
- •1. Аурудың алдын алу жөніндегі негізгі медициналық ғылым ретіндегі гигиена. Мақсаты, міндеттері, зерттейтін тақырыбы.
- •2. Гигиенаның басқа ғылымдармен байланысы. Гигиенаның бөлімдері. Гигиеналық зерттеулердің әдістері.
- •3. Санитарлық-эпидемиологиялық қызмет және оның халықтың денсаулығын сақтау мен нығайтудағы рөлі.
- •2. Гигиеналық білімдердің орта ғасырлардағы (б.Э.Д. VIxiVжж.) және феодализм мен өндірістік капитализмге өту кезеңіндегі (б.Э.Д. XV-XVIII жж.) дамуы.
- •5. Гигиенаның және санитарлық эпидемиологиялық қызметтің Қазақстан Республикасындағы дамуы.
- •5.1. Қазақтың халық медицинасы мен гигиенасы. Қазақстан аумағында бірінші дәрігерлердің пайда болуы.
- •5.2.Қазақстанда санитарлық-эпидемиологиялық қызметті ұйымдастыру және оның соғысқа дейінгі кезеңде дамуы.
- •5.4. 1946-1991 Жылдардағы санитарлық-эпидемиологиялық қызмет пен гигиена ғылымы.
- •1. Жалпы жағдайлар.
- •2. Нормалаудың бiрiншi кезектiлiгi .
- •3. Нормалау қағидалары.
- •5. Жеделдетiлген нормалау .
- •6. Гигиеналық болжау.
- •1. Ауа ортасының гигиеналық маңызы.
- •3. Ауа ортасының физикалық факторлары және олардың гигиеналық маңызы.
- •3.1. Ауаның температурасы, ылғалдылығы, қозғалу жылдамдығы және олардың гигиеналық маңызы.
- •3.2. Барометрлік қысым және оның гигиеналық маңызы.
- •3.3. Ауа ортасының электрлік жағдайы және оның гигиеналық маңызы.
- •4. Күн радиациясы және оның гигиеналық маңызы.
- •4.1. Күн сәулесінің сипатттамасы. Жарық климаты.
- •4.2. Күн радиациясының адам ағзасына әсері.
- •5. Ауаның табиғи химиялық құрамы және оның гигиеналық маңызы.
- •6. Атмосфералық ауа ластануының гигиеналық маңызы.
- •7. Атмосфералық ауаны қорғау жөніндегі шаралар
- •8. Климат және ауа райы. Адам ағзасына әсері. Акклиматизация мәселелері.
- •Гигиенасы
- •1. Су көздерінің жалпы сипаттамасы.
- •Жер шары гидросферасының әр түрлі бөліктеріндегі судың көлемі мен су алмасудың белсенділігі
- •2. Судың адам ағзасы үшін және оның өмір сүруін қамтамасыз етудегі рөлі
- •Дәнекер тіні
- •Бүйректер
- •Тіс эмалі
- •3. Адамның шаруашылық әрекеті нәтижесінде жер беті және жер асты сулардың ластануы.
- •Ластану деңгейіне байланысты су нысандарының гигиеналық жіктелуі (г.Н.Красовский бойынша)
- •4. Су сапасының адам денсаулығына әсері
- •5. Су факторымен байланысты аурулардың алдын алу
- •Мекендерді тазарту
- •1. Топырақ және топырақ түзуші факторлар.
- •2. Топырақтың гигиеналық маңызы
- •2.1. Топырақтың қасиеттері мен механикалық құрамының гигиеналық маңызы
- •2.2. Жұқпалы және паразиттік аурулардың таралуындағы топырақтың ролі.
- •Топырақ арқылы берілетін жұқпалы аурулар мен инвазиялар
- •2.3. Топырақтың табиғи химиялық құрамының гигиеналық маңызы
- •2.4. Топырақтың химиялық заттармен ластануының гигиеналық маңызы.
- •2.5. Топырақтың өздігінен тазарту үрдістері және олардың қалдықтарды залалсыздандырудағы рөлі
- •3. Топырақтың ластану дәрежесін гигиеналық бағалау. Топырақтың санитарлық жағдайының көрсеткіштері.
- •Топырақтың санитарлық жағдайының көрсеткіштері
- •Елді мекендер топырақтарының эпидемиялық қауіпсіздік көрсеткіштері
- •Топырақтағы бақылауға жататын ингредиенттер (ц.И. Бобовникова, с.Г. Малахов, э.П. Махонько бойынша)
- •4. Топырақты санитарлық қорғау
- •1. Урбанизацияның гигиеналық маңызы.
