3. Санитарлық-эпидемиологиялық қызмет және оның халықтың денсаулығын сақтау мен нығайтудағы рөлі.

Гигиена санитарлық-гигиеналық және эпидемияға қарсы шараларды ғылыми тұрғыдан негіздеумен айналысады. Гигиеналық іс-әрекеттердің практикалық жағы - санитария деп аталады (латын сөзінен «sanitas» -«денсаулық»). Жалпы алғанда, санитария – бұл, гигиеналық нормативтердің, талаптардың, ережелердің сақталуын бақылайтын жүйе, оны санитарлық –эпидемиологиялық қызмет іске асырады. Қазақстан Республикасындағы санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің органдары мен мекемелер жүйесіне кіретіндері: ҚР денсаулық сақтау Министрлігінің Мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық бақылау Комитетінің қарамағына кіретін Қазақ Республикалық санитарлық-эпидемиологиялық станциясы, қалалық департаменттер мен басқармалар, аудандық сан-эпид бақылау басқармасы. Әрбір басқарма өздеріне тиісті сан-эпид сараптау Орталықтарымен қатар жұмыс істейді.

Санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің негізгі міндеті санитарлық заңнамалардың сақталуын және

• қоршаған табиғи ортаның – атмосфералық ауаның, су көздерінің және топырақтың ластануының алдын алуға және оны жоюға;

• елді мекендердің, өнеркәсіп кәсіпорындарының, тұрғын үйлердің, мәдени-тұрмыстық және емдеу-алдын алу мекемелерінің құрылысын салу және абаттандыру кезінде санитарлық нормалар мен ережелердің сақталуын қамтамасыз етуге;

• жалпы және кәсіби аурушаңдықтың алдын алу және оны азайту мақсатында халық шаруашылығының әр түрлі салаларында жұмыс істейтіндердің жұмыс жағдайын сауықтыруға;

• балалар мен жасөспірімдердің дамуы, оларды оқыту және тәрбиелеу үшін қолайлы жағдай жасауға;

• халықтың тұрмысын санитарлық қорғауға және халықты санитарлық ағартуға;

• халықтың әр түрлі топтары үшін ұтымды тамақтануды ұйымдастыруға, тамақтану жағдайын сауықтыруға, алиментарлық аурулардың, оның ішінде, тамақтан уланулардың да алдын алуға;

• санитарлық-эпидемиологиялық аман-саулықты, яғни жұқпалы және паразиттік аурулардың алдын алу мен жоюды, карантиндік инфекциялардың елге кіруінің алдын алуды қамтамасыз етуге;

• мемлекеттің шекараларын санитарлық қорғауға бағытталған санитарлық-гигиеналық және санитарлық-эпидемияға қарсы шаралардың жүргізілуі мемлекеттік санитарлық қадағалау болып табылады.

Санитарлық-эпидемиологиялық қызмет органдарының жұмысы мемлекеттік сипатта болады. Елдің аумағында іске асырылатын шаралардың бәрі де, тек санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің мамандары міндетті түрде гигиеналық тұрғыдан бағалағаннан кейін ғана жүргізіледі. Санитарлық-эпидемиологиялық мекемелер тек гигиеналық нормалар мен ережелердің сақталуына ғана бақылау жүргізіп қоймайды, сонымен қатар аймақтың санитарлық жағдайын және қызмет көрсететін халықтың денсаулығын зерттеп, тиісті шаралар дайындайды, оларды жүргізеді, сондай-ақ олардың тиімділігін бағалайды.

Санитарлық бақылауды алдын алу (сақтық) мақсатындағы және ағымдағы (күнделікті) бақылау деп екі түрге бөледі. Алдын алу мақсатындағы санитарлық бақылау, жоғарыда айтылғандай, нысандарды пайдаланудың алдындағы немесе өнімді тұтынушылар қолдануының алдындағы кезеңдерінде іске асырылады. Ағымдағы санитарлық бақылау пайдаланып отырған нысандарға жүргізіледі және олардың әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктеріне сәйкес кезеңмен жүргізіледі. Ағымдағы санитарлық бақылауды жүргізуге емдеу-алдын алу мекемелерінің дәрігерлері мен ортаңғы медицина қызметкерлері кеңінен қатыстырылады. Мысалы, дәрігерлер халықтың жеке топтарына диспансерлік бақылау жүргізеді, аурудың себептерін анықтау және олардың дамуының алдын алатын шаралар қолдану мақсатында, денсаулық жағдайына тереңдетілген медициналық зерттеулер жүргізеді.

