4.2. Асоба ф. Скарыны ў гісторыі беларускай літаратуры

Францыск Скарына найвыдатнейшы дзеяч беларускай культуры, які з’яўляецца сімвалам усёй беларускай культуры эпохі Рэнесансу. Беларускі і ўсходнеславянскі першадрукар, гуманіст, асветнік, вучоны, пісьменнік, перакладчык. Паводле рашэння ЮНЭСКА, Францыск Скарына поруч з М. Ламаносавым, А. Пушкіным і іншымі быў пазначаны ў спісе «Выдат­ных дзеячаў славянскай культуры», юбілеі якіх знамянальна адзначаюць ва ўсім свеце, 1990 г. быў аб’яўлены міжнародным годам Францыска Скары­ны. Яго партрэт размешчаны сярод іншых партрэтаў славутых выпускні­коў Падуанскага ўніверсітэта ў знакамітай Зале сарака (Sala dei Quaranta).

Духоўны вопыт, вызначальнымі ў якім з’яўляюцца гуманізм і пат­рыятызм, а таксама выключная адукаванасць і энцыклапедычнасць ведаў Ф. Скарыны і сталі падмуркавымі для дасягнення смелай і высакароднай мэты – паслугаваць богу і «людем посполітым». «Богу ко чти и людем пос­политым к доброму научению» – так вызначыў сэнс і мэту сваёй галоўнай справы – выдання Бібліі на роднай мове сам беларускі першадрукар – «найболей с тое причины, иже и мя милостивы бог с того языка на свет пустил». Францыск Скарына стаў заснавальнікам гуманістычнага пады­ходу да Бібліі на Беларусі і ўсходнеславянскіх землях. Ён бачыў у гэтым творы крыніцу ведаў, дзейсны сродак усеагульнай адукацыі, разумнага ўдасканалення чалавека і грамадства.

Ва ўсіх сваіх выданнях Францыск Скарына дбайна клапаціўся пра мастацкае афармленне кніг, якое мела для яго не толькі эстэтычнае, але і функцыянальнае значэнне: кніга павінна была быць даступнай і зразуме­лай чытачу. Скарына аздабляў свае выданні тытульнымі лістамі, упрыго­жанымі тэматычнымі і ілюстрацыйнымі гравюрамі. Перад тэкстам змяш­чаў мастацкія застаўкі, дзе-нідзе віньеткі, а сам тэкст суправаджаў загалоў­нымі літарамі – ініцыяламі. Упершыню Францыск Скарына ўвёў у гісто­рыю ўсходнеславянскай кнігі для зручнасці чытання тэксту прынцып па­дзелу радка на словы з інтэрваламі паміж імі, а самога тэксту – на абзацы. Ён пачаў прымяняць нумарацыю на лістах, у загалоўках адмовіўся ад вы­чурнай і цяжкой для чытання вязі. Скарына звёў да мінімуму колькасць надрадковых знакаў. Ён спрасціў царкоўнаславянскі шрыфт, уніфікаваў яго і тым самым зрабіў першы крок да стварэння грамадзянскага шрыфту, уведзенага ў XVII ст. Пятром I.

Менавіта 1517 г. лічыцца пачаткам беларускага і ўсходнеславянска­га кнігадрукавання⁹. Першай кнігай стала адна з найбольш папулярных і рас­паўсюджаных у хрысціянскім пісьменстве кніг Старога Запавета, зборнік гімнаў «Псалтыр». У яго склад уваходзяць псалмы і песні, аўтарамі якіх лічыцца цар Давід. Гэта кніга лічылася богаслужбовай, вучэбнай, паву­чальнай і магла выкарыстоўвацца і ў хатнім ужытку. Псалмы вучылі на памяць, іх спявалі ў царкве і дома, часам іх спявалі пад музыку арфы. «Псалтыр» вучыў дабрачыннасці, этычным нормам хрысціянскага жыцця, спасцігаць хрысціянскае вучэнне, яго законы і настаўленні. «Псалтыр» ве­далі і карысталіся ім штодзень. Маючы гэта на ўвазе, Скарына выдаў «Псалтыр» на традыцыйнай царкоўнаславянскай мове. Але першадрукар унес істотныя змены і ў традыцыйны выгляд кнігі: дадаў сваю арыгналь­ную прадмову, у якой падкрэсліў маральна-павучальныя, этычныя і асвет­ніцкія рысы; з мэтай тлумачэння архаічных царкоўнаславянскіх слоў былі ўведзены глосы – тлумачэнні архаічных царкоўнаславянскіх слоў на «прос­тую рускую» мову. Лірыка-паэтычны зборнік псалмоў прапаноўваўся ў якасці першай вучэбнай кнігі, па якой літараскладальным спосабам вучылі грамаце. Да «Псалтыра» быў дададзены «Часаслоў». Навучанне па гэтых дзвюх кнігах мела перспектыву: умеючы чытаць, спасцігаючы толькі кнігі Бібліі, можна было вывучаць і сем вольных навук, якія тады выкладаліся ва ўнівесрсітэце.

