• 2005 Жылға дейінгі туризм тенденциярының анализі.

• 21 Ғасырдағы туристтік фирмалар қызметі.

• Туризм деңгейінің стратегиясы.

• Туризм инвеститциясы.

• Қазіргі заманғы туризм концепциялары.

Батыста туризмнің әлеуметтік-экономикалык маңызын бая-ғыда түсінген. Сондықтан да XX ғасырдық 80-жылдарының соңынан бастап түрлі сипаттағы комиссиялар, туристік ұйым-дардың жекелеген срапшылары туризмнің тиімді дамуын қарас-тырып, 2000 жылға қарай, тіпті 2025 жылға қарай туршм қалай, қандай болады деген сұрақтардың төңірегінде көп ой-ланып, біршама зерттеді [219], Сонымен қатар сонау 80-жыл-дардық өзінде туризм өз маңыздылығы жағынан халықаралық іс-әрекетгің ішінде алдыиғы қатарда тұратын шараның бірі бола-тындығы жазылған еді. Оған туризмнің дамуына жұмсалып жатқан қаржының өсу қарқыны да дәлел болатын, алғашкы кезекке ірі ұлтаралық қаржылық топтар өздерінің транспортгық компаниялармен, қонақ үй кешендерінің желісімен, электрон-ды-есептеу және информациялық орталықтарьшен шыға бастап еді. Европалық одақ комиссиясы туризм аясы дамыған көптеген мемлекетгердің іс-әрекетін қорыта келіп, 2000 жылға дейінгі кезенде туризмнің дамуының негізгі тенденцияларьша болжау жасап жариялады. Онда темендегідей мәселелер қамтылды: Европаны туризмнен түсетін пайда үғаін қатаң бәсекелестік күтіп тұр, сондықтан да Европаның туризм индустриясы көрсететін қызметтерінің сапасын көтеруі керек. Саяхаттың барлық түріне, әсіресе бірінші кезекте көлікке, шығьш көбейеді, ол шығын отбасылық бюджеттің басқа ғаығынынан тез өсетін болады. Саяхатғар жекелік сипат алыи, онын мерзімі ұзарады, себебі бір ғана рет барудың жол шыгыны а^рз болады. Жалпы алғанда саяхатка жұмсалатын қаржы сапальі демалыс үшін ғана жұмсалатын болады. Сапарлар саны Европадан Америкаға, Азиядан Океанияғэ секілді континентаралык саяхаттар есебінен өседі.

4. Рьғаок пайдасының мезгілдік өзгерісі жақын арада мәсе-_де болудан қалады, себебі сәтті маркетингтер оларды тиімді _Пайдаланатын бодады. Ол үшін мемлекетгік және жеке меншік _туристік қүрылымдар бір-бірімен белсенді ынтымақтастық жасауы керек.

5. Әуе көлігін пайдалану тездей, кеңк түседі, оған ықғайлы хіілей рейстер саны көбейеді.

6. Топтық, жанұялык демалыстар азайып, адамдар демалу-дың әлдеқайда сан түрлі бағдарламаларын таіхдайды.

7.Компьютерлік жүйенің белсенді түрде енгізілуіне байла-нысты броньдау мерзімі азая береді.

8. Басқалардан гөрі егде жастағы кісілер мен жастар белсенді саяхаттайтын болады.

9. Туризмнің мәдени ескерткіштер мен демалыстық белсенді түріне деген сұраныс өсе түседі.

10. Қорпіаған ортаның тазалығы туристерді тартудың, әсіресе ауылдық және су жағасындағы аудандардың басым факторларынын бірі болады.

11. Рынокта маркетинпік істі нақты жүргізу керек болады. ӘрбІр туристік топқа қажеттіліктерге ыңғайлануға тура келеді [і78]. Әлемдеіі туристік индустриянын дамуының жалпы тенден-циялары Әлемдік туристік ұйымнық статистикалық зертгеу-лершде көрініс берген (№№ 5-20-қосымшалар). 1950 жылы туристер ең көп келетін ел АҚЩ бодды. 1970 жылы Италия осьшдай елге айналды. 1990 жылдан бастап шет елдік турис-терді қабылдаудан Франция алда келеді. Франция халықара-лық туризм ісінде XX ғасырдын соңына дейін көшбасшы болып қалды. Дәл осы XX ғасырдың соңында туристік қызметтерден түсетін экспорттық өнімдер салыстырмалы түрде ең жоғарғы көрсеткішке жетті. 1998 жылы текстиль мен киім экспортынан түскен жалпы әлемдік кіріс - 330 млрд. АҚШ доллары. жанар-Жағар майды экспорттаудан - 400 млрд. АҚШ доллары, авто-мобильдер мен қосалқы бөлшектерді сатудан - 430 млрд. АҚІІІ Доллары. Туристік қызметтерді экспорттауда 1998 жылы жал-Пы әлемдік түсім 560 млрд. АҚШ доллары болды.

Халықаралық туризмнен түскен. кІріс бойьшша АҚШ XX ғасырдың соңында бірінші орында еді: бүл түсімдер 1999 жыл_ьі 74,9 млрд., 2000 жылы 95,2 млрд.

2000 жылдан бастап шет елдік туристерді қабылдаудан озьіқ келе жатқан 10 елдің ішіне Ресей Федерациясы да кіріп, 1999 жылы бүл елге келген адам саны і8,5 млн. болды. Ал 2000 жыл бүд сан 22,2 млн. адамға жетті. Әлемдік туристік үйық-нын статистикалық деректеріне қарағанда, 2000 жылы халы-қаралық туристердің келуі жағынан 58% Европаның үлесіне тисе, ал халықаралық туризмнен түскен өнІмдегі үлесі 48%. Бүл АҚШ-та шет елдік туристерге қызмет көрсетудің жүЙесі әлдеқайда тиімді жолға қойылғандығын дәлелдейді. Әлемдік туристік ұйым 2000-2020 жылдар кезеңінде әлемдік туристік рыноктың маңызды сегменті ретінде круиздарды (кы-дыруды), конгрестік туризмді, тақырыптық парктерді, қалалық туризмді, мәдени туризмді, хикаялы және спорттық туризмді, жағажайдык демалыстарды атап отыр. 2020 жылға карай әлем-де жобаланып отырған туристердің келім-кетімінің саны і56і,і млн. адам. Бұл кезеңде Қазақстанда әлемдік туристік рынок-тын маңызды сегменті ретінде хикаялы және спорттык туршм аталып отыр, ол үшін республикада туристік-рекреациялық ресурстар жеткілікті.

Г.Харрис пен К.Кац өздерінің «Халықаралық туризмнін XXI ғасырдағы стимулы» деген кітабында (Москва. 2000] алдагы жылдардағы әлемдік туризмнің дамуының бірнеше тенденди-ясьш атап өтеді. Бәрінен бұрын бұған:

1. Халықаралық туризмнің қарқындай өсуі, түр-тұрпатын өзгертуі, бІр жағынан, жаңа мүмкіндіктерді ашты, екінші лш- ғынан, туризм индустриясында істейтін адамдарға үнемі қосымша қиындықтар келтіреді.

2. Туристер шет елдік саяхаттарды тандаудағы мүмкіншіліктер жайлы көбірек білетін болды да, олар саяхат барысында өз қажеттіліктерін өтеуде бүрынғыдан да талап қойғыш больш алды.

3. Адамдардың өмір сүру деңгейі көтерілді (әлемдегі мемле- кеттердІ орташа алғанда — автор) және әлем елдеріне еркін жүріп-түру мүмкіншіліктері кеңіді — осының барлығы миллиондаған халықаралық туристердің пайда болуына жеткізді.

і32

4. Жаңа қызмет көрсетулер үсынылады. Кәсіпкерлер ақыл- а#яалы тіршіліктер ұйымдастырып, демалыс пен сатьш алуды, білім мен ағартуды, бизнес пен мәдени бағдарламаны қатар іүргізетін болды. Фирмалар арасында халықаралық туристер үшін бәсеке- лестік күрес күшейіп келеді. Интернеттен бастап көзге көрінер шындықты елестетер қазіргі информациялық технологиялар қызмет көрсетуді сататын орындарды алдын ала алатын, түрлі туристік орталықтарды және мәдени-тарихи орындарды зерттейтін жаңа жолдар ашты. XXI ғасырда туризмнің дамуы түрақты болмақ, турист тілегі мен қажетгілігінің тепе-теңдігі сақталады, өздері батар щығыннын себебін есепке ала білуі нақтыланады [225; іі-і4]. Мамандар ірі туристік фирмалардың жүмыс технологиясын-да да өзгерістер болатындығын жобалап отыр. Туристік табар-лар мен қызмет көрсетуді талдай келіп, туристік өнімнің сапа-сын күшейту ғана бәсекелестік күресте төтеп бере алатынын сезіну секілді жаңа тенденцияны байқауға болады. Оған:

1. Туроператорларда өз қонақ үйлерін немесе орналастыру мекемесіііің үлесіне енуді сатьш алу тенденциясы жатады. Ірі туроператорлар Испаниядағы, Тунистегі, Таилавдтағы, Цей- лондагы, Түркиядағы конақ үйлерінін акция пакеттерін сатып алып жатыр.

2. Туристік орталықтардаш туроператорлармен, яғни әріпте- стерімен вертикалды интеграция күшеюде.

