Тэма 5. Новалацінская паэзія Беларусі і Літвы

Асноўныя пытанні:

5.1. З’яўленне і развіццё новалацінскай паэзіі.

5.2. Творчая спадчына Міколы Гусоўскага.

5.3. Ян Вісліцкі і яго паэма «Пруская вайна».

Асноўныя паняцці:

Антычнае вершаскладанне, гекзаметр, клаўзула, метад імітацыі, памер вершаваны, паэма, пентаметр, стапа, элегічны дыстых.

5.1. З’яўленне і развіццё новалацінскай паэзіі

XVI ст. на Беларусі адзначана літаратурна-мастацкім феноменам – з’яўленнем новалацінскай паэзіі. Яе ўзнікненне звязана з фарміраваннем мастацкай індывідуальнай творчасці.

Уваходжанне антычнай спадчыны ў мясцовую культурную трады­цыю адбывалася апасродкавана – праз заходнееўрапейскія, польскія, чэш­скія ўніверсітэты, праз іншыя культурныя цэнтры, а з канца XVI ст. і праз Віленскі ўніверсітэт. Эфектыўным каналам уплыву антычнай навукі, літа­ратуры, мастацкай культуры стала адкрыццё кнігадрукарства ва Усходняй Еўропе.

Другім каналам антычнага ўплыву на беларускае грамадства была перакладная старагрэчаская, рымская і візантыйская літаратуры. Да канца XVII ст. папулярнымі кнігамі заставаліся аповесці «Александрыя», «Троя», пераклады і апрацоўкі Беняша Буднага, іншых пісьменнікаў, у другой па­лове XVI ст. былі на беларускую мову перакладзены рыцарскія раманы «Аповесць пра Трыстана і Ізольду» і «Аповесць пра Баву», што сведчыла аб значным росце культурных запатрабаванняў і чытацкага попыту ў тага­часнай Беларусі.

Урэшце, сведчаннем пранікнення антычнай літаратуры ў культуру Рэчы Паспалітай была новалацінская паэзія, творчасць М. Гусоўскага і Я. Вісліцкага. Гэта была свецкая літаратура, адкрытая да сацыяльна-палі­тычных, мастацкіх і этычных праблем грамадства, якая засведчыла сваю гуманістычную сутнасць. Яе ўнікальнасць у Беларусі ў тым, што яна ўзнік­ла на ранняй стадыі гуманістычнага руху, калі школы тыпу пазнейшых езуіцкіх калегіумаў, дзе вывучалі практычнае і тэарэтычнае прыгожае пісь­менства на ўзорах антычнай літаратуры, былі рэдкім выключэннем.

Новалацінская паэзія арганічна ўключалася ў літаратурны працэс Бе­ларусі і адыгрывала ў ім значную ролю. Больш спелая і распрацаваная ў параўнанні з маладой нацянальнай паэзіяй яна магла хутка пераадольваць этнічныя межы і першай успрымала ідэалагічныя павевы часу. Яна адгук­валася на актуальныя ідэі часу, адлюстоўвала рэаліі навакольнага жыцця, напаўнялася новай праблематыкай, стылістычнымі, сюжэтнымі і метрыч­нымі асаблівасцямі.

Асноўным метадам новалацінскай паэзіі становіцца імітацыя, якая выяўляецца ў арыентацыі на антычныя традыцыі, на высокі аўтарытэт ан­тычных аўтараў. У межах аднаго твора, імітацыя – гэта запазычанасць тэм, сюжэтаў элементаў кампазіцыі, выкарыстанне антычнай строфікі, следаванне стылістычным асаблівасцям антычных твораў, выкарыстан­нем асобных сінтаксічных адзінак і лексем.

Перанята была і сама сістэма антычнага вершаскладання, якая узнік­ла ў VIII ст. да н.э. у Старажытнай Грэцыі, у III ст да н.э. перайшла ў стара­жытнарымскую літаратуру і атрымала шырокае распаўсюджанне ў антыч­ных творах. Антычны або метрычны верш  прадстаўляе сабой сістэму вершаскладання, заснаваную на чаргаванні доўгіх і кароткіх складоў у вер­шаваных радках. Гэтая сістэма вершаскладання можа ўжывацца толькі ў тых мовах, у якіх галосныя адрозніваліся па працягласці гучання. Асноў­най рытмічнай адзінкай верша з’яўлялася стапа, у якой у належнай пасля­доўнасці ядналіся доўгія і кароткія склады. Найбольш папулярнымі былі такія вершаваныя памеры як гекзаметр і пентаметр. Рыфмы яшчэ не было, аднак эфект рытмізацыі і рыфмоўкі ствараўся не толькі паўтарэннем радкоў аднолька­вага памеру, але і праз чаргаванне аднатыпных клаўзул (анолькавыя вары­янты чаргавання заключных складоў радка). Надзвычай багатая, тэарэтыч­на распрацаваная антычная сістэма вершаскладання аказала ўплыў не толь­кі на новалацінскую паэзію Беларусі і Літвы, а на ўсю еўрапейскую паэзію.

Унармаванасць, рэгулятыўнасць перанімаемых метрычных нормаў і жанравых асаблівасцяў, узаконеных школьнай паэтыкай не сталі тормазам ў развіцці творчай індывідуальнасці, а прадвызначылі паступовы адыход ад прамога запазычання да варыяцый на тэму і поўнай свабоды. Майстры слова выявілі тэндэнцыю звароту літаратуры да рэальных, абумоўленых жыццёвай сітуацыяй падзей. Яны смела звярнуліся да новых тэмаў, вай­сковай і палітычнай гісторыі краіны, загаварылі пра складаныя грамадскія працэсы, вострыя міжнародныя і сацыяльныя дачыненні. Праява новай практыкі мастацкага асэнсавання рэчаіснасці ў паэмах А. Рымшы Я. Рад­вана – рэалізацыя творчай канцэпцыі матываванасці ўчынкаў герояў рэа­ліямі жыцця, канкрэтна-гістрычнымі падзеямі. Праўда, майстры слова пры абмалёўцы персанажаў яшчэ не ставілі за мэту стварэнне псіхалагічных партрэтаў, што ўласціва літаратуры Новага часу. Вонкавы свет не прахо­дзіць праз суб’ектыўае ўспрыманне іхных герояў, яны не ведаюць пакутаў сумлення, не вагаюцца ў выбары шляхоў і сродкаў, а ўсю сваю энергію, як правіла скіроўваюць на дасягненне пастаўленых мэтаў. Але пра гэтым тво­ры новалацінскай паэзіі становяцца ўвасабленнем характару, псіхалогіі, стэрэатыпу мыслення народа.

Пад уздзеяннем антычна-гераічнага эпасу ўзніклі героіка-эпічныя па­эмы Яна Радвана, Францішка Градоўскага, Андрэя Рымшы. Найвыдатней­шыя лацінамоўныя творы праславілі М. Гусоўскага і Яна Вісліцкага. Новалацінская паэзія стала пераемніцай антычнай спадчыны, школай паэтычнага майстэрства для пачынальнікаў свецкай літаратуры на роднай мове.