- •2. Қала құрылысы мен қалаларды сауықтырудың гигиеналық қағидалары. Елді мекендерді орналастыруға жер таңдау.
- •3. Қалалар мен ауылды елді мекендерді жоспарлауға қойылатын гигиеналық талаптар.
- •3.1. Қаланы жоспарлау және салу.
- •1. Тұрғын үй құрылысына жер учаскесін таңдау. Тұрғын үй ғимараттарының түрлері.
- •2. Тұрғын үйлердің ішкі жоспарлануы
- •Аз метражды (а) және толық метражды (в) пәтерлер ауданының жоғарғы шегі
- •3. Тұрғын үйлердің ішкі ортасын ұйымдастыру
- •3.1. Микроклимат жағдайлары.
- •Тұрғын үй бөлмелеріндегі микроклиматтың қолайлы параметрлері
- •7.1. Сүрет. Тұрғын үй бөлмелері терезелерінің дүниенің төрт бұрышына қарай
- •Жабық бөлмелердегі ауаны ластаушы көздері және негізгі ластайтын заттар
- •Тұрғын үй ғимараттарындағы ауа алмасу нормативтері
- •Жабық бөлмелердегі ауа тазалығының көрсеткіштері
- •Табиғи және жасанды жарықпен жарықтандыру кезіндегі тұрғын және қоғамдық үйлердегі жарық деңгейінің нормативтері
- •VIII- тарау. Тамақтану гигиенасы
- •1. Рационалды тамақтану туралы түсінік. Негізгі қағидалары.
- •2. Халықтың әр түрлі топтарына арналған тамақтық заттар мен энергияның физиологиялық қажеттілік нормалары.
- •Жұмысқа қабілетті халықты (ер адамдарды) дене жұмысына белсенділік коэффицентіне байланысты топтарға бөлу
- •Үлкен адамдарға арналған тағамдық заттар мен энергияның физиологиялық қажеттілік нормалары (бір күнге)
- •8.2. Кестенің жалғасы
- •8.2. Кестенің жалғасы
- •3. Тағамның құрам бөліктері. Тағамдық азықтардың тамақтық және биологиялық құндылығы түсінігі
- •4. Тамақтық заттардың биологиялық ролі. Қабылдау нормалары. Тамақтық заттардың көздері - азықтар.
- •Мұндағы: ақ-кез келген алмастырылмайтын амин қышқылы
- •Тағамдық азықтардың құрамындағы ақуыздары ( г/100г жеуге жарамды бөлігінде)
- •4.4. Минералды заттар.
- •Кейбір тағамдық азықтардағы микроэлементтердің мөлшері, мкг/100г
- •Микроэлементтерді қабылдаудың қауіпсіз деңгейі (тәулігі)
- •4.5. Дәрумендер.
- •Дәрумендер мен дәрумен тәрізді қосылыстардың жіктелуі
- •Кейбір тағамдық азықтардың құрамындағы с дәруменінің мөлшері
- •Тамақ өнімдері құрамындағы в1, в2, рр, в6, в12, және фолацинның мөлшері
- •5. Тамақтану режимі. Тоқтық сезімі және тағамның сіңімділігі.
- •6. Алиментарлық аурулар.
- •7. Азық-түліктердің тағамдық және биологиялық құндылығы. Адамда ауру дамуындағы ролі.
- •7.1. Ет және ет өнімдері.
- •7.5. Дәнді дақылдар мен бұршақ тұқымдастар.
- •Шығымына байланысты ұндардың шығымы
- •7.6. Көкөністер, жемістер, жидектер.
- •Көкөністер мен бақша дақылдарының дәрумендері
- •7.7. Тағамдарды консервілеу әдістері. Банкідегі консервілер.
- •8. Тағамдық азықтарды санитарлық-эпидемиологиялық сараптау.
- •9. Тамақтан уланулар
- •Тамақтан уланулардың жіктелуі.
- •10. Ұйымдастырылған ұжымдарда тамақпен қамтамасыз етудің ұйымдастырылуын медициналық бақылау.
- •10.1. Ұйымдастырылған ұжымдарда тамақпен қамтамасыз етудің ұйымдастырылуын медициналық бақылаудың негізгі бағыттары.
- •Биологиялық жас кезеңдеріне бөлу
- •Әлеуметтік жас кезеңдеріне бөлу
- •2. Балалар мен жасөспірімдердің денсаулығы және оған себепші факторлар.