З 1517–1519 гг. Ф. Скарына выдае ў Празе на беларускай мове (цар­коўнаславянскай мове беларускай рэдакцыі) 23 кнігі Старога Запавету амаль у 2400 старонак (ёсць меркаванні, што «Кніга прарока Ераміі» не дайшла да нашага часу). Кнігі маглі быць надрукаваныя ў друкарні Паўла Севяры­на. Даследчыкі лічаць, што Францыск Скарына пры перакладзе выкарас­тоўваў чэшскую Біблію, лацінскі (вульгата) і стараславянскі варыянт бал­гарскага паходжання. Пры выданні кніг былі зроблены адпаведныя камен­тарыі, кожная з кніг суправаджалася «предословіем» або «сказаннем» і «послесловіем», у якіх змяшчаліся звесткі пра аўтарства, тлумачэнні змес­ту, падаваліся надзённыя этычныя ацэнкі падзей, абгрунтоўваліся прычы­ны друкавання і даваліся парады чытачам наконт таго, якую карысць мож­на і варта здабыць з пэўнай кнігі. Ужо ў загалоўку Ф. Скарына сцвярджае, што «Библия руска» павінна служыць «богу ко чти и людем посполитым к доброму наўчению».

Традыцыйны для ўсходнеславянскай літаратуры жанр прадмовы Ф. Скарына перапарацаваў і напоўніў новым зместам. Вывучэнне нароўні з сакральным прызначэннем і асветнага, выхаваўчага зместу біблейскіх кніг стала новым гуманістычным успрыманнем, што дазваляе аднесці Ф. Ска­рыну да перадавых людзей свайго часу.

50 прадмоў складаюць аснову літаратурна-публіцыстычнай спадчы­ны Скарыны, у якой адлюстраваліся яго арыгінальныя грамадска-палітыч­ныя, філасофскія, прававыя, эстэтычныя, мовазнаўчыя, літаратуразнаўчыя і педагагічныя погляды. Ён адмовіўся ад ананімных або стандартна этыкет­ных прадмоў сваіх папярэднікаў, усебакова выявіў у гэтым жанры сваю творчую асобу як пісьменніка, перакладчыка, вучонага і выдаўца.

Прадмовы Францыска Скарыны прадстаўляюць сабой спалучэнне рыс і функцый праблемнага артыкула, навуковага каментарыя і анатацыі. Спадчына Францыска Скарыны налічвае 50 прадмоў, з якіх 21 – мае назву «предословие» («предсловие», «предъсловие»), 25 – «сказание», дзве на­званы па беларуску прадмовамі («предумолва») і 2 не маюць жанравай адз­накі (да «Пасхалии» і «Малой падарожнай книжки»), 59 «послесловій».

Прадмовы сталі лагічным працягам перакладу кніг, былі прызваны кіраваць працэсам чытацкага ўспрымання і далучэння чытачоў да зместу кнігі. Прадмовы маюць лагічную мэтазгоднасць, гарманічную суладнасць зместу і формы. Так, напрыклад, у прадмове да кніг апавядальных аўтар сцісла пераказвае сюжэт і тлумачыць, як трэба успрымаць апісаныя падзеі. У прадмове да несюжэтных кніг («Псалтыр», «Прытчы») Францыск Ска­рына дае тлумачэнне жанравай спецыфікі твора (псалмоў, прыказак) і прапануе ключ для перакладу іх з паэтычна-зашыфраванай мовы на мову розуму і разважлівасці. З боку літаратурнай формы прадмовы Скарыны сталі наогул класічным узорам у гэтым жанры, якім з’яўляюцца і на сён­няшні дзень.

Мова выданняў багатая ў лексічных і паўнагучная ў стылявых адно­сінах. Яе вызначаюць як навукова-літаратурны і кніжны варыянт тагачас­най літаратурнай мовы пачатку XVI ст. Скарына імкнецца выкладаць дум­кі даходліва і шчыра, ужывае трапныя параўнанні, дарэчы ўстаўляе крыла­тыя выразы з Бібліі і твораў антычных мысляроў. Пры гэтым пачуццё ўлас­най годнасці не пераходзіць у высакамернасць. Аўтар не выступае ўсязнаў­цам, а падкрэслівае, што ў біблейскіх кнігах сустракае гаворку «о речах трудных ко разумению».

