11. Компьютерлермен жұмыс істеу кезіндегі зиянды факторлар және олардың қолайсыз әсерінің алдын алу.

Қазіргі кезде компьютерлеу қоғамдық өмір мен адам өмір мен адамның іс әрекетінің барлық салаларын қамтыған. Сонымен бірге, қазіргі заманғы ақпараттық технологияларды енгізу, адам ағзасына қолайсыз факторларының әсер ету мүмкіншілігінен айырылмаған болып шықты. Компьютерлермен жұмыс істейтін адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөнінде көңіл аударуды қажет ететін мәселе пайда болды. Бұл мәселе, компьютермен жұмыс істеуді жиі үй жағдайында да жалғастыруына және оның ұзақтығын бақылауға мүлде мүмкіншілік болмайтынына байланысты, одан да күрделене түседі.

Компьютерлермен жұмыс істеу кезінде адамға факторлардың бірқатар кешені әсер етеді, олар:

1. Электромагниттік сәулеленулер:

• инфрақызыл, радиожиілік (5-тен 440 кГц дейін), ультракүлгін және рентген диапазондарындағы;

• электростатикалық өріс;

• жиілігі 50 Гц электромагниттік өріс

2. Көзге көрінетін факторлар;

3. Жұмыс операцияларын орындаумен, жұмыс орнын, қимылдарды және жұмыс кезіндегі дене қалпын ұйымдастырумен байланысты факторлар;

4. Микроклиматтық факторлар, ауа ортасының сапасы, жарықтану дәрежесі;

5. Шу, діріл.

Факторлардың бірінші екі тобының әсер ету қарқындылығы мен сипаты көбіне мониторлардың түріне байланысты: ол электронды-сәулелі түтікті ме (ЭСТ), сұйық кристаллды ма (СК), плазмалық па немесе басқа түрлері ме. Электронды сәулелі түтікті мониторлардағы электромагниттік сәулелену көздеріне дисплей схемасының жоғары вольтты элементтері, электронды-сәулелі түтік және монитордың экраны жатады. Дисплейден сәулеленетін радиожиілік диапазонындағы электромагниттік өріс 5 Гц-тен 400 кГц дейінгі жиілікте болады, соған байланысты толқын ұзындығы да үлкен болады, сондықтан да экран алдында жұмыс істейтіндерге электрлік және магниттік құрамдастары жеке-жеке әсер етеді. Ол жұмыс орындарының индукция зонасында, яғни қалыптаспаған магнитті өрісте болуымен түсіндіріледі, себебі толқын ұзындығы өте үлкен, бірнеше жүздеген метрлерге дейін жетеді, ал индукция зонасыгың шегарасы шамамен толқын ұзындығының бөлігіне тең аралықты қамтиды.

Бейнедисплейлік терминалдардан шығатын радиожиілікті электромагниттік өрістің, ультракүлгін, инфрақызыл сәулеленулердің және электростатикалық өрістің қарқындылығы төмен болады, әдетте экраннан 30-50 см қашықтықта олардың деңгейі ШРЕД-тен аспайды. Сонымен бірге, электронды сәулелі түтікті мониторлармен жұмыс істегенде 2-6% жағдайларда электростатикалық өрістің кернеулілігі ШРЕД-тен 2-20 есеге дейін, ал 9-15% жағдайларда электромагниттік өрістің электрлік құрамдасы ШРЕД- тен 4-тен 10 есеге дейін, магниттік құрамдасы ШРЕД- тен 1,5 есе артық болғаны да байқалады.

Жеке адамдық компьютерлердің (ЖАК) электромагниттік өрісі адам ағзасына қолайсыз әсер етуі мүмкін. Бұл сәулеленулер ағзадағы сұйықтықтардың құрамын өзгертіп және ағзаға бірқатар минералды заттардың қажеттілігін өзгертіп, адам ағзасындағы биологиялық үрдістерге әсер ететінің, зерттеулер көрсетіп отыр. Бұл кезде бір шұғыл ағзадан шығуы жоғарласа заттардың жоғарласа (Ca, Ba, Al), басқаларының шығуы шұғыл азаяды (Fe, P), яғни минералдардың алмасуында белгілі бір бұзылыстар жүреді. Бұл жеке адамдық компьютерледің ЭМӨ-нің жасуша мембраналарының иондық өзекшелеріне тікелей әсер етуімен, немесе гормондары минералды заттардың алмасуына бүрек үсті безінің белсенділігі артуымен түсіндіріледі.

