Najważniejsze trendy w zakresie edukacji w województwie lubelskim
W poniższych akapitach dokonano krótkiego przedstawienia najważniejszych zmian w zakresie funkcjonowania instytucji systemu oświaty w województwie lubelskim oraz odniesienie tych zmian do sytuacji w kraju.
5.1. Wychowanie przedszkolne
W województwie lubelskim dostępność do przedszkoli stoi na jednym z najniższych notowanych w skali kraju poziomów. W roku 2005 liczba przedszkoli na terenie województwa wyniosła 335, natomiast liczba dzieci w wieku przedszkolnym przekroczyła 86 tys. Wskaźnik liczby przedszkoli przypadających na tysiąc dzieci wyniósł wobec tego 3,88. Jedynie województwa podlaskie i zachodniopomorskie posiadają ten wskaźnik na niższym poziomie. Dane te zaprezentowano na wykresie.
Rysunek 4: Liczba przedszkoli oraz ilość przedszkoli przypadających na 1000 dzieci w wieku przedszkolnym w Polsce i województwach w 2005 roku.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS
W ciągu lat 1995-2005 liczba placówek przedszkolnych w województwie zmniejszyła się o 17%, podobny spadek liczby przedszkoli zanotowano w kraju. Spadek ten spowodowany był w pierwszej mierze sytuacją demograficzną, jednakże niebagatelną rolę odegrały również czynniki ekonomiczne, takie jak: restrukturyzacja sieci placówek przedszkolnych prowadzonych przez gminy, wzrost opłat za czesne czy zmiana zapotrzebowania na opiekę nad dziećmi w związku z brakiem pracy rodziców. Dla podanego okresu spadkowi liczby przedszkoli towarzyszył spadek liczby dzieci doń uczęszczających. Dane te przedstawiono na wykresach.
Rysunek 5: Liczba przedszkoli i podopiecznych przedszkoli w latach 1995-2005 w Polsce i województwie lubelskim
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS
Województwo odznacza się niskim udziałem dzieci uczęszczających do przedszkola w ogóle dzieci. W skali kraju jedynie województwo świętokrzyskie ma pod tym względem gorszy wynik.
Szczególnie niekorzystnym zjawiskiem jest niski poziom uczestnictwa w edukacji przedszkolnej dzieci w wieku 3-5 lat. Sytuacja w Lubelskiem nie odbiega od sytuacji w całym kraju, gdzie wychowaniem przedszkolnym objętych jest jedynie ok. 30% dzieci w tym wieku. Tymczasem w krajach Europy Zachodniej wskaźnik ten waha się między 70% a 100%. Niekorzystna sytuacja w województwie lubelskim spowodowana jest między innymi faktem, iż na terenach wiejskich brakuje pełnych przedszkoli, a istnieją tylko tzw. oddziały zerowe dla sześciolatków.
Na wykresie przedstawiono wielkości charakteryzujące udział przedszkolaków w ogóle dzieci w grupie wiekowej 3-6 lat.
Rysunek 6: Liczba dzieci w wieku 3-6 lat oraz dzieci chodzących do przedszkola w 2005 roku oraz ich wzajemny udział
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS
Z powodu ujemnego przyrostu naturalnego spada liczba uczniów szkół podstawowych. W roku 1995 na terenie dzisiejszego województwa funkcjonowało 1.580 szkół podstawowych, w roku 2005 liczba ta natomiast wynosiła 1.154. Oznacza to spadek ilości szkół podstawowych o blisko 30%. Największy spadek miał miejsce w roku 1999, co ma związek z przeprowadzoną wówczas reformą systemu edukacji, w wyniku które zlikwidowane zostały klasy siódma i ósma.
Liczba uczniów w tym samym okresie zmniejszała się w sposób szybszy, niż zmiana liczby podstawówek. Spadek liczby uczniów we wskazanym okresie wyniósł bowiem aż 49%. Tu również podstawowe znaczenie miały skutki reformy szkolnictwa z 1999 roku.
Tendencje te dla województwa lubelskiego przedstawia wykres.
