ліцкі).

Ёсць падставы меркаваць, што будучы паэт правёў свае юнацкія га­ды ў Кракаве ў Ягелонскім універсітэце, дзе вучыўся ў Паўла з Кросна, якога пазней будзе называць духоўным настаўнікам. Ян Вісліцкі будзе ад­ным з лепшых вучняў, удзельнікаў літаратурнай суполкі. Пазней будзе лі­чыць, што сваім літаратурным майстэрствам ён абавязаны гэтаму гуртку. Скончыў універсітэт у 1506 г., атрымаўшы ступень бакалаўра, у 1510 г. – ступень магістра. У 1515 г. завяршыў вялікую працу на лацінскай мове «Пруская вайна». Хацеў надрукаваць паэму і шэраг вершаў асобным збор­нікам і рукапіс аддаў на рэцэнзію. Але рэцэнзенты адмоўна ацанілі збор­нік. Першым, хто станоўча і высока ацаніў паэму, стаў настаўнік і сябра Павел з Кросна.

У 1516 г. Кракаўскай друкарні пры дворы Яна Галера быў выдадзены зборнік твораў Яна Вісліцкага пад назвай: «Bellum Pruthenum sive Belli Prutheni libelli tres per loannem loannem Visliciencem edite» («Пруская вайна або тры кнігі Прускай вайны, выдадзеныя Янам Вісліцкім») Цэнтральнае месца ў зборніку займала паэма «Пруская вайна». У склад зборніка ўвахо­дзілі:

1) чатырохрадковая эпіграма да паэмы;

2) заахвочвальны верш Я. Вісліцкага да музы настаўніка Паўла Ру­сіна;

3) празаічнае прысвячэнне або ліст да Паўла з Кросна;

4) аргументы (кароткі змест) кніжак аб Прускай вайне;

5) ода да чытача;

6) паэма «Пруская вайна»

7) ода да караля Жыгімонта Старога.

Акрамя твораў, якія увайшля ў гэты зборнік, вядомы яшчэ два вершы Я. Вісліцкага: «Элегія да Багародзіцы Дзевы Марыі» і «Эпіграма на зай­здросніка». У «Элегіі…» (1515) ён звяртаецца да Дзевы Марыі з просьбай спыніць мор на тэрыторыі Беларусі і Літвы. Паколькі звестак пасля 1516 г. пра жыццё і дзейнасць Я. Вісліцкага не захавалася, ёсць меркаванні, што ён мог памерці ад чумы ў гэты час.

Галоўным творам жыцця Яна Вісліцкага з’яўляецца паэма «Пруская вайна». Паэма была напісана на працягу года, з адчуваннем векавой даў­насці, гістарычнай значнасці падзеі, яе адносін да лёсу многіх народаў. «Твор напісаны для тых, у каго ў сэрцы любоў ды хвала да айчыны». Ці­кава тое, што задума стварэння твора на гістарычную тэматыку ў аў­тара ўзнікла як уласнаасабістая, уласнапатрыятычная, падзеі падаюцца з разуменнем агульнаславянскага маштабу Грунвальдскай перамогі, яе зна­чэння і славы (для параўнання можна было б успомніць, што М. Гусоўскі стварыў свой выдатны твор «Песня пра зубра» па просьбе Папы Рымскага Льва X Медзічы, а выдатны беларускі паэт канца XVI – першай паловы XVII стст. А. Рымша, натхнёны паэмай Ф. Градоўскага «Апісанне маскоў­скага паходу князя Крыштофа Радзівіла» (Вільня, 1582), стварыў выдат­ную ўласную паэму «Дзесяцігадовая аповесць ваенных спраў князя Крыш­тофа Радзівіла» (Вільня, 1585), дзеля ўслаўлення слынных подзвігаў К. Ра­дзівіла, непасрэдным сведкам і ўдзельнікам якіх быў сам паэт).

Паэма «Пруская вайна» складаецца з 3 частак, мае 1057 радкоў гек­заметра, хаця складаная па сваёй тэматыцы і форме ўвасаблення архі­тэктоніка паэмы для многіх даследчыкаў і на сённняшні дзень застаецца загадкавай.