3. Турагентстөолар мен туроператорлар арасындағы еңбек бөлінісінің реттелу тенденциясы. Туристік өнімдерді сатып алудық қазіргі құрылымында көптеген турлар тәуелсіз тура- генттер арқылы жүргізіледі. Мүндай жағдайда туроператорға өз маркетингтік концепциясьш іске асыру қиынға соғады. Сон- дықтан да туроператорлар өздері сатып алатын каналдарының басқарылу деңгейін көтеруге талпыяады. Бүл мақсатты іске асырудық максаттары да әр түрлі: өзінің сату желісін кеңейту, турагенттік фирмалар мен турагентстөо бірлестіктерінін және франчайзингтердің акцияларын сатьш алу [і86; 9і]. Әлеуметтік туризм мен еңбекшілердін демалысы бойынша халықаралық ассоциацияның президентті Жан Фоше туризмдідамыту непзіне қаржылық пайданы ғаңа іздейтін, онық әлеу, меттік, мәдени және гуманитарлық аспектілерін ескермейтщ-дердің ісі көпке үзамайды, адам мен қоршаған ортаға пайдасы жоқ [55; і8]. Әлемде туризмнің дамуыңьод басты концепцияларын жасау адамзаттын дамуының ұзақ мерзімдік жобасын жасай алса ғана әлеуметтік маңызы болады. Ол үшін, туризмнің дамуынық басты концепциясын өте дәл болжау үшін, экологиялық және демографиялық тұрғыдан ұзақ дамудың адам үшін тиімді жол-дарының қарастыру керек. Мұндай болжауларды әр түрлі елдердің ғалымдары үнемі жариялап отырады. Мәселен, «\Үогісі хіаісһ» Вашингтон ин-ституты өзінің жылдық баяндамасын «1998. Әлем жағдайы» деген атпен жариялады. Бүл қүжатта әлемдік ресурстарды пай-далану соңғы 50 жылда күрт көбейеді деген ескерту бар. Біздің планетамыздың халқы 60%-ға артады деген көріпкелділік те бар. Бұл — қазіргі 6 миллиард адамға 3, 5 миллиард адам косы-лады деген сөз, ол табиғи ресурстардың бұдан да көп пайдала-нылатындығын білдіреді. Баяндамада әлем содғы 50 жылда өзінің орман массивінін жартысын жоғалткандығы айтылады. Әлемнің көптеген елдерінде топырақтың эрозияға үшырауы улкен апатқа айнальға отыр. АҚШ-та, Европада, Қытайда, Үндістанда, Таяу Шығыста және Африкада су қоры сарқылып келеді. Баяндамада дүние жүзі елдерін паланетанъщ экономи-касын сақтауға, қоршаған ортаның қажетгіліктерін ескеруге, олай етпесе. экожүйе өз мүмкіншіліктері тауысатьғадыгын ескертеді [55; 19]. Бұл мәселе төңірегінде Қазақстан да ойлануға тиіс, себебі біздегі экономикалық жағынан тиІмді туризм негізінен таби-ғатгың рекреациялық ресурстарын пайдалану арқылы жүргізіліп жатыр.