- •3. Балалардың дене дамуын зерттеу және бағалау әдістері.
- •Оқушылардың биологиялық даму деңгейінің көрсеткіштері.
- •Балалардың дене дамуын кешендік әдіспен бағалау сызбасы
- •Балалар мен жасөспірімдерді дене дамуының әр түрлі дәрежесіне байланысты аурулар дамуының қауіп–қатер топтары.
- •4. Секулярлық тренд және қазіргі кезеңдегі балалардың өсу және даму ерекшеліктері
- •5. Балалар мен жасөспірімдердің денсаулық жағдайын бағалау. Денсаулық топтары.
- •6. Күн тәртібі мен оқу–тәрбие үрдісінің гигиеналық негіздері.
- •6.2 Емшектегі және мектепке дейінгінің алдындағы (бөбектік) жастағы балалардың күн тәртібі.
- •6.3 Мектепке дейінгі жастағы балалардың күн тәртібі мен оқу–тәрбиелеу үрдісінің гигиеналық негіздері.
- •Мектепке дейінгі топтардағы (жылдың салқын кезеңі) балалардың күн тәртібінің әр түрлі құрамдас бөліктерінің ұзақтығы (сағат).
- •6.4 Балалардың мектепте оқуға функционалдық дайындығы.
- •6.5 Мектеп оқушыларының күн тәртібі мен оқу – тәрбие үрдісінің гигиеналық негіздері.
- •Мектеп жасындағы балалардың күн тәртібінің құрамдас бөліктері және ұзақтығы (сағат)
- •Жалпы білім беретін мектептердегі оқу жүктемелерінің нормалары.
- •9.2 Сурет. Пәндердің апталық қиындығының ең жақсы динамикасы.
- •7. Балалар мен жасөспірімдердің дене шынықтыру тәрбиесі.
- •7.1. Дене шынықтыру тәрбиесінің гигиеналық негізі ретіндегі қимыл белсенділігі. Дене шынықтыру тәрбиесінің қағидалары.
- •7.2 Мектепке дейінгі және жалпы білім беретін мекемелердегі дене шынықтыру тәрбиесін ұйымдастыру.
- •8. Балалар мекемелерінің орналастырылуына, жоспарлануына, жабдықталуына және балалардың күнделікті қолданатын заттарына қойылатын гигиеналық талаптар.
- •8.1. Мектепке дейінгі және жалпы білім беретін балалар мекемелерін орналастыруға қойылатын гигиеналық талаптар.
- •8.2. Мектепке дейінгі балалар мекемелерінің (мдм) жобалауға және жоспарлауға қойылатын гигиеналық талаптар.
- •8.3. Жалпы білім беретін мекемелерінің (жббм) жоспарлануына қойылатын гигиеналық талаптар.
- •8.4 Балалар мекемелерінің ішкі ортасын ұйымдастыруға қойылатын гигиеналық талаптар.
- •Мектеп алды кезеңіне дейінгі және мектепке дейінгі жастағы балаларға арналған үстелдер мен орындықтардың өлшемдері
- •Жалпы білім беретін мектептердің оқушыларына арналған үстелдер мен орындықтардың өлшемдері
- •8.6. Балалар ойыншықтарына, оқулықтарына және киіміне қойылатын гигиеналық талаптар.
- •9. Балаларды еңбекке тәрбиелеу және үйрету. Жасөспірімдерді мамандыққа бағыттау және мамандық түріне дәрігерлік кеңес беру.
- •9.2. Жасөспірімдерді мамандыққа бағыттау және мамандық түріне дәрігерлік кеңес беру.
- •1. Ауруханың жер телімін таңдауға және оны жоспарлауға қойылатын гигиеналық талаптар.
- •2. Аурухана құрылысы жүйелерінің гигиеналық сипаттамасы.
- •3. Аурухананың негізгі құрылымдық бөлімшелері. Стационардың негізгі функционалдық элементі ретіндегі -палата бөлімі.
- •3.2. Ауруханалардың емдеу-диагностикалық бөлімдері.
- •3.3. Стационардың негізгі функционалдық элементі ретіндегі -палата бөлімі.
- •2 Немесе одан артық төсектік палаталардың ауданы
- •Еам бөлмелеріндегі температураның және ауа алмасуының нормативтері.
- •Палата бөліміндегі жасанды жарықтың нормалары.
