5.2. Творчая спадчына Міколы Гусоўскага

Усё, што мы ведаем пра М. Гусоўскага сёння, змяшчаецца ў яго мас­тацкай спадчыне. Дакладна невядома, дзе і калі ён нарадзіўся, як скончыў зямны шлях. Умоўна прымаюцца гадамі яго нараджэння 1470–1480 гг. Іс­нуе і некалькі версій наконт яго месца нараджэння: называюцца паселішчы Усава, Гусава ці Уса (гэта можа быць Верхняе Прыдняпроўе, Наднямонне, Налібоцкая Пушча) відаць з якіх і паходзіць прозвішча Гусоўскі. Прабле­матычным прадстаўляецца і вызначэнне яго нацыянальнай прыналежнасці.

З-за адсутнасці дакументаў не магчыма скласці дакладнага ўяўлення пра сям’ю. Але ёсць разважанні наконт баярскага або шляхецкага пахо­джання, аднак змест паэмы запэўнівае, што М. Гусоўскі быў народжаны ў сям’і паляўнічага ці лоўчага. Магчыма, што прырода і вялікакняжацкае асяроддзе, якое бавіла на палявання вольны час, былі падмуркам перша­пачатковай адукацыі.

Высокія мастацкія якасці твора, выдатная лацінская мова сведчаць не толькі пра прыродны талент, але і пра грунтоўную гуманітарную адука­цыю, атрыманую да прыезду ў Рым. Заўважыў талент М. Гусоўскага і да­памог атрымаць яму грунтоўную адукацыю (магчыма, у Польшчы або Іта­ліі), уладкаваў на дыпламатычную службу і падштурхнуў да літаратурнай творчасці Эразм Вітэліус (Эразм Цёлак), які сам карыстаўся асаблівым да­верам ў караля і зрабіў бліскучую кар’еру дыпламата. М. Гусоўскі быў яго дарадцам, суправаджаў у час паездак з пасольскімі даручэннямі ў розныя краіны. Так, у 1518 г. ён у складзе польска-літоўскай дыпламатычнай місіі, якую ўзначальваў Эразм Вітэліус, апынуўся ў Рыме. Рымскі перыяд най­больш вядомы з этапаў жыцця М. Гусоўскага. Яму часта прыходзілася зна­ходзіцца ў складзе дэлегацыі на чале з Э. Вітэліусам у прысутнасці Папы Льва X на розных мерапрыемствах, у тым ліку і на карыдзе.

У экспазіцыі паэмы «Песня пра зубра» М. Гусоўскі падрабязна рас­павядае, што менавіта відовішча бою быкоў і выклікала параўнанне з зуб­рынымі ловамі, а натхнёны і яскравы расповяд пра пушчы роднага краю зацікавіў Папу Льва Х. М. Гусоўскаму было даручана занатаваць усё ў вершаванай форме, а дэлегацыі Вялікага Княства Літоўскага прадставіць чучала зубра. Так, у Рыме была пачата паэма «Песня пра зубра», якая была закончана ў 1522 г., калі ні яе ініцыятара Папы Льва Х, ні заказчыка Э. Вітэліуса ўжо не было ў жывых.

Да нашага часу дайшло 14 паэтычных твораў М.Гусоўскага. 11 з іх параўнальна невялікія (ад 4 да 84 радкоў) вершы, напісаныя рознымі вершаванымі па­мерамі. Тры астатнія – гэта паэмы, якія маюць большы аб’ём і выйшлі асоб­нымі выданнямі:

«На ахвяраванне чорнага быка ў Рыме»

«Малітва да святой Ганны»

«Чутка, якая нечакана ўзнікла ў касцёле сан Ларэнца ін Дамаза»

«Да святога Себасцяна»

«Суцяшэнне – да найдастойнейшага Плоцкага біскупа» (1519–1521)

Вершаваная эпітафія на надмагіллі Эразма Вітэлія (Цёлака) (1522)

«Да вялебнага пана Карла Антонія Балонскага»

“Да дастойнага пана Яна Карнкоўскага”

Паэма «Песня пра выгляд, лютасць зубра і паляванне на яго»

Паэма «Новая і дзівосная перамога над туркамі ў месяцы ліпені» (1524)

Паэма «Жыццё і дзеі святога Гіяцынта» (1525)

Некаторыя творы, былі размешчаны ў кнігах іншых аўтараў: «Да чы­тыча» (на пачатку кнігі А. Ліпія), «Наказ пастырам клапаціцца пра ста­так Панскі» (1533) (кн. “Штодзённыя рубрыкі для Кракаўскай дыяцэзіі на 1534 г.”), «Пад выяваю ўкрыжаванага Хрыста» (кн. А. Крыцкага).