Адам дамуын болжаудың маңыздыларының бірі — демогра-фиялық, яғни Жер шарындағы адамдар саны немесе оның кей-бір өңірлеріндегі, немесе белгілі бір уақыт ішіндегі өсуі туралы, болжау. 200і жылы БҰҰ экспорттары халыктың қауырт өсуі 2050 жылға дейін, 9, 3 млрд. болғанға дейін өсе береді, 20і5 жылы ғана 10 млрд. деңгейІңде түрақталады деген болжау жаса-ды. Бірақ қазір демографтар басқаша болжаулар жасап жатыр.дамыту непзіне қаржылық пайданы ғаңа іздейтін, онық әлеу, меттік, мәдени және гуманитарлық аспектілерін ескермейтщ-дердің ісі көпке үзамайды, адам мен қоршаған ортаға пайдасы жоқ [55; і8]. Әлемде туризмнің дамуыңьод басты концепцияларын жасау адамзаттын дамуының ұзақ мерзімдік жобасын жасай алса ғана әлеуметтік маңызы болады. Ол үшін, туризмнің дамуынық басты концепциясын өте дәл болжау үшін, экологиялық және демографиялық тұрғыдан ұзақ дамудың адам үшін тиімді жол-дарының қарастыру керек. Мұндай болжауларды әр түрлі елдердің ғалымдары үнемі жариялап отырады. Мәселен, «\Үогісі хіаісһ» Вашингтон ин-ституты өзінің жылдық баяндамасын «1998. Әлем жағдайы» деген атпен жариялады. Бүл қүжатта әлемдік ресурстарды пай-далану соңғы 50 жылда күрт көбейеді деген ескерту бар. Біздің планетамыздың халқы 60%-ға артады деген көріпкелділік те бар. Бұл — қазіргі 6 миллиард адамға 3, 5 миллиард адам косы-лады деген сөз, ол табиғи ресурстардың бұдан да көп пайдала-нылатындығын білдіреді. Баяндамада әлем содғы 50 жылда өзінің орман массивінін жартысын жоғалткандығы айтылады. Әлемнің көптеген елдерінде топырақтың эрозияға үшырауы улкен апатқа айнальға отыр. АҚШ-та, Европада, Қытайда, Үндістанда, Таяу Шығыста және Африкада су қоры сарқылып келеді. Баяндамада дүние жүзі елдерін паланетанъщ экономи-касын сақтауға, қоршаған ортаның қажетгіліктерін ескеруге, олай етпесе. экожүйе өз мүмкіншіліктерін тауысатьғадыгын ескертеді [55; 19]. Бұл мәселе төңірегінде Қазақстан да ойлануға тиіс, себебі біздегі экономикалық жағынан тиІмді туризм негізінен таби-ғатгың рекреациялық ресурстарын пайдалану арқылы жүргізіліп жатыр. Адам дамуын болжаудың маңыздыларының бірі — демогра-фиялық, яғни Жер шарындағы адамдар саны немесе оның кей-бір өңірлеріндегі, немесе белгілі бір уақыт ішіндегі өсуі туралы, болжау. 200і жылы БҰҰ экспорттары халыктың қауырт өсуі 2050 жылға дейін, 9, 3 млрд. болғанға дейін өсе береді, 20і5 жылы ғана 10 млрд. деңгейІңде түрақталады деген болжау жаса-ды. Бірақ қазір демографтар басқаша болжаулар жасап жатыр.өңірге Сібір өзендерін бұру мәселесі тағы да өзекті әңгім_еге айналды. Бұл идея кеңестік кезеңде таяқыланған еді, бірақ бұіаң Ресей зиялылары белсене қарсы шыққандықтан,, Кремль бұ_л шешімін өзгертуіне тура келді. Бұл заманда өзендерді бүру жобасы Қазақстан мен Орталық Азия үшін мән-маңызын жой-ған жоқ. Бұл елдерге керекті су ресурстарының мөлшері Ресейде ғаңа бар. Осыған байланысты Сібірдегі Ерттс, Обь және т.б. өзен-дердІң су ресурстарын пайдалану мүмкІндіктері бар, олар үнемі арнасынан тасып, шаруашылыктарға шығын келтіріп жатады. Кейбір аналитиктердің пікірінше, Орталық Азия мен Ресейді мұнайдан гөрі су жақындата түседі [і6і]. XXI ғасырдын басында ірі туристік фирмалардың жүмыс тех-нологиясында едеулі өзгерістер болды, өз бағдарламаларық халықаралық деңгейдегі цикддық іс-шараларға сай жоспарлап, олар Олимпиадалық ойьғадар мен спорттың кең тараған түрлері бойынша өтетін Әлем чемпионнаттарьш басты бағдарға алғ-ан. Ол бағдарламаларды бірнеше делдалдардың көмегімен тур-фирмалар іске асырады. Бұл технология, бір жағьшан, турфир-малардың менеджерлерінің міндеттерін женілдетсе, екінші жағынан, оларды туристік бизнестің түрлі жагымен байланысы бар көптеген брокерлерге бағынышты етеді. Оған 2002 жыл-дьвд қысқы олимпиадалық ойындарьша дайындалу іс-шарала-рын айтуға болады. Салт-Лейк-Ситиде өтетін қысқы Олимпиадалық ойындар-дық жарысына билетгердін аз сатылуына туристік агентстөо-лар мен брокерлер мысқал да мазасызданған жоқ, себебі олар өздерінің шығынға бататындышн есептеп те қойған еді. Осы екі ортада Олимпиаданың үйымдастыру комитеті спорт-тық ойындарға арналған жалпы құны і80 миллион доллар түра-тын билеттің 85%-ы сатылды деп хабарлады. Ақша шынында да комитеттің банктегі есеп шотына түскен, бірақ билеттердін біраз бөлігін келешек Олимпиада керермендері емес, сатып таратуды жоспарлаған брокерлер туристік агентстеолар арқылы сатып алған. Кейін белгілі болғандай, Солт-Лейк-Ситиге барғысы келген-дерден сатылмақшы болған билет саны әлдеқайда көп болған көрінеді. Брокерлер Олимпиададан қыруар пайда таппакшьіболған, кейін келе аз шығындарьш кемітуге талпыныс жасады. түрагснтстөолар да шығынға батьш, Солт-Лейк-Ситиге дейінгі мй?л кұнын, қонақ үй бағасын туристерді тарту үшін арзанда-_туға мәжбүр болды. Брокерлер осы сәтсіздіктердің бәріне үйым-дастыру комитетін Олимпиадалық ойындарды жарнамалауға дсеткілікті көңіл бөлмеді, Америка экономикасының қүлдырап бара жатқандығы мен іі қыркүйіктегі теракті секілді факі~ор-ларды есепкс алмады деп кінәлады. Саяси түрақсыздық көбіне-көп туризмге кері әсер етеді. Де-генмен де ірі турфирмалар өз іс-әрекеттерінде апатғардың сал-дарыныц өзін тиімді пайдаланады. іі кыркүйектегі теракті-ден кейін Нью-Йоркке туристердің келуі үрейден азаюы мүмкін деп ойлады. Бірақ өмірде басқаша, Бүкіләлемдік сауда орталы-ғының қираған орны Нью-Йорктің жұрт көруте үмтылатын жеріне айнальш кетіч. Бұл жерге күн сайын мывдаған адамдар кираған дүниенің көлемін өз көздерімен көру үшін келеді. Манхэттеннің бүл ауда-нында адамдардың коптігінен көше қозғалысы қиындады. Осы жағдайлардьпі; барлығын есепке алған қала мэриясы, бір жағы-нан қала экономикасына келген шығынның орнын толтыру үшін трагсдия орнын көру үшін билет сатылсын, көру үзақ-тығы жаріъі сағаттап аспауы керек деген шешім шығарды. Әрбір адам билет алған соң арнайы алаңқайға түрып анык көруге мүмкіндік алды. Мүндай жемісті идеялары арқылы американ-дықтар тағы да өздерінің атақтьт үлттық мінезін, яғни басты қасиеті - кәсіпкерлігін әлемге тағы да дәлелдедІ. Мамандар халықаралық туризмді бәрінен бүрын табарлар мен қызмет көрсетудің халықаралық саудасынық бір бөлігІ ретінде қарайды. Халықаралык сауда теориясына (Г.А. Папирян) абсо-лютті басымдық теориясын, салыстырмалы басымдықты, фак-торлардың өзара қатыиасын, өнімдердің тіршілік циклын жат-Қызады [і69; 9]. Абсолютті басымдык халықаралық туризмде ерекше рөл этқарады. Іабиғаттық және тарихи-мәдени мүралардың қай-тацанбас ескерткіштері кейбір елдерді басқа елдердің алдында, туристер жіберушІ елдердің алдында, басымдығын көрсетеді. Абсолютті басымдык табиғат ескерткіштері тобы бойыніяа Непалда. Қытайда, Пакистанда (бүл елде биіктігі 8 мың метрден асатьш ең биік шыңдар, оның ішінде Эверест те, бар), АҚІд_ч та (Гранд-Каньон), Венесуэлада (әлемдегі ең биік саркырамаі және т. б. Абсолютті басымдық тарихи-мәдени ескерткіштер тобы бой, ынша Египетте (Мемфис, Гиза-Дахшур ауданындағы нирамц. далар, көне Фивы), Грецияда (Афинадағы Акрополь, Бассай-дағы Аполлон ЭпикурейскийдІң храмы), Францияда (Версал мен Фонтенблодағы сарайлар мен саябақтар), РесеЙде (Санкт-Петербург, Москва Кремлі Қызыл алаң), Қытайда (Ұлы Қытай қорғаны) және т. б. Бұл елдер өз абсолютті басымдықтарын соңы туристік өнімдер жасап пайдалануда, осы арқылы халықаралық туризм рыногында өз орындарын мығым ұстап отыр. Кейбір абсолютті басымдық табиғат ескерткіпітері бойынліа Казақстанда да бар. Ол — теңіз деңгейінен 7 мықнан астам метр биіктікте орналасқан, әлемнің ең солтүстігіндегі тау шыцң Хан тәңірі, шың Алматы қаласы секілді меғаполиске өте >ка-кын екендігі белгілі. Алматының турфирмаларынық кызмет-керлері Қарқара және Байынқол өзендерінің аралығына аэро-дром салып, альпинистер тобын Алматыдан Хан тәңіріне вертолетпен 3,5-4,5 сағатта жеткізіп түруына болады, Бүл шын-дығында да басқа елдер алдында жеті мыңдық тау шыңы бар басьшдық. Мәселен, Гималайдың мұндай шыңдарына альпи-нистер экспедициясьш шығару үшін бірнеше жүк тасушылар керуенімен, жүк таситын көліктермен бірнеше апта жүреді. Сондықтан да мұндай шындарға шығу Хан тәңіріне шығуға қарағанда әлдеқайда қымбат. Салыстырмалы басымдық теориясы дегеніміз — абсолюггі басымдығы бар елдердің табарлардан (кызмет көрсетуден) бас тартьш, басқа. өздеріне тиімді деген ендіріске мамандануы, өздері өндіруден бас тартқан табарларды (қызмет көрсетуді) басқа елден сатып алуы. Бір бұл жағдайды Қазақстан Респуб-ликасы секілді дамушы ел толық іске асыра алмаЙды. Халықа-ралық туризмде басқа елдер алдында салыстырмалы басымдык-ты алу үшін туристік мекеме қызметкерлерінің еңбек кұнын төмендетуі керек, соған сәйкес туристік кызметтің қүнын азай-туы қажет.факторлардын өзара қатынасы теориясы дегеніміз — - елдер ағы халықаралық туризмнін ағынын айқыіідайды. Фак-^өзаР^а қатынасы дегеніміз — елдердің халықаралық змдегі қызмет көрсету өндірісін қамтамасыз етудің кара-яаЙЫі күралы. Мамандар барлық экономиканық басты фактор-дарьшен тығыз қарым-катынаста қызмет ететін 3 топқа бөледі: _табағатгық; тарихи-мәдени нысандар; капитал; еңбек ресурс_тары- і(оғарыда атап өткеніміздей, халықаралық туристік бағдар-дамаларда табиғат нысандары бойьшша басымдық қана емес, тиесІлі еңбек ресурстары бар фактордың да маңызы зор. Тәжіри-бе көрсетіп отырғандай, Қазақстаннық туристермен тау бағ-дарламасы бойынша жұмыс істейтін туристік фирмаларының қызметкерлерінің өздерінін шет елдік әріптестерінен білім дең-гейі және кәсіби дайындыгы әлдеқайда жоғары. Тіршілік циклы теориясы дегеніміз — туристік өнімнің рынокқа енуі, өсуі, тұрақтауы және шығуы сатыларынан етуі. Қазақстан халықаралық туризмде бүл теорияны туризмде ин-вестиция мәселелерін іске асырған соң ғана қарастьфады.Инвестиция деп экономика салаларьша ел ішінен және шет елдең үзақ мерзімге капитал салуды, пайда табу максатында өндірістік күралдар сатып алуды айтады. Инвестиция каржы лық және реалды болып екіге бөлінеді [102; і60]. XX ғасырдың соңғы і 0 жылындағы ТМД елдеріндегі туризм индустриясьша тікелей салықіан инвестиция ағыны көп емес. мамандар атап өткеніндей, мүндай инвестицияның нәтижеле-рін әзірге Батыс елдері көріп отыр. Инвестиция түрлерінің жо-баны несиелеу, жобаға бірлесіп қатысу, басқаруға келісімшарт деген түрлері көбірек таралі'ан [і 19; 12і]. Қазакстан Республикасы шет елдік инвесторлар үшін төмен-Дегідей басты негіздерде қьізғылықты больт отыр;

і)табыс коэффиценті жоғары;

2)рыноктың потенциалы мол;

3)табиғат ресурстарына рұксат етілген;

4)келешекте Шыгыс пен Батысты жалғайтын халықаралық ^транспорт марщруттарьшық перспективасы бар. 1997-2000 жыддар аралыгьшда Қазақстан Республикасьшың өкіле-Іті ұйымдары көлемі і 240 млн. доллар болатын ітициялық контрактіге қол қойды. Оның ішінде туризм аясъің_а қатыстысы — 12,2і млн. долларлык инвестиция. Туризм аясьша тартылған инвестиция көлемінің осыніңаі хөмен болуьшың непзі себептері:

1. РК. бағдарламаның жоқтығы;

2. жер-жерлерде қалыпты сервис пен қарым-қатынас құрад- дарының жоқтығы;

3. Республика территориясында жетілген транспорттық схе- маның аздығы.

Бұлардан басқа ең басты себеп - Қазакстан турфирмаларьь ның негізгі бөлігі елден капиталды алып шығуға жұмыс Істейді [93; 23-24].