У жанры пасляслоўя Францыск Скарына абапіраўся на традыцыі сла­вянскай рукапіснай кнігі і еўрапейскага кнігадрукавання. Гэта звычайна лаканічныя дапіскі без назвы; аднак на іх асветнік ускладваў не толькі ін­фарматыўныя, але і важныя ідэалагічныя функцыі. У пасляслоўях, апрача паведамлення аб заканчэнні кнігі, падаюцца звесткі пра месца выдання, выдаўца, перакладчыка і рэдактара «выложено і вытеснено с велікою пілъ­ностию доктором Франциском Скориною из славного града Полоцька».

У пасляслоўях Францыска Скарыны ёсць відавочнае ў параўнанні з папярэдняй сярэднявечнай літаратурай узмацненне гістарычнай свядо­масці, развіваецца погляд на вынік духоўнай працы пісьменніка як важную падзею. Гэта падкрэсліваецца фіксацыяй даты выдання кнігі, дэмакратыч­най выдавецкай праграмай, разлічанай на просты народ. Ёсць у іх і абвост­ранае пачуццё непаўторнасці і значнасці сваёй творчай асобы, нацыяналь­ная свядомасць, праслаўленне сваёй вялікай (Русь) і «малой» (родны го­рад) радзімы. Тут «места Полацкае» ўпамінаецца каля 50 разоў з дабаў­леннем эпітэта «слаўнае».

У якасці выдаўца і асветніка Скарына ўпершыню ў беларускай літа­ратуры ўвёў анатацыі да выдадзеных ім кніг. Гэта яшчэ адно сведчанне пра асветніцкі, «вучыцельны» характар першых беларускіх кніг. Іх змест двой­чы даводзіцца да чытача – у паўнаце арыгінала і ў папулярным пераказе выдаўца-рэдактара.

З прадмоў Францыска Скарыны ўпершыню ва ўсходнеславянскім рэ­гіёне пачалося ўсведамленне культурнага перавароту, які прынесла з сабой кнігадрукаванне, спасціжэнне агульначалавечай каштоўнасці лепшых зда­быткаў нацыянальнай літаратурнай думкі і значэння роднай мовы.

Першай у родным краі ў Віленскай друкарні пры падтрымцы купцоў найстарэйшага бурмістра Якуба Бабіча і бурмістра Багдана Онкава выйшла ў свет 1522 г. «Малая падарожная кніжка». Гэтая кніга мела памеры, зручныя для людзей, найперш, міранаў, купцоў, рамеснікаў, якім прыходзі­лася часта быць у падарожжах (фармат складае 12-ю долю аркуша). Змест кнігі складалі неабходныя матэрыялы для царкоўна-рэлігійнага рытуалу, а таксама розныя свецкія звесткі. Гэтая кніжка складалася з 21 часткі, у тым ліку ў яе ўвайшлі «Псалтыр», «Часасловец», «Шэстаднеў», «Акафіст», «Каноны», а таксама «Саборнік» («Последованіе церковного собранія», у які ўвайшлі «Святцы кароткія» і кароткі царкоўнаславянскі каляндар «Пас­халія» («Каляндар пасхі»). Верагодна кожную кнігу Францыск Скарына друкаваў асобным выданнем, а потым аб’яднаў іх пад адзінай вокладкай. Да кожнай часткі зроблены тытульны ліст. Для аздаблення кнігі выдавец выкарыстоўваў розныя шрыфты ў наборы ў дзве фарбы, змя­ціў калонты­тулы, застаўкі, шмат ініцыялаў, у першай частцы «Псалтыра» ёсць чатыры гравіраваныя на дрэве веньеткі. Такая багатая арнаментыка выдання рабіла яго больш прывабным для вучняў і ўсіх тых, хто карыстаўся кнігай. Гэтае выданне, як і ўсе пражскія кнігі Бібліі, сведчыла пра асветніцкі і дэмакра­тычны аспекты дзейнасці Скарыны.

У сакавіку 1925 г. Францыск Скарына друкуе апошнюю сваю кнігу «Апостал», у якой была адлюстравана дзейнасць першых прапаведнікаў хрысціянства ў Еўропе і на Блізкім Усходзе. Яна складалася з чатырох са­мастойных частак: «Дзеянняў апостальскіх», 7 саборных апостальскіх па­сланняў (тры з іх прыпісваюцца Пятру, тры – Іаану, і адно – Іудзе), 14 па­сланняў апостала Паўла, а таксама «Саборніка». Кніга таксама мела невялі­кі фармат (у 8-ю долю аркуша). Агульная колькасць выдадзеных у Вільні двух зборнікаў складае больш за 1600 старонак. Як і папярэднія кнігі яна прызначалася і для набажэнства, і для чытання, і для самаўдасканалення.

Выявіў сябе Францыск Скарына і як бліскучы нацыянальны паэт, са­праўдны майстар паэтычнага слова. У прадмовах да кніг «Іоў», «Зыход», «Эсфір» змешчаны некалькі цікавых сваім зместам рыфмаваных радкоў, якія не старцілі свайго мастацкага і духоўна-маральнага значэння да наша­га часу.

