1. Төменде келтірілген шешендік сөздердің мәтінін мұқият оқып шығып, шешендік сөздердің қай түріне жататынын анықтаңдар. (Шешендік сөздер. –Алматы:Отау, 1992. Құраст. Б.Адамбаев).

1.«АТЫҢ ЖАМАН БОЛСА...»

Таймас шешен айтты деген сөз

Атың жаман болса,

Қамшылай-қамшылай

Дәрменің кетер.

Балаң жаман болса,

Айқайлай-айқайлай

Қадірің кетер.

Қатының жаман болса

Кедейлік жуық болар

Шайың суық болар.

Наның күйік болар.

Көңіліңе қайғы толар.

Үйіңнен мейман кетер,

Кедейлік қуып жетер. (51-б.)

2. БҰЛ ДҮНИЕДЕ НЕ ЖЕТІМ?

- Бұл дүниеде не жетім?

Санай берсең көп жетім.

Үйрек-қаз қалқып ұшпаса,

Дария-шалқар көл жетім.

Ел жағалай қонбаса,

Бетегелі бел жетім.

Ұлығы әділ болмаса,

Төресін түзу бермесе,

Болады байтақ ел жетім.

Өз бетімен білмесе,

Айтқан сөзге ермесе,

Ұқпасқа айтқан сөз жетім.

Замандасы болмаса,

Өңкей жастың ішінде

Қария болар тез жетім.

Қара қасты, қыпша бел

Сылаңдаса алдыңда,

Сөзіңді қабыл алмаса,

Құр қараған көз жетім.(73-б.)

3. ...Боран жас кезінде жарлы болып, Жантай деген байға жалданады. Жантай тынышсыз адам болып, ұрыс шығарып, Боранның қолы Жанатйға тиеді. Жантай Боранның маған қолы тиді деп билерге Боранның үстінен шағым береді. Алқа-қотан отырған билер Боранға сөз береді. Сонда Боран былай дейді:

Жалға жүрдім Жағалбайлы Жантайға,

Бір тай алмақ болып алты айда.

Жарымадым асына,

Тұман түсті басыма,

Шайтан болып ұрысып,

Қолым тиді басына.

Уа, билер, жақсылар,

Бірің қайың, бірің тал.

Бірің шекер, бірің бал.

Айтып-айтпай немене,

Бәріңе мәлім біздің хал.

Бірің балға, бірің төс,

Бірің айт та, бірің кес.

Алдарыңа салынды іс,

Арамға бермей әділ шеш!

Отырғандар Боранның ісін мақұлдап, Жантайдан тайын әперіпті. Боран содан кейін сөзге қатысып, шешен атаныпты.(127-б.).

3-тақырып: Батырлар жыры

«Қобыланды батыр» жыры/Батырлар жыры. 1том.-Алматы: Жазушы,1986 жылғы басылымы бойынша.

1.Жыр мәтінінде кездесетін төмендегі көнерген сөздердің мағынасын түсіндірме сөздікке сүйеніп түсіндір және осы сөздер кездесетін жыр жолдарын дәптерге түсір:азар, әбдесте, әбілет, бақал, берен, беренжі, жекен, жолым үй, қандек/қандақ, кіріс, көбеңірек, қалбай, қайдақ, қауыс, манат, салқам/салқым, суқар, татыр, телше, тіллә қалқан, халас, чына, ылығ/ылға.

2. Халық ауыз әдебиетінде шығарманың ішкі мәнін ашудың кең таралған тәсілдерінің бірі – символ, яғни, табиғатқа тән құбылыстар мен заттардан алынған бейнелерді қаһарманға не өмір құбылыстарына телу. Мейлінше кең таралған символдар: батыр немесе жас жігітті – «арыстан», «жолбарыс», «қыран», «көкжал», сұлу қызды – «асыранды қаз», «сұқсыр», «қызыл түлкі» т.б. Аталмыш символдар лирикалық өлеңдермен қатар, батырлар жырында, ғашықтық жырларда, тарихи жырларда, ертегілерде де қолданылады.

«Қобыланды батыр» жырынан осындай символдарды теріп жазып, олардың мағынасын ашыңдар. Символдардың бағалаушылық сипатына назар аударып, шығарманың жалпы мазмұнымен сабақтастығына баға беріңдер.

3. Символдар тек қаһарман бейнесін сомдауға ғана қызмет етпейді, сонымен қатар, қаһармандардың іс-әрекетіне, шығармада суреттелетін оқиғаларға баға беру үшін де жұмсалады. Мәселен, «Қобыланды батыр» жырындағы «Қаланың алдын шаң қылды, қақпаның алдын қан қылды» деген символдық образ оқиғаның мәнін ашып тұр, шайқастың қаншалықты сұрапыл, ауыр болғандығын айқындап, Қобыландыға тән қаһармандық пен қажырлылықты ашып тұр.

Жырдан осындай жалпы мәндегі көркем символдарды табыңдар. Олардың мағынасына түсініктеме жасаңдар. Олардың мәтіндегі көркемдік қызметін анықтаңдар.