Ендігі жаңа инвестициялық саяхаттың басты міндеті -инвестицияның қазіргі модельдерін өтпелі кезеңдегі Қазақстан-ның нақты жағдайларына ыңғайлау керек. Соның бірі - бюджет-тік емес табыстарды инвестицияны қаржыландьгруға жұмылды-ру, бұл кез дамыған елдерде капитал салу мен ұлттық шаруа-ІІІылықты қамтамасыз етудің негізгі бөлііі болып табылады. Тартылған инвестициялық құралдардың ішінде бәрінен бұрын лизингтің капитал салуды қаржыландыру формасынын маңызы зор. «Лизинг» үгымы кең мағынасьшда мүліктік қаты-настардың кешені, нақтылай айтқанда сатьш алынған нақты мүліктің ұзақ мерзімге (і жылдан і5-20 жылға дейін) уақыт-ша пайдалануға, кейін өз иелігіне алу үшін беру. Лизингтің экономикалық мәні - несиенің табар түрінде берілуі, мүнда мүлікті пайдалану қүқығы мүліктІ иелену қүқьіғынан бөлінеді және мекемеңің инвестициялық іс-әрекетін қаржыландырудың ерекше тәсілі. Лизинг 3 жақты шарт төңірегінде іске асырыла-ды: лизингілік фирма (жалға беруші) мүлікті дайындаушыдан (иесінен) клиенттің (жалға алушылық) тақцауымен сатып алады да, оны жалға оқушьшың карамағына беріледі. Лизингтің халықаралық, жай, жедел және қаржылық деген түрлері бар. Халықаралық лизинг дегеніміз — түрлі елдердШ мекемелері мен үйымдарының арасында жал (аренда) туралы келісімшарт. Жай лизинг — арендатор машинаны сатып ала-ды, қүрал-жабдықтың қызмет ететін мерзімнен аз мерзімге алу туралы келісімшарты. Жедел лизинг — траншорттық қүралдар, құрылыс техникалары, приборлар мен аппаратураларды және техникалык күралдарды кыска мерзімге тапсыру. Қарлык лизинг — лизингтің кең тараған формасы, келісімшар-ттар орташа және ұзақ мерзімге жасалу сипатымен ерекшеле-цеді бүл процестің іске асырылуы мүлік қүнының тарамды-дығы (амортизация) толық немесе көп бөлігі пайдаланылады. Казақстан.да лизингтік қызметтер 1989 жылдан қаржылық дйзинг компания, лизингтік операциялармен шүғылданатын хоммерциялық формаларында қалыптаса бастады. Қазіргі кезенде негізгі қорлардың тозығы жетіп шет-ІІІекарасына жеттІ, елДІҢ өндірістік потенциалы қирай бастады. Лизинг сәтгі даму үшін лизингтің дамуына көмек көрсе-тетін, түрлі деңгейде басқарылатын қорларды күру және оларды тиімді пайдаланудың үлкен маңызы бар. Келешегі бар бағыт-тьш бірі ол - жеке операцияларға маманданған эксперименталь-ды (энкубациялық) лизиштік компаниялар қүру [208; 23-25].

Бұл мәселеде қазакстандық рыноктың тартымдылығын са-рапшылар орта деңгейден жоғары деп сигіатғайды. Сауалға жауап берушілер Қазақстан экономикасьта негізінен Қазакстан ре-зиденттері (75%) инвестиция жасап отыр дейді. Респонденттердің (тауып берушілердің) көбінің Қазақстан-дағы инвестициямен үзақ мерзімді жоспарлары бар. Респон-денттерцің 94,і% инвесторлар да, 5,9%-ның енді инвестор болмақ ойы бар. Ресгюнденттердің бағалауы бойынша Қазақ-стандағы инвестцияның басты сенімділігі — елдегі саяси түрақ-тылық, шикізат пен табиғи ресурстарға бай екендігі. Қазақстан Республикасына инвестиция ағынын тежеп отыр-ған барлық факторларды, респонденттер берген бағаны тұжы-рымдай келгенде, 3 категорияға бөледі. Бірінші — тежеудің күшті факторлары, екінші — тежеудің өлшемді факторлары, үшінші -— тежеудің әлсіз факторлары. Тағы да сол респонденттердін пікірІнше, инвестициялык процесті қатты тежеп түрған салдарлар: қазіргі салықтық ре-жимнің жетілмегендігі, қаржылык тәуекелдің, бюрократизмнің жоғарылығы, тұрақты заңнамалық базаның жоктығы, қүқықтық инфракүрылымның дамымағандығы. Сауалнама нәтижелері бойынша Қазакстандағы инвестициясының сапасы орта деңгейден жоғары тартымдьшықта деп бағаланады.

Экомиканың көбірек тартымды саласы ретінде мұнай жәң_е ғаз өнеркәсібі, тұтыну табарлары, сауда және қызмет көрсету өндірістері аталады, Қазақстанда инвестициялық климатты жақсарту үшін тежеу факторларын жою және жағдай жасау_ДЬІ дамытуғы ұмтылу керек [іі6; і7-20]. Шет елдік, оның ішінде түріктік тәжірибе көрсеткендей, туристік сала жеке, сонымен қатар шет елдік инвестиция есе-бінен тиімді дами алады. ТМД елдері үшін қазіргі кезде шет елдік капиталды тарту — туристік инфрақұрылым нысандарық салудың негізгі тәсілі. Өйткені жергілікті бюджет жана туристік құрылыстарды немесе бар нысандарды қаржыландыруға жағдайы жоқ. Туристік фирмалар өздерінін шет елдік турис-терді қабылдаған болмашы кірістерімен туристік инфрақұрьь лымды өздігінен дамыта алмай отыр. Туристік жобарлардың инвестициялық технологиясы бойынша олардың іске асырылуы үшін оған міндетті түрде мем-декеттік орғандардың өкілеггік қызметкерлері қатысуы қажех Қазір бұған Қазақстаң Республикасы туризм және спорт агент-стөосы, облыстық және қалалық әкімдіктердің туризм депар-таменттері жатады.

Жоғарыда аталған мемлекеттік қурылымдарда төмендегідей міндетгерді жұмылдырған жоқ. Олар: туристік үйымдар ұсын-ған ивестициялық жобалар, жобаларға экономикалық және әлеуметтік тиімділігі түрғысынан сараптау бағасын беру, ха-лықаралық және отандық көрмелерге түрлі инвестициялық жобаларды іске асыруға қызығушылык білдірген каржылык және банк ұйымдарын үсыну. Басты мәселе - Қазакстанның болсын, ТМД территория-сында болсын туристік нысандарды инвестициялаудың меха-низмі үйлестірілмеген. Қазіргі несие берудің шарттары отандык емес, шет елдік инвесторларға өте тиімді:Европада туристік инвестиідиялық жобаға берілетін қаржыны жылына 6-8%-бсН алуға болады, мүндай талап шет елдік үшін жүмсалған қаржы-ның қайтуын жеделдетедІ, Ал отандық инвесторлар несиені ең кем дегенде і5-20%-бен алады, одан да көп болуы мүмкін-

Көп жағдайда қаржыландыру халықаралық бизнес шартта-рымен, яғни келешекте і-12 жыл ішінде нысанды өздері баскаратындай, нысанды одан әрі инвестор сатып алатындай шар-ттарымен жүргізіледі [і63]. Қазіргі кезде Қазакстан Республикасында ірі туристік мекеме яюк деуге болады. Кейбір туристік фирмалар мен агентстөоларды ғана іс-әреіжтгерінің көлеміне қарай орташа мекемелерге жатқ-ьізуға болады. Көбі 3-30 қызмегкері бір шағын мекемелер. Бұл мелшер турагентгерге де, туроператорларға да қатысты. Респуб-ликада туризм индустриясыя дамытудық күре жолы — барынша өз бағдарламаларымен жүмыс істейтін туроператорлардың санын көбейту. Қазақстанда туроператорлардын қүрылуы мен тиімді қызмет етудщ күрцелілігі — өзіндік туристік өнім жасай алатын қабілеггі мамандардың жеткіліксіздігі. Бұл қиындық сонымен бірге шағын мекемелер бір мезгілде бір-екі ғана өзіндік туристік енім жасай алуға қүқыктылығында болып отыр. Сондықтан да қиындьтқ тек қана осындай өнім жасауда болып отырған жоқ, мәселе жаңа, өзіндік туристік өнімдерді отандык және халықаралық туристік рыноктарға енгізуде болып отыр. Өнімнің тіршілік циклын мамандар әр түрлі бағалайды. Бірақ халықаралық турнзмнің даму тарихы және біздін отандық туризмнін тәжірибесі турөнімнің тіршілік циклының 5 негізгі сатысы бар екенін көрсетеді:

і)бастапқысаты;

2. сатылудын өсу сатысы;

3. сатылу санының түрақтану сатысы;

4. сатылу санының кему сатысы;

5. 5)өнімнің бүліну (деградация) сатысы.

і-саты — (і-2) бастапқы саты — жаңа турөнімнің рын қамтиды; аналогтардық маркетологиялык зерттелуі, дарламаны жасау процесі және турагентгердің сарапшылармең техникалық турлары.

2-саты — (2-3) бұл даму сатысы, турөнімнің сатылу саны-ныц тез өсуімен сипатталады.

3-саты — (3-4) бұл тұрақталу сатысы_: өнімнің сату саньвд пайдалы деңгейде ұзақ уақыт ұстау.

4-саты — (5-6) бұл өнімнің деградация сатысында турөнім-дер сату рыногынан шығады,

Дәстүр бойынша, турөнімдердің тіршілік циклы жоғарыда көрсетілген кесте бойынша 5 жыл дамиды, і және 2 — саты-лар 2 жыл, 3- саты 2 жыл, 4,5 — сатылар і жыл уақытты алады. Бірақ Қазақстанның сәтті дамьға келе жатқан фирмалардың жұмыс тәжірибесі экскурсиялық, коммерциялық және басқа да әлемдік туристік рынокта анологғары аз вариативті — ту-ристік өнімдер ғана бес жыддық тіршілік циклды болатынын көрсетіп отыр.

Сонымен қатар отандық туристік істе кешенді-вариативті туристік өнімдер әсіресе белсенді туризмде рынокта он немесе одан да коп жыл тиімді жұмыс істеуі мүмкін.