Rysunek 7: Zmiana liczby szkół podstawowych oraz uczniów podstawówek na terenie województwa lubelskiego w latach 1995-2005
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS
Struktura organizacyjna szkolnictwa podstawowego jest zbliżona do średniej krajowej. Na jeden oddział nauczania przypada 19 uczniów (w kraju 21) z czego w miastach 24 (tak jak w kraju), a na wsi 16 (w kraju 18). Najmniejsze klasy funkcjonują w przypadku szkół wiejskich, natomiast najgorsza sytuacja jest w dużych ośrodkach miejskich, gdzie w wielu szkołach liczba uczniów w oddziale znacznie przewyższa średnią dla województwa. Obniża to komfort oraz jakość nauczania, mający kluczowe znaczenie dla rozwoju intelektualnego dzieci bezpośredni kontakt z nauczycielem jest ograniczany. Z kolei zbyt duża ilość oddziałów w szkołach miejskich wymusza także system zmianowy, co nie sprzyja rozwojowi osobowościowemu i intelektualnemu uczniów.
Wprowadzone w 1999 roku gimnazja są następnym, po podstawówkach, szczeblem edukacji. W pierwszym roku ich liczba w województwie lubelskim wyniosła 374, w kolejnych latach natomiast wzrastała, by w roku 2005 osiągnąć wartość 451 szkół. Jednocześnie, począwszy od roku 2001, liczba gimnazjalistów spada. Gwałtowny wzrost liczby uczniów w latach 1999-2001 był spowodowany faktem, iż w wyniku reformy oświaty uczniowie klas siódmych i ósmych podstawówek w dawnym kształcie nie zostali automatycznie przeniesieni do gimnazjów, zatem w pierwszym roku reformy gimnazja posiadały tylko jedną klasę. Informacje o liczbie gimnazjów oraz liczbie uczniów w latach 1999-2005 przedstawia wykres.
Rysunek 8: Liczba gimnazjów oraz uczęszczających do nich uczniów w latach 1999-2005
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS
Na przestrzeni lat 1995-2005 zauważalny jest wzrost liczby szkół na szczeblu powyżej gimnazjum (do 1999 roku – ponadpodstawowych). Wzrost ten wyniósł przeszło 34%, przy czym jednocześnie nastąpił spadek liczby uczniów tych szkół o 11%. Największa liczba szkół tych szczebli funkcjonowała w roku 2003, od tego roku następuje stopniowe dostosowywanie liczby szkół do malejącej liczby uczniów.
Największą grupą szkół średnich są w mijających latach szkoły zawodowe: przysposabiające do podjęcia pracy, zasadnicze, technika oraz licea profilowane. Ich udział wyniósł nawet 60% w ogólnej liczbie szkół, przy jednoczesnym 50% udziale liczby uczniów w 2003 roku. W ostatnich dwóch latach udział tego typu szkół dość znacznie jednak zmalał.
Notuje się stałe zwiększanie się liczby szkół o profilu ogólnokształcącym oraz liczby uczniów w szkołach średnich kończących się maturą. Trend ten z jednej strony powoduje korzystne zmiany strukturalne w szkolnictwie ponadpodstawowym, z drugiej jednak może doprowadzić do pojawienia się luk na rynku pracy. Szczególnym zainteresowaniem cieszą się zwłaszcza licea ogólnokształcące, które nie dają określonego zawodu, a jedynie przygotowują do kontynuowania nauki poprzez studia. Udział liceów w ogólnej liczbie szkół wzrósł z 17% w 1995 do 26% w roku 2005. Szkoły ogólnokształcące są najczęściej szkołami o największej liczbie uczniów, w związku z czym udział uczących się w tych szkołach w ogólnej liczbie szkół ponadpodstawowych poza gimnazjami wzrósł w tym okresie z 30 do 40%.
W analizowanym okresie na terenie województwa lubelskiego obserwowany jest również stały wzrost liczby szkół policealnych oraz pomaturalnych niebędących szkołami wyższymi. Podobna tendencja dotyczy wszelkiego rodzaju szkół otwieranych z myślą o osobach dorosłych. Świadczy to o coraz większym zapotrzebowaniu osób w wieku produkcyjnym podnoszeniem ich kwalifikacji.