Санитарлық-эпидемиологиялық қызмет іске асыратын барлық шаралар, адамның денсаулық жағдайы бұзылуының алдын алуға бағытталған. Мазмұны мен міндеттері бойынша, аурулардың алдын алуды біріншілік, екіншілік, үшіншілік деп бөледі. Біріншілік алдын алу - аурудың себебі немесе қауіп-қатер факторы болып саналатын факторларды жоюға немесе қауіпсіз деңгейге дейін төмендетуге бағытталған. Бұл қоршаған ортаны сауықтыруды, халықтың салауатты өмір салтын ұтымды жұмыс режимі мен демалу режимін ұйымдастыру жөнінде шаралар жүргізуді және т.б. қарастырады. Екіншілік алдын алу - сырт көрінісі бойынша, дені сау адамдарда патологияның алдындағы жағдайды ерте анықтаудан және бұл жағдайлардың ауруға өтуінің алдын алу жөнінде шаралар жүргізуден тұрады. Мұндай шараларға жататындар, мысалы, жеке басты қорғайтын заттарды қолдану, жұмыс істеушілер мен халыққа қауіпсіз жұмыс тәсілдерін үйрету, антидоттық тамақтану және басқалар. Үшіншілік алдын алу (қалпына келтіру)- ауырған адамдарға жүргізіледі. Оның мақсаты - ауруды ерте анықтау және емдеу, аурудың әрі қарай үдеуінің және оның салдарының – асқынуының, қайталануының, созылмалы түріне өтуінің және басқалардың алдын алу. Ең тиімдісі, дені сау адамда ауру пайда болуының алдын алатын біріншілік аурудың алдын алу, ал ең тиімділігі азы – үшіншілік алдын алу, себебі, ол ауру дамыған кезде жүргізіледі. Сонымен, қоршаған ортаны және өмір сүру салтын сауықтыру, ауршаңдық пен өлім-жітімді 20-50% төмендететіні белгілі, ал емдеу үрдісі болса – тек 10 % азайтады.

Санитарлық-эпидемиологиялық қызмет өзінің күнделікті жұмысында, адамдардың тіршілігінің барлық тұстарын қамтитын мемлекеттің заңдарының, үкімдерінің, жарлықтарының, нормативтік және нұсқаулық құжаттардың және басқалардың жинағы түріндегі санитарлық заңнамаларға сүйенеді. Атап айтқанда, санитарлық заңнамаларға кіретіндер:

• «ҚР азаматтардың денсаулығын қорғау туралы», «Халықтың санитарлық-эпидемиологиялық аман-саулығы туралы», «ҚР Экологиялық кодексі» және басқа да ҚР заңдары;

• ҚР Президентінің Жарлықтары және ҚР үкіметінің Қаулылары;

• Гигиеналық нормативтер: ШРЕК. ШРЕД, ӘШАҚД, ДШ (доза шектері – иондағыш сәулеленулер үшін) және басқалар;

• Әр түрлі нысандарды орналастыруға, жоспарлауға, салуға, керек-жарақпен жабдықтауға және пайдалануға қойылатын гигиеналық талаптар жазылған санитарлық ережелер мен нормалар (СанЕменН), құрылыс нормалары мен ережелері (ҚНменЕ) әдістемелік нұсқаулар мен ұсыныстар, ереже жиынтықтары, нұсқаулар;

• Тағамдық азықтардың, су құбырлары суларының және басқалардың сапасына арналған мемлекеттік стандарттар (ГОСТ-тар), салалық стандарттар (ССТ-тар), шикізаттарға, өнімдерге, жабдықтарға арналған техникалық шарттар.

Заңнамалық құжаттарға кіретін құжаттарды гигиеналық ғылыми зерттеу мекемелері немесе гигиена мамандарының қатысуымен, басқа ведомстволар дайындайды және бұл құжаттардың барлық кәсіпорындар, мекемелер және ұйымдар үшін заңдық күші бар.

I - ТАРАУ. ГИГИЕНАНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ

1. Алғашқы қауымдық және құл иеленушілік қоғамдардағы гигиенаның дамуы. Гигиенаның пайда болуы мен дамуының көп ғасырлық тарихы бар. Алғашқы қауымдық құрылыста, оның негізгі бастауы көптеген ұрпақтардың бүкіл өмірі бойында байқау арқылы алынған эмпирикалық (тәжірибелі) білім болды. Осы білімдердің негізінде дағдылар, дәстүрлер, денсаулықты сақтау мен аурудың алдын алуға септігін тигізген діни өкімдер пайда болды. Ерте уақыттардың өзінде-ақ, алдын алу шараларының маңызды ролін жете түсінді. Үйлерді, денені таза ұстау, топырақты ластамау, тамаққа қауіпсіз өсімдік және жануар текті азықтарды пайдалану, ауыз суды алу үшін, батпақталмаған өзендер мен көлдерді таңдау, жұпалы аурулары бар науқастарды оқшаулау және т.б. ұсынылды.

Құл иеленушілік кезеңдегі эмпирикалық гигиенаның дамуы туралы Ертедегі Шығыс (Ертедегі Үндістан, Ертедегі Қытай, Ертедегі Мысыр), Ертедегі Греция және Ертедегі Рим елдерінде кеңінен таралған алдын алу шаралары жөніндегі ойлар айқын куә бола алады.

Біздің эраға дейінгі (б.э.д.) 4-3 мың жылдары Ертедегі Үндістанда қолданылған гигиеналық ережелер кейінірек (б.э.д. 1000-500 жылдары) Ману мен Аюрведу заңдары жинағына және басқа да тарихи заңнама көздердің құрамына кірді. Ол заңдарда үйлерді таза ұстау, тұрмыстық қалдықтарды тұрғын үйлерден қашық жерге төгу, тамақты артық ішпеу ұсынылған. Сонымен қатар, денені, ас ішетін ыдыстарды қалай таза ұстау керектігі жөнінде нақты дайындалған ережелер келтірілген. Сүт, бал, балауса өсімдікті тағамды пайдалану, пайдалы деп есептелген, адам денсаулығына жыл мезгілінің, ауа райы мен климаттың әсер ететіндігі көрсетілген. Қоғамдық гигиенаға да көп көңіл бөлінген. Б.э.д. 4-3 мың жылдар бұрын Үндістанның Солтүстік Батысындағы Мохенджо-Даро қаласында қалалық канализация, құдықтар, шомылатын хауыздар, сонымен қатар, ыстық ауамен қыздырылған моншалар да болған.

Балшық құбырлардан жасалған су құбырлар мен канализация құбырларының, қатты зат төселген жолдардың қалдықтары Вавилон және Мессопатамиядағы Ниневияда қазу жұмыстары кезінде табылған. Ал, Ассиро-Вавилон мемлекетінің құжаттарында б.э.д. 3-4 мың жылдары эпидемия кезінде жұқпалы ауруы бар науқастарды оқшаулау туралы заңдары болған.

Ертедегі Мысырда б.э.д. 4-5 мың жылдар бұрын аурудың алдын алу мақсатында уқалау, дәрет алуды кеңінен қолданған, іш айдайтын, зәр айдайтын және тер шығаратын заттарды қолданған. Сол уақыттың өзінде-ақ жеке бас гигиенасы, жыныс гигиенасы, науқастарды оқшаулау, өлген адамдарды жерлеу сұрақтарына қатысты ұсыныстар болған. Көшелерді құру және күтіп ұстау, топырақты құрғату жөнінде арнайы ережелер болған. Ақсүйектер тұратын сарайлар мен аумақтарда су құбырлары және санитарлық тұрғыдан абаттандырудың басқа да элементтері жасалған. Б.э.д. 5 ғасырда өмір сүрген, Мысырда саяхат жасаған грек тарихшысы Геродот мысырлықтарды «ең дені сау адамдар» деп тұжырымдаған.

Ертедегі Қытайда «денсаулық үшін пайдалы және зиянды көптеген жағдайлар туралы» және «адам денесінде әлі де жоқ» аурулардың алдын алу қажеттілігі туралы анық және саналы түсініктер қалыптасты. Денсаулықты нығайту мақсатында су процедуралары, ашық күн көзінде болу, уқалау, жаттығулар, әр істе саналы түрде шектен шықпау, дұрыс күн тәртібі, рационалды ем-дәмдер ұсынылды. Қоғамдық абаттандыру элементтеріне де аз көңіл бөлінген жоқ. Елді мекендерді, үйлерді рационалды орналастыру, ауыз сумен қамтамасыз ету, тұрмыстық қалдықтарды жою ережелері болды.