На падставе датавання апошніх вядомых вершаў 1533 г. можна лі­чыць, што жыццё М. Гусоўскага абарвалася пасля гэтай даты.

Найбольш значнае месца ў паэтычным даробку М. Гусоўскага займае твор «Carmen de statura, feritate ac venatione bisontis», які пры поўным перакладзе на беларускую мову можа называцца «Песня пра выгляд, лю­тасць зубра і паляванне на яго». Упершыню паэма была надрукаваная ў складзе зборніка твораў М. Гусоўскага ў 1523 г. у Кракаўскай друкарні Ераніма Віетара пры дапамозе каралевы Боны Сфорцы, спрыянні яе сакра­тара Людвіка Альфія і гнёзненскага каноніка Карла Антонія Банонскага. Шлях паэмы да сучаснага чытача быў не просты, як высветліў аўтарытэт­ны навуковец В. Дарашкевіч, паўнавартаснае адкрыццё творчасці М. Гу­соўскага адбылося толькі ў XIX ст., пасля перавыдання «Песні пра зубра» Я. Пельчарам у 1894 г.

Ужо ў экспазіцыі аўтар шчыра прызнаецца, што аўтарам ён стаў па чужой волі і падрабязна апісвае фармальныя падставы да напісання твора. Таму галоўная ідэя твора палягае не ў грамадскай сферы, а ў сферы эстэтыкі. Для паэта на першым месцы творчы эксперымент, асва­енне новай, зададзенай тэмы. Яго прывабіла магчымасць, па сутнасці, шчаслівы шанец, паспрабаваць творчыя сілы ў асваенні новай тэмы. Аднак аўтар не абмежаваўся сухім выкананнем пісьменніцкага абавязку. Кірую­чыся законамі творчасці, магчымасцямі сюжэтных хадоў, кампазіцыйных элементаў, мастацкіх дэталяў, давяраючы сваёй паэтычнай інтуіцыі, ён здолеў на высокім мастацкім ўзроўні апець прыгажосць бацькаўшчыны, паказаць яе веліч, уславіць гераічнае мінулае свайго народа, мужных вая­роў і мудрых гаспадароў краіны.

Аснову кампазіцыі паэмы складае падрабязнае апісанне выгляду зуб­ра, яго нораваў і сцэн, звязаных з паляваннем на звера. Аднак аўтар не ўтрымаўся ў рамках заказанай тэмы:

Гледзячы доўга назад, я паглыбіўся ў нетры

Даўняе даўнасці, збіўся з напрамку…

Паэма не стала толькі расказам пра выгляд, нораў зубра і паляванне на яго, яна аказалася панарамнай карцінай жыцця народа і лёсу краіны ў пераломны момант гісторыі, на этапе адолення сярэдневяковай закасне­ласці і містыкі.

Вызначаючы жанр паэмы неабходна ўлічваць тое, што паэма як жанр у еўрапейскіх літаратурах эпохі Адраджэння толькі складвалася. Як маста­цкі жанр, у аснове якога ляжыць усведамленне гістарычных і нацынальных лёсаў племені ці народа, паэма знайшла ў эпоху Адраджэння ўдзячную глебу для развіцця. Асабліва выразна гэта выявілася ў тых краінах, дзе ба­рацьба за вызваленне ад сярэднявечча прымала форму нацыянальна-вызва­ленчых рухаў або абарончых войнаў, у якіх нараджаліся маладыя нацыі, са сваім правам на ўдзел у гістарычным працэсе. Менавіта ў такім ключы не­абходна разумець «Песню пра зубра» Міколы Гусоўскага, як і некаторыя іншыя лацінамоўныя творы (напрыклад, «Прускую вайну» Я. Вісліцкага і інш.).