Айнымалы электромагниттік өріс елеулі физиологиялық реакция тудыратыны және ағзаның иммунды, жүйке және жүрек-қантамыр жүйелерінде және көру анализаторларында бұзылулар пайда болуына әкеп соғатыны белгілі. Компьютермен ұзақ жұмыс істегенде астениялық, астено-невроздық синдромдар, вегетотамырлық дисфункция дамиды. Бас ауруы, ашушаңдық, тез қажығыштық, ұйқысының бұзылуы негативті эмоционалдық жағдайлар (жиі депрессия) байқалады. Еңбекке қабілеттілігі, ақпараттарды қабылдау және өндеу жылдамдығының, есте сақтау қабілетінің төмендеуі байқалады. Жүрек тұсының ауруы, брадикардия, ангиоспастикалық реакциялармен ауысып отыратын артериалды қан қысымның төмендеуі жиі кездеседі. Эндокриндік жүйеде, зат алмасуында бұзылулар болуы, атап айтқанда қалқанша безінің белсенділігінің төмендеуі мүмкін.

Электростатикалық өрістің биологиялық әсері негізінен астено-невроздық синдром мен вегетотамырлық дистония түріндегі қайтымды функционалдық өзгерістерімен білінеді. Мұнан басқа, электросатикалық өріс микробөлшектерді, шаң бөлшектерін «зарядтайтын» және олардың қонуына кедергі келтіретін қабілеті бар, соған байланысты мұндай шаң «коктейлімен» тыныс алу теріде, көзде, жоғарғы тыныс жолдарында және басқаларда аллергиялық аурулар дамуына алып келеді. Мысалы, дисплейлермен күніне 2-6 сағат және одан да артық уақыт жұмыс істегенде, экземамен ауру қаупі жоғарлайтыны туралы мәліметтер бар.

Дисплейлермен жұмыс істеу кезінде тіркелетін рентген сәулеленуінің қарқындылығы өте аз болады. Бірақ оған қарамастан тіпті мұндай дозаларда да ағзаға қолайсыз әсер ететінін жоққа шығаруға болмайды. Бірқатар бақылаулар негізінде, кәсібіне байланысты компьютермен жұмыс істейтін әйел адамдарда жүктілік ағымының бұзылуы, түсік тастаулар, балалардың туа біткен ақаулармен дүниеге келуі жиі байқалатыны көрсетілген. Бейне дисплейлік терминалдардан шығатын электромагниттік өрістердің кең спектрлі жиілігінің биологиялық белсенділігі монохроматикалық сәулеленудің белсенділігінен жоғары болуы мүмкін. Рентген сәулесі де ауаның иондануына мүмкіндік туғызады және жұмыс бөлмесінде бейне дисплейлік терминалдардың саны көп болған кезде ауада ағзаға теріс әсер ететін, оң зарядталған иондардың жиналуына әкеп соғады.

Сұйық кристалды мониторлардан сәулеленетін барлық сәулелену түрлерінің деңгейі, электронды сәулелі түтікті мониторларға қарағанда, көп төмен болады, себебі сәулеленудің негізгі көзі – электронды сәулелі түтік, ол сұйық кристалды мониторларда болмайды. Сонымен қатар, ноутбуктардың кейбір түрлеріндегі электр энергиясына қосылатын жүйесінің импульсті түрленгіштері тудыратын айнымалы электромагнитті өрісі, электронды сәулелі түтікті мониторлардың ескірген түрлері шығаратын электромагниттік сәулеленулерден ешқандай да төмен емес.

Жоғарыда келтірілген мәліметтерге қарамастан, бейнедисплейлі терминалдармен жұмыс істеген кездегі электромагниттік өрістердің адам ағзасына тигізетін әсері туралы бір жақты жауап жоқ, себебі адамзат компьютердің алдында оншалықты көп «отырған» жоқ – небәрі 20-25 жыл.

Дисплеймен жұмыс істеу көру мүшесіне үлкен жүктеме түсіреді, зер салуды және бір нысаннан басқа нысанға тез ауысып қарауын, сонымен қатар, көру анализаторының күштенуін қажет етеді.