Першая кніга з’яўляецца ўступам да ўсяго твора і пачынаецца арыгі­нальным панегірыкам Жыгімонту I, каралю Рэчы Паспалітай. Паэт апавяе славу велічнай і крывавай бітвы, у якой удзельнічаў дзед Жыгімонта I – Ягайла. Аўтар напамінае, што слава пра гэтую бітву дасягнула далёкіх кра­ін, але праз стагоддзі гэтая перамога была забыта і не было ніякіх успа­мінаў пра Грунвальдскую бітву. Як і ў антычным эпасе, Ян Вісліцкі з пер­шай часткі і на працягу ўсяго твора па дапамогу і натхненне для апісання подзвігу будзе звяртацца да багоў, музаў (Дзевы Марыі, Апалона) У гэтай частцы аўтар прапануе кароткі экскурс ў гісторыю польскай дзяржавы, і прыводзіць радавод польскіх князёў (упамінае Леха, Крака, Ванду).

У другой частцы кнігі Ян Вісліцкі падае вобразнае, пры гэтым геа­графічна дакладнае і падрабязнае апісанне літоўскай дзяржавы. Менавіта ў гэтай частцы паэт выкарыстоўвае этнонімы «літовец», «літва», і адзін з першых ужывае назву «беларус» («albus ruthenus»). Далей тлумачыць з гіс­тарычнага пункта гледжання з’яўленне і зносіны польскай дзяржавы з кры­жакамі.

Цэнтральная частка прадстаўляе сабой непасрэднае апісанне Грун­вальдскай бітвы. Пры гэтым паэт стварае збіральны вобраз адной з буй­ных бітваў сярэднявечча, апісанне якой пераўтвараецца ў велічнае эпічнае палатно, у якім вельмі адчувальна выяўляецца ўплыў апісання ваенных эпі­зодаў з антычнага эпасу: з твораў Гамера, Вергілія і інш. Выяўленне кры­вавых сцэн не з’яўляецца самамэтай аўтара. Вісліцкі падкрэслівае антыгу­манны характар вайны, супрацьпастаўляючы вайну і мірную земляробчую справу, а таксама звяртаючы асаблівую ўвагу на нязначнасць факта, які стаў повадам для ваенных дзеянняў (і тут паэт знаходзіць гістарычныя па­ралелі ў антычнасці і прыгадвае Чароўную Алену і пачатак Траянскай вайны).

Трэба адзначыць, што Ян Вісліцкі не скажае гістарычных рэалій. Падрабязна і дакладна апісвае склад войска, гаворыць аб тым, што першым прымаў бой Вялікі князь Вітаўт. Магчыма эпізод размовы Вітаўта з Ягай­лам аўтарам быў ўзноўлены на аснове гістарычных паданняў, вядомых з беларуска-літоўскіх летапісаў.

Заключныя радкі паэмы пераўтвараюцца ў гімн-услаўленне пера­можцаў.

Трэцяя частка магла б служыць пралогам да ўсёй паэмы, таму што падстаўляе сабой своеасаблівае абгрунтаванне ваенна-палітычнага аб’яд­нання Польшчы, Літвы і Беларусі. З гэтай мэтай Вісліцкі распавядае аб сімвалічнай нарадзе алімпійскіх Багоў, на якой абмяркоўвалася кандыда­тура будучай жонкі для сівавалосага караля Ягайлы. Выбар выпадае на прадстаўніцу роду з Вялікага княства Літоўскага Соф’ю Гальшанскую. Трэба адзначыць павагу, замілаванне, з якімі аўтар падае вобраз Соф’і, якая становіцца ўвасабленнем самой Беларусі. Шлюб Ягайлы і Соф’і для аўтара сімвалізуе палітычнае, ідэйнае і культурнае аб’яднанне дзвюх краін, якое і было пазней замацавана уніяй. Соф’я і дае пачатак роду славутых польскіх каралёў, аднаму з якіх – Жыгімонту Старому, і прысвячаецца паэма.

Як эпік Ян Вісліцкі сваёй паэмай станавіўся песняром гераічнага чы­ну ўсіх народаў – пераможцаў над Грунвальдам, а як лірык, як аўтар, асо­ба, ён спецыяльна акцэнтаваў увагу на краі свайго нараджэння, на сваіх землях.

У рыцарскім эпасе славян XVI ст. «Пруская вайна» – твор не толькі першы па часе з’яўлення, а таксама твор, у якім з веданнем і відавочнай сімпатыяй акрэслены контуры Вялікага Княства Літоўскага як дзяржавы, як краю ліцвінаў-беларусаў, русінаў-украінцаў, жмудзінаў-літоўцаў. У ства­рэнні арыгінальнага высокамастацкага і гістарычна даставернага твора Ян Вісліцкі стаяў ля вытокаў жанра эпапеі ў новалацінскай паэзіі Беларусі і Літвы.

На беларускую мову паэму «Пруская вайна» пераклалі Якаў Парэцкі (ва ўрыўках) і Жанна Некрашэвіч (цалкам).