У славянскіх паэмах гэтага часу даследчыкі вызначаюць дзве стыля­выя тэндэнцыі – традыцыйна-кніжную, якая адзначаецца механічным вы­карыстаннем прыёмаў і сродкаў класічнай літаратуры, і народна-наватар­скую, у якой выявіліся спробы развіць і ўзбагаціць мажлівасці жанру нацыя­нальнымі, вусна-паэтычнымі элементамі, з арыентацыяй на жывыя факты рэчаіснасці. Апошняя тэндэнцыя і прадстаўлена ў «Песні пра зубра».

Паэма М. Гусоўскага захавала стылявы каларыт вуснага аповяду-гу­таркі. Для паэмы М. Гусоўскі выбірае элегічны дыстых. Даследчыкі вы­значаюць складанасць жанравай формы твора, у якой выразна адчувальны эпічны пачатак (у суадносінах аўтара і апісаных падзеяў, у развітасці сюжэта, у сэнсавай структуры, якая прадстаўляе апісанне подзвігаў памер­лага героя), адзначаюцацца элементы драмы (асабліва ў кампазіцыйнай арганізацыі), эпітафіі (надмагільнага надпісу пра смерць татэма – героя з услаўленнем яго подзвігаў)і элегіі (увасабленнем жалобных настрояў і матываў, галоўны сярод якіх – матыў смутку па пакінутай Радзіме). Жанра­вы сінкрэтызм паэмы набліжае яе да архаічных абрадавых дзействаў на мяжы міфалогіі і літаратуры, калі знікненне-смерць татэма-героя супра­ваджалася словам, музыкаю, танцам, драматычным дзеяннем.

Неабходна падкрэсліць асабліваць кампазіцыйнага і сюжэтнага раз­гортвання тэмы: «рамачнае» спалучэнне ўступнай і заключнай часткі да­зваляюць вылучыць дадатковыя семантычныя акцэнты. Напрыклад: ва ўступнай частцы тэма вайны не прадстаўленая, тым больш яна акцэнтуец­ца ў заключэнні. Ва ўступе вайне адпавядае бой быкоў: паэта дзівіць лю­тасць і шал быкоў, у канцы твора ён абураецца гэтымі якасцямі ва ўлада­рах, якія вядуць братазабойчыя войны.

Барацьба стыхійнага, інстынктыўнага, звярынага пачатку з пачат­кам разумным стварае галоўную калізію твора. Але, хоць гэтыя дзве анта­ганістычныя сілы ў паэме сімвалізуюцца вобразамі зубра і паляўнічага, яны не прывязваюцца да іх жорстка. Таму зубр набывае ў Гусоўскага чала­вечыя рысы, а чалавек можа дзейнічаць як звер. Барацьба пачаткаў адбы­ваецца не толькі між чалавекам і зубрам, яна ідзе ўнутры чалавечага гра­мадства, перакідаецца на дачыненні між дзяржавамі, урываеццца ў жыццё зубрынага статку, прасякае ўвесь сусвет і драматызуе духоўны свет чала­века.

Князь Вітаўт паўстае ідэалам паляўнічага і ваяра, найлепшым важа­ком патрыярхальнай дзяржавы-абшчыны. Ён – сапраўдны і найлепшы ла­вец, узначальвае і рэпрэзентуе ўвесь лавецкі калектыў. Князь надзелены рысамі новага, рэнесансавага ўладара. Таму ўхваляецца Вітаўт і як спра­вядлівы суддзя, і як набожны чалавек, захавальнік веры і заснавальнік хра­маў. Падобна да родаплемяннога ўладара-мага, князь адначасна выконвае вайсковую, судовую і сакральную функцыі. Ад яго залежыць лад у грамадст­ве, краіне і прыродзе, ён спрыяе ўдачы. Само апавяданне пра Вітаўта ўяў­ляе нібы асобны твор, які стаіць вельмі блізка да жанру «пахвалы», што развіўся з колішніх дружынных «славаў» князю.