Біз жоғарыда ескерткеніміздей, Қазақстандағы турфирмалар-дың деншішгі шағын мекемелер, туроператорлар рынокқа тек қана бір-екі бағдарламаны тиімді шығаруға қабілетті. Сондық-тан да отандық туристік іс үшін туристік өнімдердің қайсы-сын болып жатқан тіршілік циклының кай сатысында рынок-қа шығарған тиімді деген сұрақ тұр.

Бұл жерде біз мақсатгылық деп туроператорлык іс-әрекетте кідіріс болмауын, екі бағдалама үшін ресурстарды аз шығып-дауды, өтпелі кезінде барынша пайда хабуды айтып отырмыз. Ондай мақсатты вариант ретінде жаңа туристік өнімдерді рынокқа түрактану сатысы меы қазіргі өнімдердін тіршілік циклында төмендеуі сатысы аралығында енгІзудІ ұсынамыз.

12-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТУРИЗМ ИНДУСТРИЯСЫН ДАМЫТУДЫҢ КОНЦЕПЦИЯСЫН НЕПЗДЕУ

• Қазақстандағы туризм индустриясы.

• ҚР.ғы экономикалық туризмнің бағыттары мен даму мәселелері.

• Қазақстандағы тарихи орталықтардың қайта жаңаруы. (Ұлы Жібек жолы концепциясы)

Ф Соңғы 10-12 жыл ішінде Қазақстан Республикасында ту-ризмяің дамуы төмендегідей 2 көрсеткішпен сипатталады:

І)туризмге арналған мемлекеттін және кәсшодактың қар-жысыныц барынша қысқарғандығы, яғни соның салдарынан ішкі туршмнің біржола жойылуы;

2)экономикалық туризм (онын тиімдІлігі туристік іс-шара-лардан тускен табыстармеп өлшенеді) бүрьш сауықтыру, таным-дық және карым-қатынастық қызметтер атқарған әлеуметтік туризмиен толуы басым болып алды. Экономиялық туризмнің республикада негізгі 3 бағыты бар: і)Қазақстан азаматтарының шет елдерге коммерциялық (шоп-) сапарлары;

;.'. 2)Азаматтардың рекреациялық-танымдық максаттағы шет елдік сапарлары;

3)Шет елдік азаматғардың Казақстан және шекаралас мем-лекттермен саяхатгын белсенді (немесе аралас) тәсілімен тур-ларжасауы.

Біздің туризм мазмүнына қарай халықаралыққа жатады, яғни адамдар өздерінің үнемі тұратын жерінен баска мемлекеттерге саяхаітар жасайды.

Коммерциялық (шоп-) туризм 90-жылдардын басында ерек-ше қарқынмен дамыды, себебі қазақстандыктар шет елге ва-лютаға табар алуға жаппай аттанып, оларды республикамызға алып келіп сатуға машыктанды. Әрине, бүл іс-әрекет белгілі себептермен біздін халқымыздың қажеттілігін өтейтіндігіне сез жоқ, бірақ республикамыздын экономикасы мен әлеуметтік жағдайына қыруар зиян келтіреді.

Біріншіден, шоп-туристер әкелген табарлар ішкі рыноктағы отандык өнімдерге бәсекелестік тудырады, ұлттық өндірістік күштердің кысқаруына жағдай жасап, халықтың жумыспенқамтамасыз етілуіне нұқсан келтіреді. Екіншіден, қыруар акдц_а мөлшері құнды валюта күйінде шет елге түсіп, басқа мемле-кеттің экономикасын нығайтады. Мәселен, Әмірліктегі ДубаЙғ_а бір жыл ішінде ТМД елдерінен, соның ішінде Қазақстаннаң 100 мын турист барады. Жергілікті туризм мен сауданы дамыту комитетінің есебінше, олардың әркайсысы Дубайда 5-7 мың доллар қалдырады. Біздің азаматтардың шет елге, негізінең әлемнін теңіздік және таулы курорттарына рекреациялық-танымдық сапарларықың ел үшін келтіретін экономикалық жәңе әлеуметтік шығындары да осындай.Қазакстанға шет елдік азаматтар ушін үйымдастырудың заңы экономикалык тиімділігі және әлеуметтік мақсаттылығы бар, себебі республикаға валюта түседі, жаңа жұмыс орындары бо-лады, ұлттық туристік инфрақұрылым дамиды. Бірақ бізде бұл бағытта жұмыс істейтш турфирмалар өте аз [55; 20].Демек, Қазақстандагы экономикалық туризм оңтайлы жол-мен дамып отырған жок деген сөз. Мұнық басты себебі өкімет басындағылардың туризмнін әлеуметтік маңызын жеге бағала-майтындығы, соның салдарынан салык және туристІк заңдар жетілмеген, шет ел туристерін қабылдайтын фирмаларға, ту-ризм индустриясына мамандар даярлайтын оқу орындарына мемлекеттік саясаттың жоқтығы.

Енді туристік саяаны дамытудың басым бағыттарын таңцауға тоқталайық. Алдымен саяхаттың белсенді түрлерін дамыту кс-рек (бұған негізінен шет елдіктер келеді); шағын және орта қонақ үйлерге негізделген қонақ үйлік бизнес қажет; Қазақ-стан жерімен рекреациялық-танымдық түрлер және экскурсяя-лар жүргізу дүрыс.Біз осылая ғана туризмді толық пайдаланып, Қазақстанда «ашық есік» саясатьшың іске асырылуынық тиімді қүралда-рын жасай аламыз. Сонымен қатар туризмнің дамуына шару-ашылықтың аралас салалары да кедергі жасап отыр. Бұған ең алдымен транспорт жатады.

Қазақстан Республикасы Экономика және сауда министрлі-гінін мәліметтері бойынша (көліктік емес ұйымдар мен кәсшкерлердің тасымал көлемін қосқанда), 1997 жылдын I тоқсанында 1996 жылдың осы кезеңімен салыстырғанда жүктерді тасымалдау бойынша транспорттың жүмыс көлемі

і46

і і%-ға, жүк айналымы і3%-ға, жолаушы айналымы 4,5-ға% іскарған.

Әуе көлігінде жолаушы тасымалдау айналымы 1996 жылдың коксанына карағанда 3 есе кемІген. Қазакстанньвд азаматтық авйациясы үсақ авиакомпанияларға бөлшектеніп кетгі. Ал ішкі дрцарынок қатал бәсекелестік жағдайында өтіп жатыр. Шоп-_тур#стер авиарейстерді өте арзан және ең арзан бағалар бой-унша таңдайды, Стамбулға 230 долларға барып қайтқысы ке-леді. Мәселен, «Люфтғанза» осындай ара қашыктыққа (Халы-қаралық стандарт бойьшша) 570 доллар сүраиды. Қазақстандағы үсақ және ірі авиакомпаниялардың үшақта-ры 70%, одан да кеп мерзімге тозған. Олар компания болып қалу үшін өз машиналарынан соңғы майларын сығып алып жатқандай. Ұшақтарының ресурстары біткен соң, компания өз іс-әрекеттерін ары қарай жалғастыра алмайды. Бір-екІ ұшақ-пен компания болып қалу мүмкін емес. Әрине, Қазақстаннық туристік саласы басқа мемлекеттің көліктерін пайдалана ала-ды, бірақ бүның экояомикалық тиімділігі мүмкіншіліктеи тіпті төмен болады. Бұдан тағы да Қазақстан туризмі отандық емес, шет ел экономикасына жұмыс істейтін болады.

Қазақсғаннық туршм индустриясының келесі бір мәселесі — - ш турфирмалардық ресурстары бола түра, олар туризмнің белсеңці түрлерін пайдаланбай кеяе жаткандығы. Турисгік саяхаттың белсендІ түрі деп маршрут бойынша қшғалу барысыида турисг өзінің дене кұшщ жүмсауьш айтамыз. Белсенді туризмге спорттық туристік са-яхаттың төмеңдегідей түржрі жатады:жаяу, шащ-ьмен, сумен (мо-торсьв жүзу құралдарьш пайдалану арқылы), велосипедпен және т.б., немесе маршруттың түрлі бөлігшде бүл қозғалу қүрадцарьш ара-шстьірьшқолдануғаболадьі. Көлікқовдашітлатьшжкпарльітуристік саяхатға да саяхатгың беясенді түрінің пайдаланышіъіны аз шес.Сощы 4-5 жылдан шет еддік турисгер тобьш қабылдайтын қазақстандық фирмалар дәл осыңдай туршрды жиі ұсыньш жүр. Қазакстаннық

(Чіршс те маиьпы бар. Турюм осы беосенді туришк жорыкғарщ өзінін әлемдік әжуметпк қүбьшыс кызметш аікарады. Ьелсенді ту-рижщ басты мафвы да осьшда. Ед басгы есге божгьш нөрс Кдакст-аішықбарлықтурисш-рекреацшшьікресурсғарьшьздішшде табиғат ресурсғары негізгі бөлігін құрайды. ТуристІк-рекреациялық ресурстардық табиғат ресуртарының көп бөлігін белсенді туристц; саяхатғарды көбірек қоцдана отырьш тиімді эшномикалық мақсатға пайдалануға болады. Қазақсғанның туристік индустриясында бел, сенді туризмнің өңірлік маңыз атқаратыны да сондықтан. Қазір «Қазақстан Республикасында туризмнің даму конфекциясында» бүд жағдайлардың барлығы ескерілген, есеітгелген.