- •4. Аурухана ішілік инфекциялар және олардың алдын алу (жұқпалы аурулар бөлімі мысалында).
- •Аіи алдын алу шараларының кешені
- •5. Аурухананың мамандандырылған бөлімдерінің ішкі ортасының жоспарлануына және ұйымдастырылуына қойылатын гигиеналық талаптар.
- •5.2. Акушерлік бөлім.
- •5.3. Балалар бөлімі.
- •6. Ауруханалардағы қорғану режимін ұйымдастыру.
- •Өндірістік факторлар туралы түсінік. Кәсіптік зияндылықтар және адам денсаулығы. Еңбек жағдайының жіктелуі.
- •Өндірістік факторлардың қолайсыз әсерінің алдын алу.
- •Ой еңбегі мен дене еңбегінің гигиенасы
- •Өндірістік микроклимат, қолайсыз микроклиматтық жағдайларымен байланысты аурулардың алдын алу.
- •11.1 Кесте
- •Зиянды фактор ретіндегі, өндірістік шаңның қолайсыз әсерінің алдын алу.
- •Өндіріс жағдайындағы шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс.
- •11.2 Кесте
- •Зиянды және қауіпті өндірістік фактор ретіндегі діріл.
- •Иондаушы емес электромагниттік сәулеленулер мен өрістер, олардың адам ағзасына әсері.
- •9. Өндірістік канцерогенді факторлар.
- •10. Өнеркәсіптік улар
- •10.3 Негізгі өнеркәсіптік улардан кәсіби уланулар және олардың алдын алу.
- •11. Компьютерлермен жұмыс істеу кезіндегі зиянды факторлар және олардың қолайсыз әсерінің алдын алу.
- •12. Медицина қызметкерлерінің еңбек гигиенасы.
- •13. Ауылшаруашылығы еңбек гигиенасының негізгі мәселелері.
- •14. Өндірістік жарақаттану және оның алды алу.
- •1. Иондаушы сәулеленулер және олардың сипаттамасы
- •2. Радиациялық гигиенаның пайда болуы мен дамуының негізгі алғы шарттары, оның бағыттары мен міндеттері
- •3. Радиациялық гигиенада қолданылатын негізгі атаулар, анықтамалар, түсініктер, өлшем бірліктер.
- •4. Адамға әсер ететін иондаушы сәулелену көздері.
- •4.1. Табиғи радиациялық фон (трф) туралы түсінік
- •4.2. Табиғи жағдайларда адамды сәулеленудің әсеріне ұшырататын көздері
- •Сурет 12.1. Адамның сәулелену көздерінің қазіргі заманғы классификациясы.
- •Тмд халқының негізгі сәулелену көздері және өлімге әкелетін қатерлі ісіктің жаңа түзілімдерінің пайда болу қауіптілігі (л.А.Ильин және басқалар, в.А.Книжников бойынша)
- •4.3. Иондаушы сәулеленудің адамға әсер ететін жасанды көздері
- •Иондаушы сәулеленудің жабық көздерінің қолданылуы
- •Кейбір медициналық процедуралар кезінде халық алатын шамамен алынған сіңірілген дозалары (Ушаков и.Б мәліметтері бойынша, 2004).
- •Сұйық және қатты белсенді қалдықтардың жіктелуі
- •4.4. Халықты иондаушы сәулеленуге ұшырататын қосымша көздер
- •5. Иондаушы сәулеленудің ағзаға әсері
- •5.1. Иондаушы радиацияның биологиялық нысандарға әсер ету механизмі туралы жалпы мәліметтер
- •5.2. Адамның иондаушы сәулеленуге ұшырауының биологиялық эффектілері және салдары.
- •Мүшелер мен тіндердің сындарлы мүшелердің топтарына бөлінуі
- •6. Халықтың радиациялық қауіпсіздігінің негіздері.
- •6.1. Иондаушы сәулеленулердің ашық және жабық көздерінің әсер етуі кезінде кәсіби топтағы адамдар мен халықты қорғау жөніндегі гигиеналық шаралар
- •Рентген сәулесінің рұқсат етілген экспозициялық дозасының қуаты
- •Иондаушы сәулеленудің ашық көздерімен істелетін жұмыс кластары (СанЕмН-2003)
- •Халықтың әр түрлі жас топтары үшін тыныс алатын ауаның жылдық көлемі
- •6.2. Дозиметрлік және радиометрлік бақылау
- •Заттардың жұмыс атқарылатын беттерінің, терінің, арнайы киімдердің және жеке басты қорғайтын заттардың белсенді ластануының рұқсат етілген деңгейлері. (бөлш/см2·мин)
- •XIII -тарау. Жеке бас гигиенасы
- •1. Тері және ауыз қуысының гигиенасы.