Көру қызметінің зорлануы (күштенуі) әр түрлі себептерге байланысты. Біріншіден, кітаппен жұмыс істегенде, көзге шағылысқан жарық түседі, ал БДТ-мен жұмыс істегенде – көз өзі жарық шығаратын нысандарды қабылдайды. (шамға қарағанмен бірдей), сондай-ақ, фон мен БДТ экрандағы символ арасында әдеттегіден өзгеше контраст түзіледі. Екіншіден, көзді төменге қарай бағыттап қарауға қарағанда, экранға көлдененң қарауда көздің фокусталуы қиын болады, қарауы - экраннан клавиатураға және керісінше - жиі ауысып отырады. Үшіншіден, көздің қажуы бейнелердің дискреттілігі салдарынан, олардың дірілдеуін немесе жылтылдауын саналы түрде ұғып немесе санасымен түсінбей де қабылдау есебінен дамиды. Электронды сәуле экран бетімен сол жақ жоғарғы бұрышынан оң жақ төменгі бұрышына қарай, жолдармен «жүгіріп өтеді». Уақыт бірлігіндегі өту саны монитордың кадр жиілігі деп аталады. Жиілігі 70 Гц төмен кезде экранның жылтылдауы байқалады. Мұндай режимде күніне 1 сағаттан артық жұмыс істеуге болмайды. Экранды жол ара сканирлейтін мониторлар кездеседі, бұл кезде кадр жиілігі 87 Гц құрайды. Жол ара жазатын кадр жиілігі көзге аса зиян. Экран өлшемінің кішілігі және үлкен жарықтығы, ақпараттар алмасуының жоғары жылдамдығы, экранда ақ дақтар, әр түрлі шағылысулар пайда болуы көзге теріс әсер етеді.

Монитор түрінің де үлкен маңызы бар. СК-мониторлардың экранында пайда болатын бейнелердің қалыптасу қағидасы көзге қолайлы: СК-мониторда әрбір нүкте «үздіксіз және үнемі жарқырап» тұрады, ал электронды сәулелі түтікті мониторлардың экранның бетімен кадр жиілігінің сәулелері өткенде, экранындағы нүктелер «жарқ ете түседі». Электронды сәулелі түтікті мониторлардың кадр жиілігі төмен болғанда экранда жылтылдау пайда болатыны осыдан. СК-мониторлардың экрандары жарықты әлсіз шағылыстырады, сондықтан да олардың экранында ақ дақтар болмайды.

БДТ-мен жұмыс істеушілердің көзіне әсер етуі «компьютерлік көру синдромы» (астенопатия) түрінде байқалады, ол кезде көздің алдында жамылғыға ұқсас құбылыс (пелена) пайда болады, заттың бейнесі айқын емес, «көздің шаршауы», дискомфорт, ауыру сезімдері, олардың қызуының көтерілуі, жарықтан қорқу, жасаурау, көзде қысым сезімі мен көздің ашуы, қабақ пен көз алмасының қызаруы, тітіркенуі, құрғақтық, қышуы, күйген сияқты сезімдер, көзге құм түскендей сезім пайда болады. Астенопатия жиілігі әр түрлі уақытта 40-тан 92 %-ға дейін құрайды. Компьютерлерде жұмыс істейтіндердің 30%-ынан артығында «құрғақ көз» белгілерін анықтайды. Операторлардың көбі жылтылдаушы бейненің қажу тудыратын әсеріне шағымданады. Бұл әсерге, әсіресе, балалар сезімтал келеді, дисплейден шығатын ырғақты сигналдар оларда тез өтетін, кейде секундтың бөлігінде болатын, ұстамаларды, естен тануларды, немесе қысқа мерзімдік жүрек айну, тұншығуды және т.с.с. өршітеді. Бұл бұзылыстардың негізінде бала ағзасының тырысуларға жоғары дайындығы жатыр. Баланың жасы кіші болған сайын, оның көру анализаторындағы қолайсыз реакциялары соншалықты көп болады. БДҰ сарапшыларының пікірінше төмен сапалы дисплейді қолдану жылына 1 дптр жылдамдықта миопияның дамуына себепші болуы мүмкін. Кейбір эпидемиологиялық зерттеулердің мәліметтері бойынша, БДТ қолданушыларда катаракта жиірек кездеседі. Қазіргі уақыттағы жеке адамдық компьютерлер шығаратын электромагниттік сәулеленулер денгейі катаракта тудыратын табалдырығынан бірнеше рет төмен болған мен де, компьютерлермен жұмыс істеу кезінде катаракта дамуы тұрғысынан электромагниттік сәулеленулер потенциалды қауіпті болып табылады.