Туризмді концептуалдық түрғықа зерттеу Кеңестер Одағң кезінде, 80-жылдардың аяғында да болған. Мәселен, 1987 жыл бір топ москвалық мамандар туризм мен экскурсия бйынша орталық кеңестің негізгі даму көрсеткіштері жайлы 2005 жы-лға дейін болжау жасаған. Белгілі бір территорияны туристік түргыда игеру үшін онық өміршеңдігіне баға беру, ол үшін жаңа туризм нысандарын іске қосу керек екендігі, жұмыс істеп түрған туристік нысан-дардың сол өңірде туризм индустриясын дамытуға маңызы ба-ғаланды. Сонымен қатар туристік-экскурсиялық қызмет көрсе-тетін жерлердің Одақтық қүрылымдағы орны айқындалды. Осы бағалау бойынша Қазақстан (Жамбыл, Шымкент, Алтай, Өске-мен өңірлері, Көкшетау биіктері, Семей, Қапшағай, Орал, Гу-ръев, Ақтөбе зоналары) і4-орында, Өзбекстан і6-орында, Қырғызстан 23-орында, Тәжікстан 24-орында, Түркіменстан соңғы, 25-орында болды [62; 43і44]. 80-жылдардың ортасьшда «КСРО-дағы ішкі Іуризмнің даму концепциясы» жасалып жатқанда, Орта Азия мен Қазақстан-ның туристік-рекреациялық мүмкіншіліктері есепке алынған болатын. Тіпті біздің өңірдің Сібір халқының дамуына қолай-лы екендігі, танымдық туризмнін, Памирде, Алтайда, Тянь-Шаньда тау шаңғысы орталықтарының дамитьшдығы, жазық аудандар мен бай мәдени-тарихи мүрасы бар (республикалар астанасы Хиуа, Бұқара, Самарқанд, Шахризабз және т.б.) жер-лерге туристердің ағылатыны болжанған еді [62]. Бүл болжамның орындалуын тағдыр жазбаған екен. 80-жыл-дардық соңьшда КСРО халқының өмір сүру деңгейі күрт төмен-деді, республикалардың орталықтандырудан бойын аулақ сала бастау тенденциясы байқала берді. Сол кезде КСРО-ның халы-каралық аренада ашықтығы байқальға, Қазақстан мен Орта Азияға алыс иіет елдерден туристер келе бастады.ел туристерінің Қазақстандағы келуінің ең көп болғаны 1990 жыл болды, олар елді еркін де белсенді аралай алатын еді. Қазақстанға әсіресе Шығыс Европа елдерінен, яғни Венгрия-дан, Чехосдовакиядан, Румыниядан, Болғариядан туристер мен аяьпинистер көптеп келді. Бірақ КСРО тараған соң кедендік, валюталық қиындыктар туындады, тәуелсіз мемлекеттердін ІІиновниктері жасанды кедергіге барды, сондықтан да Қазақ-станды саяхаттың белсенді түрімен аралаіысы келген турис-тердін саны бірден азайды. 1994 жылы ғана туристердің келім-кетімі тұрақтады,

Демек, Қазақстанға туристердің келіп-кетуінің деңгейі оның туристік-рекреациялык ресурстарьшын бар-жоқтығынан немесе олардың сапасынан емес, елдегі саяси ситуациямен және өкіметтің туристік салаға деген қатынасына байланысты. Бір жағынан, туризмді дамытудың орасан зор мүмкіншіліктері бар екенін, екінші жағынан, туризмге деген мемлекеттік мығым саясатгың жоқтығын байкдймыз.

Мемдекеттік орғандардың туризмді тиімді түрде үйлестіріп отырмауы туристік фирмалардың транспортгық жәце басқа үйымдармен ынтымактастығының әрдайым конструктивтІ бшь мауына әкеліп соқты. Транспорттык ұйьшдардың турфирмалар алдындағы міндеггемелерін орнықамауы турфирмаларды тури-стермен түсінбестікке жеткізеді жәңе Қазақстанға туристердің келуін кемітеді. Мысалы, бірде алматьыық, турфирманың клиүшпақшы і.._Ші, ._±г ры қызметтегі сабаз үшағьшен өздері ғана аттанып кеткен. Демалушылар өз үшақтарын екі күн күтуіне тура келіп, турис-тер ақшасы төленген демалыс орындарына бір тәулік кенгігіп барғаи. Жапа шеккен туристер туристік фирманы сотқа беріп, еңді олардың көрсететін қызметтеріне жоламайтынына сөз бер-ген. Қазақстан Республикасынын «Транспорт туралы заңына» сәйкес болған оқиғаға турфирма емес, транспорттық үйым жауап беруі керек,

Қазақстан Республикасы өкіметінін экономикалық кризисті Желеу етіп туризмге қомақты қаржы салмай отыруының ешқан-дай да сенімді негізі жоқ. Оған мысал -— жакында ғана елінде ұлтаралық қиян-кескі соғыс болған Хорватия. Бұл ел кысқы мерзім ішінде бұрын болған туристік ағынның жартысық_аң көбін қалпына келтіріп алды, туристік қызметтен мол қарж_ьі тапты. Елді қайта қалпына келтіруді Хорватия туризмнен бас-тады [55; 22].

Өкіметтік құрылымдар қазақстандық тарансоператорлар үшін салық жеңілдігін жасау жөніндегі өтінішке де қүлақ аспай отыр.Әлі күнге дейін шет елден туристер қабылдайтьш тур-фирмалар да, біздің азаматтарды шет елге жіберетін фирмалар да салықты бірдей төлейді. Бұл — басқа елдің экономикасық нығайтып, өз елімІздегі экономикалық дағдарысты терендету деген сөз. Мамандардың пікірінше, жылына туристер Қазақ-станнан шет елге 4 млрд. доллар алып кетеді. Әлі күнге дейін туризм экономиканың қосалқы саласы реті-нде саналып, оньтң денсаулық сақтау және олеуметтік қамта-масыз ету жүйесіне қоғамдық шығындарды жұмсаудың өсуін тежейтіні есепке алынбай келеді. Қазақстан мен Орта Азия республикаларында соңғы жыл-дардагы әлеуметтік-саяси өзгерістерден ең алдымен зардап шеккен - ауыл халқы. Мұндағы жұмыссыздық каладағықан жо-ғары, өмір сүру деңгейі төмен. Қазақстан мен Орта Азия рсспубликаларында қалыптасқан жағдайлардан шығудың басты жолы —- туристік-экскурсиялық мекемелер мен оның қосымша қүрылымдарын ауылдық жер-лерге орналастыру. Мұндағы басты мақсат — шаруашылық айналымына табиғат элеметтерін (тау рельефі, қар жамылғысы, ландшафттын эстетикалық ерекшеліктері және т.б.) пайдала-ну, бұлар басқа экономика саласының негізгі іс-әрекетіне және ауыл шаруашылығына еңбектің мерзімдік түріне жұмыскер-лерді пайдалануға болмайды.

Тагы да ескере жайт, туристік индустрияның даму мүмкІнші-ліктері өңІрдің туристік-рекреациялық ресурстарының түрақ-ты клиенттердің сұраныстарына және туристік кызметтердід туристерге талаптарға сай кешенді қызмет көрсете алуына да байланысты. Шет ел туристерінің Қазақстанға келудегі негізгі мақсаттары бәрінен бүрын еліміздің бай табиғаты және жергілікті халықтың мәдениетімен танысуға құштарлық екенін білуге болады.