Першы паэтычны твор Скарыны – вершаванае чатырохрадкоўе на тытуле кнігі «Іоў» (1517) «Богу въ троици единому ко чти и ко славе». У вершаванай форме паэт вельмі сцісла і дакладна сфармуляваў прызначэнне свайго выдання. Істотна, што выкарыстаная Ф. Скарынам рытмічная суад­несенасць радкоў, дазваляла вельмі лёгка запомніць верш, з’яўлялася эстэ­тычна прывабнай і дасканалай.

Другі вершаваны твор «Веруй в бога единаго» змешчаны ў «Прадмо­ве да кнігі «Зыход» (каля 1519). Верш напісаны ў адпаведнасці з логікай біблейных «Дзесяці запаведзяў Майсея», але даступнай для беларускага чытача мовай. Ён мае пераважна паралельную рыфму і адметную рытміч­ную структуру, даволі мілагучную і лёгкую для чытацкага ўспрымання.

Трэці верш Скарыны змешчаны ў канцы «Прадмовы» да кнігі «Эс­фір» (1519): «Не копай под другомъ своим ямы». Паводле зместу прыве­дзенае чатырохрадкоўе – гэта апрацоўка старажытнага мудраслоўя, у якім гучыць заклік да чалавека пазбягаць дрэнных учынкаў.

Такім чынам, першыя паэтычныя творы Францыска Скарыны – гэта няроўнаскладовыя, дасілабічныя вершы, у якіх сустракаецца ізасілабізм – роўнаскладовасць у межах вершаванага перыяду. Метрыка вершаў цалкам адпавядае моўна-фанетычным асаблівасцям беларускай мовы. Яны напіса­ны паводле прынцыпаў танічнай і сілаба-танічнай моўных сістэмаў.

Вершаваныя ўстаўкі ў прадмовах беларускага першадрукара выкон­валі надзвычай важныя эстэтычныя функцыі. Паэтычныя радкі стваралі ўзнёслае ўспрыманне ўсёй кнігі, абуджалі эмоцыі і глыбокія пачуцці ў чы­тача, рыхтавалі да сустрэчы з незвычайным, таямнічым, прыгожым.

Паэтычны талент Францыска Скарыны выявіўся на ніве гімнагра­фіі – духоўных вершаў ў гонар Бога, маці Божай, святых, якія ён апубліка­ваў у «Малой падарожнай кніжыцы». Ён творча перапрацаваў і пераклаў творы старажытных паэтаў гімнографаў – Іосіфа Песняпісца, Яна Дамаскі­на, Рамана Мілагучнага.

У «Малой падарожнай кніжыцы» сярод мноства духоўных песняспе­ваў ёсць два акафісты, якія ўтрымліваюць імянныя акравершы Францыска Скарыны, што сведчыць пра выдатныя гімнаграфічныя здольнасці паэта. Так, «Акафіст Ісусу» змяшчае акраверш «Делал доктор Скоринич Франціс­коус». Як паказаў аналіз, гэты твор быў складзены Скарынам з перапраца­ваных частак песняспеваў папярэдніх гімнографаў.

«Акафіст Іаану Прадцечу» – арыгінальны паэтычны твор Францыска Скарыны, які ўтрымліваў акраверш: «Писал доктор Скоринич Францис­кус». Гэты паэтычны шэдэўр напісаны паводле ўзораў візантыйскіх гімнаў і вельмі блізкі да іх тэматычна. Біблейны персанаж Іаан Прадцеча паслу­жыў для Ф. Скарыны ўзорам для стварэння вобраза станоўчага героя, ідэальнага чалавека, місія якога – выхоўваць і навучаць, быць бездакорным прыкладам для пераймання, выканаўцам добрых спраў і ўчынкаў. Паволе мастацкай канцэпцыі Ф. Скарыны, станоўчы герой – адукаваны чалавек, духоўна трывалы і інтэлектуальна прасветлены, навучае людзей дабру і справядлівасці, нязменна спрыяе развіццю народаў («разные языки житием просветивый»). Ён смела змагаецца з ворагам, цярплівы і надзейны, захоў­вае цялесную чысціню, не злоўжывае віном.

Францыск Скарына аказаў грандыёзны ўплыў на развіццё беларускай і ўсёй усходнеславянскай кніжна-пісьмовай культуры, літаратуры, філала­гічнай думкі, філасофіі, выступаючы як наватар і першаадкрывальнік ў многіх галінах і сферах. У яго творчасці арганічна спалучаліся ўсходнія і заходнія традыцыі, на грунце якіх фармавалася адметная нацыянальная фі­ласофія, літаратура, культура.