Көру анализаторларына тигізетін әсерінен басқа, көзге көрінетін факторлар электромагниттік өріспен бірге орталық жүйке жүйесіне және жүрек-қантамыр жүйесіне әсер етеді. БДТ жұмыс істейтін операторлардағы үрейлену, ашуланғыштық, көңіл-күйі түсіңкі болуы сияқты психоневрологиялық бұзылыстар 25-70% дейін ауытқиды, ұйқысының бұзылуы 15-45% жағдайда кездеседі. Зейін қоюы мен ұғуы төмендейді, ақпараттарды қайта өңдеу нашарлайды, басы ауыруы, тез қажығыштық мазалайды. Балалар үшін, әсіресе жасы кіші 6-10 жастағылар үшін, тез жауап беруге компьютерлік ойындар ең қажытқыш және зиянды болып табылады. Мұндай ойындардың есірткілік, өзіне тартатын әсері, олардың әсерінен баланың мінезі агрессивті және мейірімсіз болу мүмкіндігі дәлелденген.

Дисплейлермен жұмыс істеу кезіндегі көңіл аударуды қажет ететін асқынуларға қатысты айтсақ, ол міндетті түрде кездесетін өзгерістен гөрі, тезірек бірлі-жарым жағдай болып табылды. Мысалы, бас сүйегі жүйкелерінің – есту, көру және бет жүйкелерінің зақымдауымен жүретін орталық жүйке жүйесінің блогы түріндегі, әдеттегіден өзгеше сирек кездесетін, асқынулар жазылған. Оларды дер кезінде анықтаса, аурудың аяқталуы сәтті, кеш анықталса – алдын алу айту қиын.

БДТ жұмыс істеу гиподинамиямен, дененің мәжбүр қалыпта болуымен, клавиатурамен жұмыс істегенде қолдың көп қимыл жасаумен (олар 60-80 мыңға дейін жетуі мүмкін) сипатталады, ол қажу, зорығу, қол – басы , білезік сіңірлерінің, иық сіңірлерінің қынаптарының қабынуы (тендовагиниті), жарақаттанудан болатын эпикондилит, қолдың медиалды нервінің қысылып қалуы, омыртқа жотасының мойын және бел бөліктерінде невралгиялар сияқты кәсіби аурулардың дамуына әкеп соғады. Кіші жамбас қуысы тамырлары мен аяқ тамырларында қанның іркілуі себебінен аяқтарының, кіші жамбас қуысы, тамырларының варикозды кеңеюі, геморрой, простатит және т.б. дамиды. АҚШ-ң еңбек Министрлігінің мәліметтері бойынша, жеке адамдық компьютерлермен жұмыс істеу кезіндегі қайталанбалы жарақаттаушы әсері Америкаға 100 млрд доллар шығын келтіреді. Қызметкерлерге төленетін өтемақы астрономиялық өлшемге жетеді, ал кейбір зардап шеккендер қатты ауыру сезімдерімен және ұзақ уақыт еңбекке қабілеттілігі шектелуімен жаза тартуына тура келеді.

Компьютерлердің адам ағзасына қолайсыз әсер етуінің алдын алу көбінесе ҚР «Персоналды компьютерлерді, видиотерминалдарды пайдалануға және олармен жұмыс істеуге қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» (18.09.2004 ж.) СанЕмН келтірілген санитарлық-гигиеналық талаптарды орындаумен іске асырылады. Оның ішінде БДТ мен жеке адамдық электронды есептеу машиналарына (ЖАЭЕМ) қойылатын гигиеналық талаптарға маңызды орындардың бірі беріледі.

БДТ мен ЖАЭЕМ-ге қойылатын стандарттар алғаш рет шет елде дайындалды. 1990 жылы Шведцияның ұлттық стандарттар департаменті ЕЭО бекіткен MPR-II стандарты шығарылды. Бұл стандартқа оқтын-оқтын, компьютер техникасына қойылатын талаптарды барған сайын қатаңдата түсетін түзетілулер енгізіліп тұрады (Швед кәсіподағы федерациясының стандарттары: ТСО-92, ТСО-95, ТСО-99, ТСО-03). Қазақстанның стандарттары ТСО-ны және басқа да шет елдік стандартарды, соның ішінде Ресей стандарттарын ескеріп жасалған.

БДТ мен ЖАЭЕМ келесі параметрлері нормаланады:

• иондаушы емес электромагниттік сәулелену параметрлерінің рұқсат етілген мәндері;

• рентген сәулесінің экспозициялық дозасының қуаты;

• көзге көрінетін параметрлері

• монитор мен клавиатураны құрастыратын бөліктерінің параметрлері.