Na poniższych wykresach zaprezentowano zmienianie się liczby i struktury szkół ponadpodstawowych bez gimnazjalnych oraz uczniów tych szkół w latach 1995-2005. W danych uwzględniono zarówno szkoły dla młodzieży, jak i dla dorosłych. Uwzględnione są również szkoły specjalne.
Rysunek 9: Liczba i struktura szkół ponadpodstawowych bez gimnazjalnych w latach 1995-2005
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS
Rysunek 10: Liczba i struktura uczniów szkół ponadpodstawowych bez gimnazjalnych w latach 1995-2005
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS
Zwiększanie się udziału liczby szkół kończących się maturą w ogóle szkół ponadgimnazjalnych daje szansę na podniesienie poziomu wykształcenia mieszkańców Lubelszczyzny, który choć od kilku lat stale rośnie, wciąż jest niższy od przeciętnego w kraju. Główną przyczyną pewnego niedorozwoju tego obszaru pod względem dostępu do szkolnictwa wyższego jest bardzo wyraźna kumulacja usług edukacyjnych na terenie Lublina. Stosunkowo trudny dostęp do szkół wyższych ze znacznej części województwa utrudnia podjęcie studiów przez osoby, które nie mogą sobie pozwolić na rozpoczęcie działalności z dala od swego miejsca zamieszkania.
Na przestrzeni ostatnich kilku lat liczba szkół wyższych na terenie województwa lubelskiego jest stosunkowo niezmienna. Jednocześnie jednak w ostatnim okresie powołano do życia cały szereg oddziałów istniejących już szkół. Należy to uznać za wybitnie dobre zjawisko, pozwala ono bowiem na zbliżenie miejsca studiowania do miejsc zamieszkania potencjalnych studentów. Jest to szczególnie istotne dla osób niezamożnych oraz dla pracujących.
Liczbę uczelni zlokalizowanych na terenie województwa z uwzględnieniem oddziałów zamiejscowych pokazuje wykres.
Rysunek 11: Liczba szkół wyższych w województwie lubelskim w latach 2000 i 2005 z uwzględnieniem filii
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS
Region oferuje bogatą ofertę kształcenia wyższego a jego stolica jest największym ośrodkiem akademickim we wschodniej Polsce. W ostatnim roku w województwie lubelskim kształcenie na poziomie wyższym zapewniało 20 (8 miejsce w kraju) szkół wyższych (wzrost od 2000 r. o 7) a także 18 filii i oddziałów zamiejscowych (wzrost o 9 w stosunku do roku 2000). Wśród województw Lubelszczyzna w roku akademickim 2004/2005 zajmowała wysoką 7 pozycję pod względem ilości studentów szkół wyższych przypadających na 10 tys. mieszkańców, wskaźnik ten dla województwa wynosi 256 studentów (dla Polski 278; dla krajów UE – średnio 324).
W roku 2005 na terenie województwa studiowało blisko 110 tys. osób. Jest to wynik o przeszło 20 tys. osób więcej niż w roku 2000. Najwięcej studentów uczęszcza na dwa lubelskie uniwersytety, znaczną grupę stanowią także studenci studiów technicznych, rolniczych oraz wyższych szkół zawodowych. Dane na ten temat przedstawia wykres.
Rysunek 12: Liczba studentów w 2000 i 2005 roku według rodzaju uczelni w województwie lubelskim
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS
Obecnie najchętniej wybieranymi kierunkami są: ekonomia i administracja, pedagogika, studia społeczne czy humanistyczne. Paradoksalnie, popularnością cieszą się często kierunki charakteryzujące się najwyższym poziomem bezrobocia wśród absolwentów. Świadczy to o słabym stopniu przystosowania oferty edukacyjnej do realiów rynkowych oraz o braku dostępu do doradztwa zawodowego.
Rysunek 13: Ilość studentów według rodzaju studiów w województwie lubelskim w 2005 roku w podziale na studia publiczne i prywatne.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS