3. Podstawowe informacje o systemie oświaty

1. Definicja pojęć: system oświatowy I szkolnictwo

Pojęcie „oświata” jest znaczeniowo bliskie takim pojęciom jak: wychowanie, nauczanie czy edukacja. Podobnie przez system oświatowy rozumiemy ogół placówek i instytucji zajmujących się procesami wychowania i kształcenia oraz zasady regulujące funkcjonowanie tych instytucji. Badając zależności między nimi zwraca się uwagę na ich wspólny cel oraz powiązanie metodyczne. Ich nadrzędnym celem jest wywieranie wpływu na rozwój osobowy i zawodowy obywateli. W niniejszym opracowaniu termin „oświata” traktowany jest synonimicznie z wyrażeniem: „system oświaty”.

W systemie oświaty wskazać można dwa podstawowe jego elementy. Podstawową rolę odgrywa szkolnictwo, a więc ogół placówek szkolnych, w których odbywa się nauczanie. Strukturę tych placówek określają przepisy prawa.

Obok szkolnictwa, na system oświaty składają się również instytucje wychowania przedszkolnego, placówki wychowawcze oraz inne podmioty prowadzące szeroko rozumianą działalność wychowawczą i edukacyjną. W niniejszym raporcie obok szkolnictwa omówiona została również sytuacja przedszkoli, są one bowiem niezwykle ściśle związane ze szkołami. Instytucje zajmujące się kształceniem ustawicznym, które również wchodzą w skład systemu oświaty, zostaną omówione w innym raporcie.

2. Prawne podstawy funkcjonowania systemu oświaty

Pierwszorzędną rolę w wyznaczeniu kształtu polskiego systemu oświaty pełni Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jednolity: Dz. U. z 1996 r. Nr 67, poz. 329 z późniejszymi zmianami). Ustawa ta definiuje system oświaty oraz określa jego elementy. Zapisy ustawy wychodzą z założenia, że oświata w Rzeczypospolitej Polskiej stanowi wspólne dobro całego społeczeństwa; kieruje się zasadami zawartymi w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, a także wskazaniami zawartymi w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Konwencji o Prawach Dziecka. Nauczanie oraz że wychowanie respektujące chrześcijański system wartości za podstawę przyjmuje uniwersalne zasady etyki. Kształcenie i wychowanie służyć ma rozwijaniu u młodzieży poczucia odpowiedzialności, miłości ojczyzny oraz poszanowania dla polskiego dziedzictwa kulturowego, przy jednoczesnym otwarciu się na wartości kultur Europy i świata. Szkoła winna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do jego rozwoju, przygotować go do wypełniania obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości i wolności.

Obecny kształt szkolnictwu, wprowadzając do systemu edukacji gimnazja, nadała zmiana powyższej ustawy oraz wydane w związku z nią przepisy ustawy z dnia 8 stycznia 1999 r. Przepisy wprowadzające reformę ustroju szkolnego. (Dz.U. z 1999r. Nr 12, poz.96).

Sytuację pracowników oświaty w największym stopniu reguluje ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (tekst ujednolicony - 4.04.2000 r. z późniejszymi zmianami).

Zasady, formy oraz środki na wspieranie jednostek samorządu terytorialnego w zakresie wyrównywania szans edukacyjnych dzieci i młodzieży szkolnej reguluje ustawa z dnia 29 sierpnia 2005 r. o Funduszu im. Komisji Edukacji Narodowej. (Dz.U. z 2005r. Nr 167, poz. 1400).

Organizację publicznych i niepublicznych szkół wyższych reguluje ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U. z 2005 r. Nr 164, poz. 1365). Zgodnie z zapisami tego aktu ustawy nie stosuje się jednak do niektórych szkół wyższych i wyższych seminariów duchownych prowadzonych przez kościoły i związki wyznaniowe. Ustawodawca uznał w ten sposób znaczną autonomię związków wyznaniowych.

Organizację i zasady działania systemu informacji oświatowej służącego uzyskiwaniu danych niezbędnych do prowadzenia polityki edukacyjnej państwa, podnoszenia jakości i upowszechniania edukacji oraz do usprawniania finansowania zadań oświatowych reguluje w Polsce odrębna ustawa. Akt ten to ustawa z dnia 19 lutego 2004 r. o systemie informacji oświatowej (Dz.U. z 2004r. Nr 49, poz. 463 z późniejszymi zmianami).

Wymienione akty prawne stanowią jedynie podstawowy zestaw ustaw regulujących system oświatowy na terenie naszego kraju. Szczegółowe zagadnienia dotyczące funkcjonowania tego systemu wynikają z innych ustaw (przepisy o samorządzie terytorialnym, o instytucjach rynku pracy) oraz z bardzo długiej listy rozporządzeń wykonawczych do tych ustaw. Instytucje wchodzące w skład systemu oświaty uzależnione są również od decyzji podejmowanych w formach aktów prawa obowiązującego niepowszechnie – wewnątrz tego systemu. Dokładniejsze omówienie tych przepisów wyraźnie przekracza ramy niniejszego opracowania.