БДТ-ның электромагниттік сәулеленулерімен жұмыс істейтін жұмысшылар индукция зонасында болатындықтан, электромагниттік сәулеленудің кернеу деңгейі электрлік және магниттік құрамдастары бойынша жеке-жеке нормаланады және ол жиілік диапазонына байланысты болады. Жиілігі қаншалықты жоғары болса, ШРЕД соншалықты төмен болады. Иондаушы емес электромагниттік сәулеленулер мен рентген сәулеленулерінің рұқсат етілген деңгейлері 11.3 кестеде келтірілген.

11.3.- кесте

Иондағышшы емес электромагниттік сәулеленулер мен рентген сәулеленулері деңгейлерінің рұқсат етілген рұқсат етілген мәндері.

Параметрлерінің аталуы	ЖАК, БТ бөліктері	Бақылаудағы арақашықтық, см	Рұқсат етілген мәні
Кәсіби қолдаушыларға арналған электросатикалық өрістің кернеулігі	Монитор Клавиатура	Басының деңгейінде 1,0	20 кВ/м
Балалардың оқу орындарының және компьютерлік клубтарының жұмыс орындарындағы электросатикалық өріснің кернеулігі	Монитор Клавиатура	Басының деңгейінде 1,0	15 кВ/м
ЖАК, ЕТ айналасындағы электрлік өрістің кернеулілігі: 5Гц-2кГц жиілік диапазонында 2-400 кГц жиілік диапазонында	Монитор Монитор	Бас деңгейінде	25 В/м 2,5 В/м
Магниттік ағым тығыздығы: 5 Гц-2 кГц жиілік диапазонында 2-400 кГц жиілік диапазонында	Монитор Монитор	Басының деңгейінде	250 нТл 25 нТл
Монитордан шығатын беткі электросатикалық потенциал, артық емес	Монитор	Дисплей мен одан 10 см қашықтықта орна-ласқан жерге қосыл-ған өлшеу пластина-сының арасы	500 В
Өнеркәсіптік жиіліктегі электрлік өрістің кернеулігі (50 Гц)	Клавиатура «Тышқан» («Мышь»)	1,0 1,0	0,5 кВ/м 0,5 кВ/м
Эквивалентті дозаға айналдырып қайта есептелген ретген сәулесінің экспозициялық дозасының қуаты, мк3В/сағ	Экран Корпус	5	0,1

Қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін, компьютерді немесе мониторды ұзақ уақыт қосылған күйінде қалдыруға болмайды. Егер ЖАК уақытша қолданылмайтын болса, оны сөндіріп қойған дұрыс.

Көзге көрінетін параметрлерлерінің ішінен белгінің жарықтығы (фонның жарықтығы), экранның жұмыс бетінің жарықтығы бір келкі еместігі, бейнелердің уақытша тұрақсыздығы, бейнелердің кеңістіктік тұрақсыздығы мен бейнелердің жаңалану жиілігі нормаланады.

Монитордың адам денсаулығына әсер ететін маңызды сипаттамаларына, келесі құрастырылымдық (контрукциялық) параметрлері жатады:

• экранның өлшемі– 15 дюймнен кем болмауы керек (1дюйм – 2,54 см) = 38,1 см

• кадрлердің жиілігі (регенерация жиілігі) ТСО-99 бойынша – 85 Гц кем емес

• түйіршіктер көлемі (нүктелер) – 0,28 мм артық көп емес

• түрлі-түсті экрандағы түстердің саны – 256 кем емес

• жылтылдау болмаған кезде 800×600 нүктелер рұқсат естілуі.

Компьютермен қауіпсіз жұмыс істеу үшін, оның құрастылырылымдық параметрлерімен тікелей байланысты факторлардан басқа, еңбек ету жағдайының да үлкен маңызы бар, олар: микроклимат параметрлері, ауа ортасының және жарық деңгейінің сапасы, жұмыс орындарын ұйымдастыру және жабдықтау, жұмыс істеу кезінде дене қалпын ыңғайлы ету, жұмыс және демалу режимін дұрыс ұйымдастыру.

ЖАК-пен жұмыс істеуге арналған бөлмелерді жертөле қабатындағы бөлмелерде орналастыруға болмайды, ал мектептерде және мектепке дейінгі мекемелерде – цокольдық қабатында орналастыруға рұқсат етілмейді. Жұмыс орындарының орналастырылуы бөлменің периметрі бойынша, қатар-қатарымен, бөлменің ортасында болуы мүмкін. Ең қолайлысы – периметрі бойынша орналасуы. Қатармен және бөлменің ортасында орналастыру кезінде 1 жұмыс орнының ауданы 6 м² (ЭСТ-ПК), периметрі бойынша орналасуында - 4м² , жалпақ дискретті экрандарды қолданғанда кез-келген орналасуы түрінде – 4 м² кем болмауы тиіс. Бір компьютердің артқы жақ бетінен екіншісінің экранына дейінгі аралық 2 м кем емес, бүйір беттері арасындағы арақашықтық – 1,2 м кем болмауы керек.

Жұмыс бөлмелерінің ішкі беттерін өңдеу үшін, шағылысу коэффициенті төбесі үшін – 0.7-0.8, қабырғалары үшін 0,5– 0,6, еден үшін – 0,3-0,5 болатын, диффузды шағылыстыратын материалдар қолданылуы қажет. Мектепке дейінгі ұйымдарда бөлмелердің ішкі бетін өңдеуі үшін ағашты-жаңқалы плиталар, бірнеше қабаттан тұратын пластик, синтетикалық кілем төсеніштер қолдануға тыйым салынады. Бөлмелер жерге жалғанған болуы керек, ұзартқыштар, сүзгілер, үштармақты тоқ көздері (тройник) – жерге қосатын контакттармен жабдықталуы тиіс. Компьютерді пайдаланушылар үшін қауіпті электромагниттік өріс деңгейлері құралдың электрлік желісінің жерге қосылмауы себебінен болуы мүмкін.

15-дюймдік компьютер үшін экранға дейінгі арақашықтық 50 см кем болмауы керек, ал 17-дюймдік компьютерлер үшін - 80 см кем емес. Монитордың биіктігін қарау сызығы экранның ортасына перпендикуляр болатындай етіп қою керек (±5%). Монитор тура алдында, столдың ортасында орналасуы тиіс. Монитор столдың шетінде, ал адам оған жартылай бұрылып отырған күйінде, жұмыс істеу мүлде дұрыс емес.

Компьютермен жұмыс істеуге арналған орындықтың отырғышы көтеріліп, төмен түсірілетін, айналатын, бұлшықеттердің статикалық зорлануын төмендету мақсатында, жұмыс кезіндегі дене қалпын өзгерту үшін биіктігі және еңкею бұрыштары реттелінетін болуы керек, анатомиялық арқалығы, жалпақ шынтақ қойғышы және кеңістікте жеңіл қозғалу үшін дөңгелектері болуы керек. Ең жақсы шешім – арнайы креслолар болуы. Креслоларға, орындықтар мен киімдерге синтетикалық маталарды қолдану ұсынылмайды.

Компьютерлік столдар көп жағдайларда компьютермен ұзақ жұмыс істеуге жарамсыз. Стол, қолданылатын жабдықтарды қолайлы орналастыруды қамтамасыз етуі керек, стол мен орындықтардың негізгі көрсеткіштері адамның бойына сәйкес келуі тиіс. Столдың бөлек екі беті болуы керек: біреуі монитор үшін, екіншісі – клавиатура үшін. Стол мен орындықтардың ұсынылған өлшемдерін СанЕмН-ға қосымшаларынан табуға болады.

ЖАК жұмыс істеу кезінде қолайлы дене жұмыстық қалпы: дене тік болуы, омыртқа бағанасының табиғи иілімдері және жамбастың иілу бұрышы сақталуы керек. Бас сәл ғана алға еңкейюі (5-7º), статикалық зорлануды болдырмау үшін білек столдың бетіне сүйенуі тиіс. Білек және иық арасында, сондай-ақ тіземен санның арасында пайда болатын бұрыш 90º кем болмауы керек. Қарау сызығы экранның ортасына перпендикуляр болады (±5%).

Дұрыс ұйымдастырылған жарық көзге түсетін жүктемені біршама төмендетеді. ЖАК жұмыс істеуге арналған бөлмелерде табиғи және жасанды жарық болуы керек, табиғи жарық солтүстік бағыттан түсетін етіп орналастырған дұрыс. Күн сәулесінің тікелей монитордың экранына түсуіне және толық қараңғы болуына рұқсат етілмейді. Монитордың артында көлеңкеленбеген терезе болмауы керек. Ең жақсы шешімі – ол перделерден немесе жалюздерден жарық шашырап түсетін жартылай қараңғылық жасау және жұмыс орнын қосымша нүктелік жарықтандыру. БДТ-ны жарық ойықтарына, жарық сол жағынан түсетіндей етіп, бүйір жағымен орналастырған ең қолайлы деп саналады. Сондай-ақ, адам бетін есіктерге қаратып отыруына да болады. Жасанды жарық бөлмеге жалпы болады, қажет болған кезде, құжаттарға жарық түсіру үшін, қосымша жергілікті жарық беретін шырақтар орнатады. Стол бетіндегі жарық деңгейі (табиғи және жасанды) 400 лк кем болмауы керек, жарық аралас түскен кезінде – 500 лк (оның ішінде, жалпы жарық түсіретін жүйеден жарықтану үлесі 300 лк кем емес болуы керек), экранның жарықтанғандығы – 100-250 лк кем емес болуы тиіс. Экранның шағылыстыратын қабілеті 1% аспауы қажет.

Жарық көздері ретінде люминисценттік шамдар қолданылады. Шырақтардың жарық сәулесін экрандаушы торлары мен шашыратқыштары болуы керек. БДТ мен ЖАЭЕМ қатармен орналастырған кезде, шырақтарды жұмыс орындарының бүйір жағында, көру сызығына паралельді орналастырылуы тиіс. Периметрі бойынша орналастырғанда - шырақтардың қатарын жұмыс столының үстіне, оның алдынғы қырына жақын белгілі бір жерге орналастырады.

Ауаның ылғалдығын жоғарлату үшін, ылғалдандырғыштарды қолдану керек, күнделікті сумен жуып-жинау жүргізуілуі тиіс. Жұмыс бөлмелерінде жалпы ауа алмастыратын желдету түрі немесе кондиционерлер болуы қажет, кондиционер болмаған жағдайда - жұмыс істегеннен кейін, оның алдында және жұмыстан әрбір сағаттан кейін табиғи желдету қамтамасыз етілуі тиіс.

Еңбек және демалу режимін қолайлы етіп ұйымдастыру ЖАК-пен жұмыс істеумен байланысты барлық факторлардың қолайсыз әсер ету мүмкіншілігін төмендетеді. Еңбек және демалу режимі еңбек іс әрекеті түріне және санаттарына байланысты ұйымдастырылуы тиіс.

Үздіксіз үзіліссіз жұмыс істеу уақытының ұзақтығы 2 сағаттан аспауы тиіс. Регламенттелген үзілістер ұйымдастырылады (мұнда түскі үзіліс кірмейді).

Мектепке дейінгі мекемелерде, мектептерде, жоғары оқу орындарында жүргізілетін сабақтардың үздіксіз ұзақтығы гигиеналық нормалаудан аспауы тиіс (11.4 кестеде). Арнайы орта білім беретін мекемелерде компьютерлермен жұмыс істеу ұзақтығы 1 курста оқитындар үшін 1 академиялық сағаттан артық емес, 2-3 курстарда – 1 астрономиялық сағаттан артық емес, 3 курста оқитындар үшін компьютерлермен жұмыс істеу уақытының ұзақтығын 3 академиялық сағатқа дейін көбейтуге рұқсат етіледі. Жоғары оқу орындарының 1 курс студенттері үшін компьютерлермен жұмыс істеу уақытының ұзақтығы – 1 сағат, бірақ аптасына 7 сағаттан артық емес, 2 курс студенттері үшін – 2 сағат, жоғарғы курс студенттері үшін – 4 сағатқа дейін болуы ең қолайлы болып саналады. 1 курс студенттері үшін сабақтар күннің бірінші жартысында, сабақтардың 1 немесе 2 жұбында жүргізлуі тиіс. Жоғарғы курс студенттері үшін сабақты күннің екінші жартысында жүргізуге болады, бірақ бірінші немесе екінші жұпта жүргізу міндетті емес. Әрбір академиялық сағаттан кейін 15-20 минуттық үзілістер ұйымдастыру қажет. Бұл кезде оқушылар міндетті түрде оқу бөлмесінен шығуы, және бөлме өтпелі желдету түрімен желдетілуі тиіс.