- •Мазмұны
5. Гигиенаның және санитарлық эпидемиологиялық қызметтің Қазақстан Республикасындағы дамуы.
5.1. Қазақтың халық медицинасы мен гигиенасы. Қазақстан аумағында бірінші дәрігерлердің пайда болуы.
Қазақстан аумағында гигиенаның пайда болуы мен дамуы да, ғасырлар тереңіне кетеді және өзіндік ерекшеліктері бар. Қазақтардың едәуір бөлігі көшпелі, мекендейтін ортасының физикалық-географиялық ерекшеліктеріне тұрақты түрде бейімделуін қажет ететін, өмір сүру салтын жүргізді. Ол денсаулықты сақтаудың және аурулардың алдын алудың өзіндік әдістерін қалыптастырды. Көп ғасырлық көшіп жүрулері көшу жағдайларында өздеріне қолайлы тұрғын үй - киіз үй жасауға көмегін тигізді. Жылдың мезгіліне байланысты, киіз үйдің кереге-қабырғаларын биіктетуге болатын мүмкіншілігі, ауаның көлемін үлкейтуге және қолайлы температура режимін жасауға жағдай туғызды. Бұдан басқа, жаз мезгілінде желдетілуін жақсарту үшін туырлақтарын көтеріп, түндікті ашады. Шаңды дауылдар кезінде, керісінше, барлық тесіктер киізбен тартылып, жабылып отырды. Қыстыгүні киіз үйді тігу үшін желден қорғалған бейткелер таңдалды, қабырғаларының түбіне тастан немесе топырақтан үйінді жасалды, киіздер екі қабат етіп жабылды. Солтүстік аудандардағы көшпенді қазақ халқы қыс мезгілінде үйлері әр түрлі қыстауларда орналасты.
Аурулардың алдын алуда халықтың салтын, әдет-ғұрыптарын, жөн-жосықтарын орындаудың маңызы зор болды. Мысалы, ұл балалар сүндетке отырғызылды, ер адамдарға әйелінің етек кірі келген кездерде жыныстық қатынасқа түсуге рұқсат етілмеді, дәретке барғаннан кейін дәрет алу міңдетті түрде болды, туыстардың арасында жеті атаға дейін некелесуге рұқсат етілмеді. «Өлген малдың етін, қанды, доңыздың етін, буынып өлген, соққыдан, биіктен құлап өлген, мүйізбен сүзіп өлтірген малдың етін» тағамға қолдануға тиым салынды. Жылына бірнеше рет ораза ұстап отырды.
Босануына 40 күн қалғанда, жүкті әйелді ауыр жұмыстан, ораза ұстаудан босатқан. Жаңа туылған баланы тұзды суға шомылдырған, одан кейін ұнтақталған қалампыр, зімбір, калған қосылған ерітілген қойдың майынан тұратын жақпа маймен майлаған, уқалап отырған. Шала туылған жас балаларды, температура тұрақты сақталатын, түлкі тұмаққа салып жылытқан. Жаңа туған баланы бесікке салған. Бесіктің сүйектен жасалған арнайы зәрді өткізетін түтігі болған, соның арқасында баздану болмаған. Жаңа, жас туылған баланы қырық күнге дейін бөтен адамдарға көрсетпеген, бұл әр түрлі жұқпалы аурулар жұғуының алдын алуға ықпал етті.
Алдын алу жөнінде дұрыс кеңестерді көбінесе молдалар беріп отырды, себебі, олар сауаттылау болды және талай емдеу, шөппен емдеу мәтіндерінің мазмұнын білді.
Бірақ шешектін, обаның, тырысқақтың, алапестің және басқа да жұқпалы аурулардың жаппай эпидемиялары пайда болған кезде, халық мұндай аурулардың алдында дәрменсіз болып қалатын. Халық емшілері аурудың ауа арқылы, ауру адаммен және оның заттарымен жанасқанда жұғатынын білген. Сондықтан, шешек және обамен ауырған адамдарды оқшаулаған, олар үшін жеке ыдыстар бөлген. Қажет болған жағдайда, барлық тұрғындар бос жерлерге көшетін, ал науқастарды осы аурумен бұрын ауырып жазылған туыстарымен бірге сол жерде қалдыратын. Өлген адамдардың сүйектері мен заттары сол орнында өртеліп отырған. Егер ауру барлық жанұяларға жайылған болса, ауыл шетіне, адамдардың келуіне тыйым салатын, қара мата байланған биік сырық қойылады. Шешектің дамуының және оның ауыр ағымының алдын алу үшін шешектен сауығып келе жатқан адамның көйлегін кигізген. Иммундаудың бұл өзінше бір әдісі көмектесетін, бірақ барлық уақытта да емес.