Қалалардағы, тіпті ауылдық аудандардағы экологияның йудінуі> у-шудың көптігі, гиподинамия және т.б. урбаниза-ццянын салдарлары адамдарды демалыстық табиғат аясындағы 5едсенді түрін тандауына мәжбүр етеді. Белсенді ту ристік саяхат ,0сау үшін туристердің танымдық қызығушылығын қанағат-тандыру мақсатында қызықты экскурсиялык нысандар саны да жеткілікті болуы қажет. Біздің тожірибеміз көрсеткендеи, Қазақстанға келетін баты-стьіқ туристердің көбісІ «үшінші жас мөлшеріндегі», яғни зей-неткерлікке ғаыкқан немесе соған жақындаған адамдар болып келеді- Бүл адамдардың дені туристік саяхаттың белсенді турлерін және тау шыңына шығуды қалап түрады. Қазақстандағы қазіргі туризмде саяхатғардың мақсаттарын кешендендіру, яғни белсенді туризмге туризмнің баска түрлерін сабақтастыру байқалады.Туристер қызмет көрсетуде кепілдіктің, саяхат бағдарламасының әр түрлі болуын талап ететін болды. Біздің кейбір туристік үйьшдар инфрақүрылымдарының онша дамымағаядығына қарамастан, кешенді қызмет корсе-тетін жағдайға жетті, бұл кешенді кызметке, туристік-экскурсиялық кызмет өніміне қонақ үй қызметі, тамақтану, бөлшек сауда мекемелері, маршруітық көліктер, экскурсиялык, спорітық, мәдени-көркем, коммуналдық-түрмыстық және т.б. мекемелер мен өнеркәсілтер кіреді. Тек қана істі үйымдастыра білу керек. Қазақстан мен Орта Азия ресяубликалары арасьғада туризм саласындагы ынтьшактастыктық келісімшарітық-құқықтық не-гіздері өткен ғасырдың 90-жылдаръшық П жартысында қаланған. Мәселен, 1996 жылы мамырда Қазақстан, Қьірғызстан және Өзбекстан мемлекеттері премьер-министрлерінің кезекті мәжі-лісінде бірнеше күжатқа. соның ішінде «Көлік және коммуни-кация саласында келісілген саясат жүргізу жөніндегі мәмілеге» Де қол қойылды. Бұл күжатта мәжіліске қатысқан мемлекеттер халыкаралық сауданың, туризмнің, транспорттын, дамуына көмектесу үшін байланыс, көлік құраддарына, жүкгерді өткізуге садық садмау жөнінде міндеттенді [55; 24]. Мемлекеттер арасындағы мәмілеге дейін Казақстан мен Орта Азия мемлекеттері арасындағы туристік индустрияның бірлесіп Қьізмет етуінің мүмкіндіктері туралы зерттеу жүмыстарыжүргізілген болатын. Ал Үлы жібек жолын халықаралық түрғ_ьь да кешенді түрде зерттеудің жобасы 1987 жылы Париж қала-сында ЮНЕСКО-ның бас конференциясының 24-сессиясықд_а қабылданған еді. Осы жобаның аясында Алматы «Казгипрог-рад» институты Үлы жібек жолының Казақстаннан өтетің бөлігінде туризм нысандарын орналастыру мен зерттеудің ке-шенді схемасын 1992 жылы жасаған болатын. Еңбек авторы осы жүмысқа қатысқан, сондықтан да көптегең кызғылықты материалдар жиңақталғандығына куә болғандығық айта алады. Кейін келе бул материал «Қазақстан Республикасында туризм индустриясын дамытудық ұлттық багдарламасын» жасауға да пайдаланылды, бағдарламаны сол «Казгипроград» институ-тының ұжымы жасады. Бірақ бұл жұмыс өзінің жалғасын таппай, бағдарлама кабылданбай қалды. 1994 жылы қазан айында Ташкент қаласында Әлемдік ту-ристік үйым мен ЮНЕСКО-ның басшылығымен Ұлы жібек жолын реставрациялау мен қайта қалпыиа келтіру мәселесіне арналған мамандар кездесуі болды. Осы мәжілісте аккредаци-яланған жалғыз қазақстандық фирма «Жібек жолы» холдингтік компаниясы еді. Дегенмен де келесі жылдарда бұл шаруаға біртіндеп республиканың мемлекеттік орғандары да араласа бастады. 1998 жылы 27 ақпанда Қазақстан Республикасьшық Прези-дентінің жарлығымен Қазақстан Республикасының Үкіметі «Жібек жолының тарихи орталықтарын қайта тұлетіп, түркі тілдес мемлекетгердің мәдени мұрасын сақтау және сабақтас-тықта дамыту, туризмнің инфрақүрылымын жасау» туралы мем-лекеттік бағдарламаны бекітті [55; 25]. «Туристік индустриянық бірлесе қызмет етуінің концепция-сы» Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Түркіменстан территориясы арқылы өтетін Жібек жолы бөлігіндегі барлық туриетік-рекреациялық ресурстарының түтас та мазмүнды өзегі бола алады. Мүндай концепция санамаланғ-ан республикалардың әлеуметтік-экономикалық және мәдени мүраттарын көздеп, ЮНЕСКО-нын барлық Ұлы жібек жолын қайта қалпына келтіруіне күш салуына негіз болады. Ортак «Концепцияны» қүру мен іске асыру шет елдік турнстер үіиін Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан және Түркіменстан аркы өтетін Үлы жібек жольшың маршруттарын жасауға, іске асЫруға мүмкіндік туғызады. Біздің экономикалық туризмде істеген он жылдык тәжірибеміз Қазақстанға келген әрбір шет "еддік топта Ыстықкөл, Бұқара, Самарқандты көргісі келетін-яерДІД бар екендігін байқадық. Бір сүйсінерлігі - мүндай тілекті франция, Англия, Германия, Голландяя және т.б. елдерден кел-ген ірі турфирмалардың өкілдері білдіріп отырады. Төрт рес-рубликада туристік индустрияны бірлесе отырьш тиімді пай-далану үшін, төмендегідей бірнеше дайьшдық жүмыстарын зкүргізу керек. Біріншіден, біздің өңірдің туристік-рекреациялық ресурста-рын тиімді де кең ерісті жарнамалаудың жүйесін қальттасты-ру қажет, себебі біздіц ел әлемдік туристік индустрияға белгісіз болып келді. Сонымен қатар дәстүрлі «туристік» елдердің ту-ризм министрлігі езінің бюджетінің жартысынан көбін жар-намаға жүмсап, жаппай жарнамалық кампаниялар жүргізіп, әлемдік туристік рынокгық қатал бәсекесінен жетістікке жетіп жатады. Ал біздің туристік істе келелі шешім қабыддауға өкілеіті мемлекеттік орғандар отандық туризмді жарнамалауға мардымсыз ғана қаражат шығарады. Бүл, бір жағынан, отандық туризмнің келешегіне сенбеген-діктен, туристік индустрия дамыған экономика заманында бо-латын жағдай, сондықтан жағдайдың жақсаруын күту керек деген ойдан туған орекеттер. Әлемдік тәжірибе қазіргі туристік индустрияны (тіпті шет ел капитальш белсенді жүмсағанның өзінде), саяхатшылардың көзқарасы бойынша, оларды қызық-тырі'ан кез келегн елде дамытуға болады [55; 26].