Ертедегі Грецияда гигиеналық білім кеңінен дамыды. Ертедегі гректер жеке бас гигиенасын сақтаумен қатар, қоғамдық гигиенаны сақтауда да табысқа жетті. Жекелеген аумақтарда (қалалар-мемлекеттерде) б.э.д. VII ғасырдың өзінде- ақ су алатын орындары бар су құбырлары болған. Б.э.д. VI ғасырда қалалардың жаңа жоспарлары пайда болды, мұнда тұрғын аумақтар кең, тік көшелермен қиылысты. Мұндай жоспар тұрғылықты аумақтардың жақсы желдетілуіне және жарық түсуіне септігін тигізді. Афиныда канализация салынды. Тағамдық азықтар мен сусындардың сатылуына, ғимараттардың орналасуы мен құрылысына санитарлық бақылаулар жүргізіліп отырды.

Ертедегі гректер «дене күштерінің жоғарғы деңгейде дамуына, ағзаның бүтіндігі мен сұлулығына, әсіресе, жастарда ұмтылыс болғандығымен» ерекшеленді. (Ф.Ф.Эрисман). Оған дене жаттығуларына, гимнастикаға, шынығуға негізделген спартандық тәрбие арқылы, жарыстарға қатысу, «гигиастиктер» деп аталатын, дені сау адамдарға арналған «диететиктерді» сақтау арқылы қол жеткізген.

Б.э.д. V-IV ғасырларда Ертедегі Грецияда жиналған гигиеналық білімдерді қорытатын, жүйеге келтіретін бірінші еңбектер пайда болды. Ол еңбектердің авторы, ертедегі атақты дәрігер Гиппократ (б.э.д. 460-377 жж.) болды. Өзінің атақты «Ауа, су және жергілікті жерлер жөніндегі», «Салауатты өмір сүру салты» трактаттарында Гиппократ адамның тіршілігі үшін ауа, су және топырақтың маңызын қарастырды және дәрігерлерге климатты, жергілікті жердің жағдайларын, өмір сүру салтын, халықты тамақтандыру және т.б. зерттеуді ұсынды. Ол дені сау адамдардың ауырмауы үшін жағдай жасаулары жөнінде кеңес берді.

Ертедегі Римде қоғамдық гигиенаның дамуы бұрынғыдан да өркендеді. 30-ға жуық акведуктар, яғни су құбырлары тартылды. Олардың біріншісі б.э.д. 614 жылы арканың үстінде орнатылды, олардың биіктігі 30 м-ге дейін жетті. Қалаға тәулігіне, адам басына 1000 л дейін тау суы беріліп отырды. Сұйық лас заттар және жауын-шашын сулары тармақтанған жасырын құбырлар арқылы алысқа ағызылып, ені 4 метр, биіктігі 5 метрді алатын үлкен құбырлық коллекторға жиналып, Тибр өзеніне ағызылып жіберіліп отырды. Акведуктар және канализациялық құрылыстар Римде қазіргі уақытқа дейін сақталған. Олар көне замандағы санитарлық-техникалық құрылыстардың көрнекті ескерткіштері болып табылады.

Тамаша сауықтыратын кешендер - термалар (моншалар) болды. Бұндай моншаларға, бір уақытта 1800 және 3200 адам суға түсуге болатын. Термаларда суық және ыстық моншалар, хауыз, уқалауға арналған арнайы бөлмелері, серуендеуге арналған жолдар, гимнастика залы, стадиондары болды.

Ертедегі Римде құрылысқа, тағамдық өнімдерді сатуға, әскерлердің тамақтануына, Тибр өзенінің суын пайдалануға, өлген адамдарды жерлеуге қойылатын талаптарды анықтайтын заңдар болды. Бұл талаптардың орындалуын бақылауды арнайы бөлінген қалалық чиновниктер жүргізді. Күмәнсіз жетістіктеріне қарамастан, Ерте дүниедегі мемлекеттерде гигиеналық білімдердің деңгейі әлі де төмен болды. Ал, енгізілген қоғамдық және жеке бас санитарияларының элементтері, тек бай адамдар үшін ғана болды. Сондықтан, қырғын эпидемиялық жағдайлар болып тұрды, ал адамдардың орташа өмір сүру ұзақтығы 25-30 жасты ғана құрды.