Орта ғасырларда Қазақстанда талай гүлденген қалалар пайда болды. Ертедегі жібек жолында Отырар, Тараз, Жаркент, Түркістан, Созақ және т.б. қазақ қалалары тұрды. Қазақстан қалаларының санитарлық тұрғыдан жоғары абаттандырылғандығы туралы археологиялық қазбалар дәлелдейді. Мысалы, Отырар мен Тараз қалаларында саздан жасалған су тасымалдайтын құбырлар жүйесі, моншалар, канализация су ағарлары болған.
Қазақстанның мәдени орталықтарының бірі Отырарда (бұрын Фараб болған) атақты ойшыл, ғалым-энциклопедист, философ және дәрігер, қыпшақ жауынгерінің ұлы Әбу Насыр Әль –Фараби (870-950 жж.) дүниеге келді және бастапқы білімін алды. Әль-Фарабидің мұрасы 160 трактаттарды құрады, олардың бір бөлігі медицинаға арналған. Әль-Фараби жеке бас гигиенасын сақтауды, тұрғын үйді таза ұстауды, қызуы көтерілген науқастардың ыдыстарын бөлек ұстауды ұсынды.
18 ғасырда Қазақстанда, тек әскер бөлімдеріне ғана қызмет көрсеткен бірінші медициналық қызметкерлер пайда бола бастады. 19 ғасырдың ортаңғы үштен бірінің аяғына дейін Қазақстан аумағында қазақ халқын емдейтін және санитарлық шаралар жүргізетін дипломы бар дәрігерлер болған жоқ. Тек 1825-1826 жылдары Әбілқайырдың шөбересі, сауатты, білімді Жәңгір хан өз хандығында дәрігер лауазымын орнатуға және дәріхана ашуға Николай 1 патшадан рұқсат алды, әскери госпитальда тұрғындарға Халыққа медициналық қызмет көрсету үшін Орынбордың әскери госпитальында қазақ балаларына арналған 4 стипендия ұйымдастырылды және орыс-қырғыз мектептерінен ұл балалар оқуға жіберілді. 19 ғасырдың 60-шы жылдарында аумақтарды губернияларға, уездерге және болыстарға бөлгеннен кейін, дәрігерлердің, фельдшерлердің, әйелдердің босануына жәрдем беретін әйел лауазымдары енгізілді. 70-ші жылдары әрбір ауданда дәрігерлік және фельдшерлік пункттер ашылды, ал 90-шы жылдары тек қана Степной генерал-губернаторлығында земстволық (учаскелік) медицина енгізілді.
Бірақ, уездік дәрігерлердің аздығы, медицинаның нашар қамтамасыз етілуі терең, батыл шаралар жүргізуге мүмкіндік бермеді, осыған байланысты 20 ғасырдың басында да халықтың ауыр әлеуметтік жағдайымен байланысты шешектің, обаның, тырысқақтың, дифтерияның, дизентерияның және басқа да аурулардың жаппай эпидемиясы қаһарын тігуін жалғастара берді.
Ол кезеңде санитарлық ұйымдар және санитарлық дәрігерлер Қазақстанда жоқ болды, ал санитария және гигиена сұрақтарымен саны көп емес практикалық дәрігелер мен фельдшерлер айналысты.
19 ғасырдың аяғында және 20 жүзжылдықтың басында Қазақстанда Ресей университеттерінде жоғары медициналық білім алған, бірінші қазақ дәрігерлері пайда болды, себебі, өзінің оқу орны болмады. Олардың арасында Садуақас Шалымбеков, Нұрғали Ипмағамбетов, Әбубәкір Алдияpoв, Мұхамеджан Қарабаев, Халел Досмұхамедов, Мәжит Чумбалов, Әміре Айтбақин, Санжар Асфендияров, Есенғали Қасаболатов және басқалар болды. Олардың бәрі де емдеу дәрігерлері болса да, ауыр санитарлық-гигиеналық мәселелерді шешуіне тура келді.