Вобраз Вітаўта кампазіцыйна ўпісваецца ў вобраз зубра, які ўяўляе сабой алегарычны вобраз роднага краю, сімвалізуе яго былую магутнасць. Князя і зубра яднае цэлы шэраг сэнсавых адпаведнікаў. Калі зубр – уладар дзікага лесу, то князь – уладар асвоенага свету, грамадства, дзяржавы. Абодва бароняць свае межы, абодва ў сваёй сферы маюць найвышэшую магутнасць і ўладу, абодвух зводзіць і супрацьпастаўляе паляванне. Пос­таць Вялікага князя, выключаная з мастацкага часу твора (своеасаблівае ўслаўленне Вітаўта ўкліньваецца ў ход палявання, перапыняе дзеянне і з’яўляецца як бы незалежнай часткаю), заўсёды прысутнічае ў ім, існуючы ў «паралельным» часе. Яна прасякае вобраз паляўнічага, персаніфікуючы, канкрэтызуючы і ўзвышаючы яго. Постаць Вялікага князя стаіць за вобра­зам зубра. У ёй яднаюцца тэмы палявання і вайны. Вітаўт, «як бы двайнік» зубра ў чалавечым грамадстве, становіцца ўвасабленнем моцы і велічы дзяр­жавы, краіны, сімвалам трываласці і неўміручасці народа, узорам ваяра і кіраўніка.

Усе асаблівасці паэтычнага свету паэмы, ваяўленыя на розных узроў­нях яе структуры, складваюцца ў своеасаблівы, непаўторны вобраз, які цал­кам супадае з нацыянальнай «карцінай свету». Свет М. Гусоўскага – гэта беларускі свет з дамінаваннем галоўнах яго складовых частак – лесу і ва­ды, з арганізуючым яго ў прасторы і часе «сусветным дрэвам», з рухаючым фактарам – касмічным змаганнем двух антаганістычных пачаткаў: інстын­ктыўнага, звярынага і разумнага, чалавечага, увасобленым ў драме памі­раючага і уваскрасаючага боства-звяра.

У «Песні пра зубра» адкрываецца глыбінная сутнасць нацыянальнага характару беларуса – ляснога народа, народа-паляўнічага. Пры гэтым трэба адзначыць, што асаблівасці нацыянальнага характару, раскрытыя паэтам надзвычай трапна, зусім не ўкладаюцца ў пазнейшы, навязаны звонку стэ­рэатып беларуса як істоты забітай ці рахманай, ці «талерантнай» – у паз­нейшым эўфемічным тлумачэнні. Ваярскі дух народа, баявая ярасць у паэ­ме семантызуюцца ў зубрыных якасцях – лютасці і ярасці.

Творчасць М. Гусоўскага можна лічыць самабытнай і надзвычай важ­най з’явай у беларускай культуры. Ён глыбока спазнаў дух і тэндэнцыі та­гачаснага грамадства, стварыў усебаковы і пераканаўчы вобраз сучаснага яму свету. У светапоглядзе паэта сінтэзаваны традыцыі народнага светара­зумення і хрысціянскага гуманізму, ўзбагачаныя здабыткамі класічнай аду­каванасці. Усё гэта ўзвышае асобу М. Гусоўскага да ўзроўню лепшых еў­рапейскіх паэтаў Адраджэння. Нездарма рашэннем міжнароднай арганіза­цыі ЮНЭСКА імя паэта і гуманіста М. Гусоўскага, побач з імем Ф. Ска­рыны, занесена ў спіс самых выдатных дзеячаў сусветнай культуры. Пом­нік М. Гусоўскаму пастаўлены ў двары галоўнага корпуса Белдзяржунівер­сітэта, яго імем названа адна з вуліц беларускай сталіцы.

Першы пераклад «Песні пра зубра» на беларускую мову, зроблены ў 60-х гг. XX ст., належыць Язэпу Семяжону. У 80–90-я гг. XX ст. з’явіліся новыя пераклады У. Шатона, А. Жлутко і Н. Арсенневай.