3. Негізгі өндірістік қорларды қолданудың көрсеткіштері

Негізгі қорларды қолданудың барлық көрсеткіштері үш топқа бөлінеді:

• Негізгі қорларды қолданудың уақыты бойынша деңгейін көрсететін экстенсивті көрсеткіштер;

• Негізгі қорларды қолданудың қуаты бойынша деңгейін көрсететін интенсивті көрсеткіштер;

• Негізгі қорларды қолданудың факторларының бірігуін көрсететін интегралды көрсеткіштер.

Көрсеткіштердің бірінші тобына жататындар: құрылғыны экстенсивті қолдану коэффициенті (К_экст), құрылғы жұмысының кезектілік коэффициенті (К_см), құрылғының жүктілік коэффициенті (К_жүкті), құрылғы жұмыс уақытының кезектілік режимінің коэффициенті (К_кез.р.).

;

К_кез =n_I + n_II + n_III/n_үлкен

К_жүкті = К_кез / n_кез

К_кез.р = К_кез / Т_кез

Мұндағы, Т_н, Т_ж – құрылғының нақты және жоспарлы жұмыс уақыты, сағат

n_I , n_II , n_III – І,ІІ,ІІІ кезекте жұмыс істейтін құрылғының саны.

N_үлкен – ең үлкен кезекте жұмыс істейтін құрылғы саны.

N_кез – тәуліктегі кезек саны.

Т_кез – кезек ұзақтылығы, сағат.

Екінші топта маңызды көрсеткіш болып құрылғының интенсивті қолдану коэффициенті табылады. (К_инт).

К_инт = В_ф / В_п

Мұндағы, В_ф – бір уақыт ішіндегі құрылғының нақты өнімділігі.

В_п – бір уақыт ішіндегі құрылғының техникалық сипаты бойынша өнімділігі (құжаттық өнімділік).

Көрсеткіштердің үшінші тобына құрылғыны интегралды қолдану коэффициенті (К_интегр), өндіріс қуаттылығын қолдану коэффициенті (К_им), өнімнің қор қайтарымы (Қ_қ), қор сыйымдылығы (Қ_с) жатады.

К_интегр = К_экст * К_инт,

К_им = Q / M, Қ_қ = Q / НҚ, Қ_с = НҚ / Q

Мұндағы, Q - өндіріс көлемі,

М – орта жылдық өндіріс қуаты;

НҚ – НҚ ортажылдық құны;

НҚ = НҚ_жб + НҚ_енг * С_енг / 12 – НҚ_жой * С_жой / 12,

Мұндағы, НҚ_жб – жыл басына НҚ;

НҚ_енг– енгізілген НҚ;

НҚ_жой – жойылған НҚ;

С_енг, (С_жой) – енгізілген (жойған) кезден бастап ай саны жыл соңына дейін.

4. Кәсіпорынның негізгі қорының қозғалысын бағалау көрсеткіштері

Негізгі қордың қозғалыс процесін бағалау және олардың қозғалысын сипаттау үшін бірқатар көрсеткіштер қолданылады.

Олардың бірі негізгі қорды жаңарту интенсивтілігін көрсетеді. Ол үшін белгілі кезең ішіне негізгі қорды жаңарту коэффициенті есептеледі:

К_жаң = Қ_енг / Қ _ж.аяғ

мұндағы К_жаң – жаңарту коэффициенті;

Қ_енг – белгілі кезең ішінде қайтадан енгізілген (жаңадан түскен) негізгі қордың құны;

Қ_ж.аяғ – негізгі қор талданып жатқан кезеңнің жыл аяғына негізгі қор құны.

Негізгі қорды жаңарту процесі олардың шығуын да зерттеуді талап етеді. Бұл процесті белгілі бір кезеңге негізгі қордың шығу коэффициенті бағалайды.

К_шығ = Қ_шығ / Қ _{ж. бас}

мұндағы К_шығ – шығу коэффициенті;

Қ_шығ – белгілі кезең ішінде өндірістен шығарылған негізгі қор құны;

Қ_{ж. басы} – сол кезеңнің жыл басына негізгі қор құны.

Негізгі қордың жаңартылуы мен шығуы өзара бағалануы қажет. Ол үшін негізгі қордың өсім коэффициенті есептеледі:

К_өсім = (Қ_енг - Қ_шығ) : Қ _{ж. бас}

мұндағы К_өсім – негізгі қордың өсім коэффициенті;

Қ_{ж. басы} – сол кезеңнің жыл басына негізгі қор құны.

Негізгі қордың жаңартылу, шығу және өсім коэффициенттеріне талдау жасағанда оларды өзара байланыста қарастырылуы қажет. Қосымша ақпаратты қолдана отырып, негізгі қор жаңа құрылыс немесе жаңғырту есебінен жаңартылып жатыр ма, ескі сайманды анағұрлым жоғары өнімділікті жаңасына ауыстыру жүргізіліп жатыр ма және негізгі қорды пайдалану процесі қаншалықты тиімді жүргізіліп жатқанын анықтау қажет.

Негізгі қордың техникалық жағдайының жалпылама көрсеткіші болып жарамдылық және тозу коэффициенті саналады.

Тозу коэффициентінің көлемі негізгі қордың әр түрлері немесе топтары бойынша белгілі бір кезеңге мынадай түрде есептеледі:

К_тозу = Т_қ / Қ _бас.қ

мұндағы К_тозу – негізгі қордың тозу коэффициенті;

Т_қ – белгілі кезең ішіндегі негізгі қордың тозу құны;

Қ _бас.қ - сол негізгі қордың бастапқы құны.

Жарамдылық коэффициенті негізгі қордың бастапқы құнының қалдық құнына қатынасы арқылы анықталады:

К_жар = Қ_қалд.қ / Қ _бас.қ = 1 - К_тозу

мұндағы К_жар – негізгі қордың жарамдылық коэффициенті;

Қ_қалд.қ - негізгі қордың қалдық құны;

Қ _бас.қ - негізгі қордың бастапқы құны.

Негізгі қордың жарамдылық және тозу коэффициентін кезеңнің басына және аяғына есептеу қажет. Тозу коэффициенті неғұрлым төмен болған сайын, негізгі қордың техникалық жағдайы соғұрлым жақсы.

Негізгі қорды пайдалануды жақсарту үшін жабдықтың әр түрі бойынша пайдалану жылын зерттеу қажет және осының арқасында қандай жабдық жарамды, қайсысын толық жөндеуден өткізу қажет, қайсысы жарамсыз және қайсысын өндірістен шығару қажеттігін анықтау керек.

Негізгі көрсеткіштердің бірі болып, негізгі қордың активті және пассивті бөлігінің үлесін анықтау саналады. Бұл көрсеткішті жыл басы мен жыл аяғына орташа арифметикалық әдіспен есептеу қажет. Ол үшін жалпы негізгі қордың ішіндегі активті бөлігінің үлесінің құнын салыстырады.