Қажу дамуының алдын алу үшін әрбір 20-25 минут сайын көзге жаттығулар жасау, және ұзақтығы 3-5 минуттық дене шынықтыру жаттығуларын жасау ұсынылады. Дене шынықтыру жаттығуларын жасауға арналған үзілістердің міндетті түрдегі элементтеріне орнында тұрып жүру, кеудені денені айналдыру және еңкейту, қисайту, отырып-тұру және басқа да қозғалыстар жатады. Мектепке дейінгі жастағы балалардың ЖАК-де жұмыс істеу уақытының ұзақтығы өте аз болуы тиіс. Сабақтар әдіскердің қатысуымен өткізілуі тиіс.

11.4 - кесте

Оқушылардың (1998жылдан кейін кеш шыққан) және ЭСТ-мониторлармен СК-мониторлармен жұмыс істеу уақыты.

Топтар

1 аптадағы жалпы ұзақтығы

БДТ-мен жүргізілетін сабақтың үздіксіз өту ұзақтығы

1 аптадағы сабақтың саны

Қосымша сабақтар

Компьютерлік ойындар

Жалпы ұзақты-ғы

1 ап-тадағы саны

Өткізу уақы-ты

ЭСТ-мо-ниторлар

СК-мони-торлар

Мектепке дейінгілер

5 жас 6 жас

14 минут 20 минут

7 минут 10 минут

2

-

-

-

7 минут аптасына 10 минут 2 реттен жиі емес

Мектеп оқушылары

1 сынып

30 минут

45 минут

10 минут

1

-

-

-

2-3 сыныптар

45 минут

45 минут

15-30 минут

60 минут-қа дейін

2

Сабақ аяқтал-ған соң 1сағат-тан ер-те емес

Сабақ соңында 10 ми-нутқа дейін

4-5 сыныптар

1,5 сағат

2 сағат

15-30 минут

6-7 сыныптар

2,5 сағат

2,5 сағат

45 минут

90 минут-қа дейін

Сабақ соңында 15 ми-нутқа дейін

8-9 сынып-

10-11 сыныптар

6 сағат

7 сағат

1 және 2 сағат-тарда – 30 минуттан

2

Бір БДТ-ны жасына байланыссыз, екі не одан да көп балалардың пайдалануына рұқсат етілмейді, сондай-ақ ұйықтау алдында қатар компьютер ойындарын ойнауға тиым салынады.

Емдеу-алдын алу шараларына алдын ала жүргізілетін және кезеңдік медициналық тексерулер, БДТ мен ЖАЭЕМ пайдалануын еңбек жағдайын бақылау, жұмыс орындарының, жұмыс режимі мен демалу режимінің, ұйымдастырылуын бақылау, көру және бұлшықет қажуын азайту үшін жаттығулар жасауды үйрету және басқалар жатады. БДТ-мен тікелей жұмыс істеуге қарсы көрсетілімдері жоқ адамдарға рұқсат етіледі. Әйел адамдарға, жүктілігі анықталған уақыттан бастап және бала емізетін кезеңінде, сондай-ақ қатерлі ісік алдындағы аурулары бар (мастопатия, жатырдың миомасы, қуық асты безі қызметінің бұзылуы және т.б.), және көру қабілеті 3 және одан да көп диоптрийге төмендеген адамдарға БДТ-ны қолданып істелетін жұмыстың бәрі де ұсынылмайды. Ондай жұмысты орындау қажеттілігі туындағанда, арнайы матадан тігілген экрандаушы қорғайтын костюм, сондай-ақ қорғайтын қалпақ немесе орамал тарту керек. Басқа жұмысқа ауыстыру дәрігердің ұсынысы бойынша іске асырылады. Балалар мен жасөспірімдер, жоғары оқу орындарының студенттері ҚР ДМ бұйрықтарына сәйкес кезеңдік медициналық тексерулерден өткізілуі тиіс. Көздің қажуын басу үшін, ЖАК-ің люминофорларының сәулелену спектрін адамның көзі қабылдайтын түске сәйкес келуіне дейін түзететін «компьютерлік көзілдіріктерді» пайдалану ұсынылады. Ресейде академик О.М.Нефедовтың басшылығымен «Компьютер және көру» атты кешенді бағдарламасы жасалуда. Әр адамға өзінің көру қабілетіне тест жасау және нақты бір адамға қатысты ұсыныстар алу үшін, қолданушының жеке дискетасын жасау ұйғарылып отыр. Осы дискетаның көмегімен экранның параметрлерін реттеуге болады, ал бағдарламалардың ішінде біреуі компьютерді пайдаланушыға үзіліс жасау қажеттілігі туралы ескертіп , компьютерді өзі өшіріп тастайды.