Біздін елдін туристік-рекреациялық ресурстарына Батыс Европа, Америка және оңтүстік-шығыс Азияның кейбір ел-дерінін түрғыкдарына түтынушы болуға тілегі бар. Осыған қарамастан бұрынғы Кеңестер Одағына енген республикалар жөніндегі информациялар шет ел туристеріне белгілі болға-нымен, көбі «суық соғыс» кезіндегі нікірден әлі де айыға ал-май келеді. Батыс елдерінІң КСРО халқын жағымсыз бейнеде қандай көлемде насихатіағаньш төмендегі мысалдардан байқаймыз. 1994 жылы осы жолдардьвд авторына солтүстік Тянь-Шань тау Маршруты бойыніиа швейцариялықтуристер тобын ертіп жүруге тура келді. Саяхатгың аяғашкы екі-үш күнінде көптеген 6_а тыс туристеріне тен сипатпен біз секілді жол керсетушщ_с' бриғадасының мүшелерімен аса бір сактықпен әңгімелесіі^і жүрді. Келесі күндері күдік мұзы жіби бастағанда, жас швеі) царияпықтардың бірі әскерде болған кезде әскер командирдер-«орыстардың» агрессивтілігі, олардың өмір бойғы армацм Щвейцарияны басып алу деп өңгімелегендігін баяндады. Бір ескерері, өңгімелеп отырған жас жігіт - америкалық щ, месе германиялық емес, көптеген жылдар ешкіммен де согьк-паған Швейцария әскерінің сарбазы. Саяхат соңьшда, әдеттег. ідей, батыс туристерінің бәрі мойындап кеткеніндей, ояар казац. стандық жол нұскаушы бриғаданың мүшелерінің спорттыц және адамгершілік қасиеггеріне (мейірбандылык, әңгімедщ. дік, көмек беруге әрқашан дайын) жоғары баға беріп кетті Швейцариялықтарды таң қалдырған бір нәрсе — ол бриғада мүшелерініц білім деңгейінің жоғарылығы, бриғадада студен-ттер ғана емес, жоғары білімді және гылыми дөрежелері бар адамдар да болды. Ірі де алқалы жиындарда Қазакстан мен Орта Азия республикаларын жарнамалау барысында біздің дөл осы қасиетімізді көрсете білуіміз керек. Барлык Орта Азия республикалары ішінде өздерінің туристік-рекреациялық ресурстарын халықарапық жарнамада үзбей, үнемі жүргізіп келе жатқан Өзбекстан ғана. Менің өз тәжіри-бемнен білетінім өзбек делеғациясы әлемнің барлык ірі шара-ларында, онын ішінде жыл сайын Берлин қаласьшда отетін Халықаралык туристік биржаға өте өкілетгі кұраммен белсене қатысады. Бүл Өзбекстанға шет елік туристердің ағынының өте көп болуын қамтамасыз етеді. Осы тәжірибелерге сүйене отырып, келешекте «Концепция» Орта Азия мен Қазақстан туристік-рекреациялық ресурстарын халыкаралық жарнама жасағанда негізделген жүйесін алдыи ала дайындау қажет. Мүндай жарнаманың мазмұны белгілі бір елге арналып, біздің туристік-рекреациялык ресурстарьшызды Іұтынатын елдің, адамдардың менталитетін есепке алу ләзім. Екіншіден, зерттеу жұмыстарын жалғастыра беру керек, жекелей алғанда Ұлы жібек жольшыц бойындағы отандык бөліктің ұзына бойына туристік-рекреациялык ресурстарынаинвентаризация жасаған дүрыс. Бүл мәліметтерді «Туристік атлас» деген түтас қүжатқа жинақтаудың мақсаттылығы бар. Үшіншіден, туристік істе шет елдік инвестицияны пайда-. лану стратегиясына және біздің өңірлерде шет елдік фирма-лардың жүмысына катысты біртүтас саясат жүргізуде ортақ мәмлеге келуіміз керек. Көптеген дамыған капиталистік еядерде өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығынын талай секгорлары кирап, ыдырап жатыр. Бүл еларалық компаниялардың туризм индустриясын Жср шары-ның баска аудандарына көшірудің есебінен пайда тапқысы кел-ген әрекетгері. Мұндай жағдайда туристік капитал келіп жат-кан елдегі арзан жұмыс күшін жалдауға болады. Бүл процестің қарқын алып дамуын біз көптеген ТМД елдерінен, әсіресе Ресейден көріп отырмыз. Ресейде Испанияға, Италияға, Фран-цияға келешегі зор туристік рыноктарды ресейлік туристік фирмалар «ашьш» берді. Дәл осындай фирмалар ресейлік ту-ристердің мол ағынын аталған елдерге жасап берді. Мүнық пайдасын білген испаниялык, италиялық, франция-лык х<әне т.б. елдердіңтуристік компаниялары Ресейдің туристік рыногына лап қойды. Сонымен бірге олар оз мемлекеттерінің қолдауларына сүйеніп, Ресей туристерінін агьшын өздеріне бұрды. Кейбір елдер өз елшілікгерінде өз турфималарына виза беруді жылдамдатып, туристік рынокты ашқан Ресей турфир-малары виза алудан қиналатын болды. Бүл — батыс елдерініц туристік бизнесте бэсекелестіктің рынокқа тән емес әдістерін қолданғаны деген сөз [55; 29]. Төртіншіден, туризмнін материалдык-техникалық базасын ньн-айту мең кеңейтудің тұтас жолын табудың маңызы орасан. Көптеген мамандардың Қазақстанда тиімді туризм индустрия-сының жасау үшін сан тарамды туристік инфрақүрьшымды үйымдастыру керек деген пікірлерімен келісуге әбден болады. Бірақ ол инфракүрылымды батыстың үлгісімен, «Хилтон» тип-тес көптеген конақ үйлерін салу жольшен емес. Мұндай жол-дың пайда әкеле бермейтінін Әлеумеггік туризм мен еңбекші-лердің демалысы бойынша халықаралык ассоциациясынық президенті Жан Фоше де ескерткен болатын. Ол: «Жағалауда, таулы жерлерде, ормандарды орындарда қаншама қайталанбас ландшафттар бар, бірак олар қазіргі заманғы биік үйлермен бүлінген, олар өнеркәсіпті жерлерден 1000 шақырым қашық. тықта салынса да, сол калалардағы әбден адамды жалықтырғаң сәулетпен. канондармен тұрғызылған. Бұл құрылыстар жергілікті халықтың жерін тарылтады, олардық өмір сүру сад-тын, әдет-ғұрыптарын бұзады. Міне, туристер өздері кұткең кездесулер, жаңалықтар, әсер алмасулардың орнына осындай сорақылыктарға жолығады» деп жазды. Жан Фоше әр жердің өзіндік табиғаттық-климаттық және мәдени-тарихи қасиеттері болатынын әділ ескертіп отыр. Өз үйінің айналасынан күнде керіп журген көріністі мыңдаған шақырымға барып тағы көрудің қандай қызығы бар. Әрбір жер туризм ІІысаны ретінде өзінің өзіндік қасиеттерін сақтауы керек. Сонда ғана адам өзі тұратын жерді өзіндік өмір салтымен мақтана отырып көрсетуге, өзіндік кайталанбас тар-тымдылығымен, ерекшелігімен басқа елден келген адамдарды кабылдай алады [55; 29]. Ортақ «КонцеІІция» стратегия жасақтауда тағы бір жағдай-ды ескеруІ керек. Бүрынғы КСГӨ құрамына кірген территори-ядағы туризмнің бәрі экономикалық туризмге бағытталған, демек туризмнің тиімділігі туристік іс-шаралардан түскен кіріс-пен өлшенеді. Онда әлеуметтік туризм, яғии тиімділік сауық-тыру, танымдық және туризмнің қарым-қатынастык қызметі басым болатын туризм болмайды. 1991 жылға дейін КСРО-ның барлық республикаларында-ғыдай Қазақстанда да әлеуметтік туризм жылдан-жылға қар-қын ала дамыды. Әлемдегідей отандық әлеуметтік туризмді мемлекет кана емес, кәсіподақ үйымы да қаржыландырды, тур-база жолдамасының қүны жарты айлықтың мөлшершен асқан жок. Кәсіподак үйымы облыстық және республикалық туризм жөніндегі комитеттер аркылы мыңдаған адамдар шұғылданғ-ан спорттық туризмді қаржыландырды. Қазіргі кездегі турфирмалар әлеуметгік туризм кезінде дай-ындалған мамандарды пайдаланып жатьф. Ал бүл мамандар күші саркылғанда не болады? Батыстағы әлеуметтік туризмнің даму логикасы, біріншіден. туризмге бар адамның кұкығы бар екендігін кеңейту, екінші-ден, экономикалык, әлеуметтік, мәдени күралдардың жетістігі. осы құқықтарды іске асырудың қажеттілігі [55; 30]. Біз отандьіқ тәжірибені пайдалана отырып осы жолмен жүрмесек, онда эісономикалық туризмнің жетілген концепциясын жасау және іске асыру мүмкін емес.

Маңыздылығы жағынан ерекше мәселенін бірі білікті ма-щандарды мақсатты түрде дайьшдау, онсыз байсалды іс болуы да мүмкін емес. » 1992 жылдаң кейбір ТМД елдерінде нарықтық экономика жағдайында жүмыс істейтін туристік-экскурсиялық құрылым- алыс шет елдердегі оқу орындарь; рьш, талдау қорытындылар жасау қажет.

200і жылдың 6 наурызында Қазақстан Республикасы ҮкІметінің «Қазақстан Республикасында туризмді дамыту кон-цепииясы» деген №333 қаулысы қабылданды, бүл қаулыны дай-ындауға Қазақтың спорт жәие туризм академиясьшың маман-дары да атсалысты. Бүл концепцияның мән-маңызы мынада. Әлемдік туристік ұйьшның ұсыныстары жинақталған тәжірибелерді талдаудың негізінде қазақстандық туристІк өнімнің 2 базалық компонентін, яғни Улы жібек жольша мәде-ни туризм (қажылық және дәстүрлі) және сонымен тікелей байланысты экохикаялы туризм (сафари, рафтинг, орнитоло-гиялык, треккинг, альпинизм, аң және балык аулау). Бүл жерде экохикаялы туризм ресурстары бар Жібек жолы өтетін оңірлерді айқындап алуымыз керек. Олар: Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, ІІІығыс Қазақстан және Ақмола облыстары. Осы-мен байланысты алғашқы кезекте жәнге келтірілуі керек аудан-дар мен тірек орталықтары нақтыласық: I і. Іле өңірі (Алматы, Есік, Талғар, Қаскелең, Қапшағай қала-лары, Ұзынағаш, Түрген ауылдары); р 2. Солтүстік Тянь-Шань (Кеген, Нарынқол, Жалаңаш, Шун-жа, Қолжат ауылдары); 3, Жаркент-Талдықорған (Талдықоркан, Жаркент, Текелі қала-лары. Көктал, Басшы ауылдары, Жаркент-Арасаң курорты); I 4. Балқаш (Балқаш көлі);

5. Солтүстік Жоңғар (Дружба, Лепсі, Жарбүлақ, Көктұма ауылдары, Сарқант қаласы, Алакел, Лепсі өзені аудандар Арасан-Қапал курорты); Жамбыл (Тараз қаласы, Меркі ауылы, Талас ауданы); Түркістан (Түркістан, Кентау қалалары, Тұрбат, Отырарі Шәуілдір, Бабата, Шаян ауылдары); Сайрам-Шымкент (Шымкент, Арыс, Шардара, Сарыағащ Ленгір қалалары, Сайрам, Ванновка ауылдары);

6. Маңғыстау (Ақтау қаласы. Ералиев-Құрық аумағы, Фети-сово ауылы);

8. Жоғары Бүқтырма (Қотанқарағай, Беріл ауылдары, Ма- рқакөл көлінің ауданы, Рахман бүлақтары курорты). Бұлардан басқа ландшафтары жоғары деңгейдегі тартымды-лығы, туризм ұйымдастыруға территориясы игерілген, жүру. ге ыңғайлы мемлекеттік ұлттық табиғи парктер бар, олырдық бұрыннан жүмыс істеп тұрғандары немесе ендІ игерілу жос-парланған «Іле-Алатау», «Алтынемел» (Алматы облысы), «Ақсу-Жабағылы»(Оңтустік Қазақстан облысы), «Баянауыл» (Павло-дар облысы), «Қарқаралы» (Қарағанды облысы), «Бурабай», «Көкіпетау» (Ақмола облысы) мемлекеттік үлттык табики лар-ктері, «Қорғалжын» (Ақмола облысы) мемлекеттік табиғи корығы бар.

Инфрақүрылымның жоғарыдағы сегменттерге қойылатын та-лаптары бар. Ол қарапайым, қымбат емес, үлкен емес (25-100 орындык) орналасу нысандары(уакытша, тұрақты) бар, эколо-гиялық таза жерлерде туристік маршрут бойында орналасқан, клиенттердің бір жерде 2-3 кун тұрақтайтындай болуы қажст.

Туристік өнімнің маңызды құрамдас бөлігІнің бірі — көлік. Қазақстанғз туристер жеткізудің басты көлігі — авиақатынас. Сондықтан да рынокта ұлттық авиатасымалдың дамуы мен күшеюі ерекше рөл атқарады. Үлттық авиажелілердің шет елдік авиакомпаниялар маршрутымен бәсекелестік кезінде шарасыз күн кешуін де қорғау керек.

Республика территориясының кеңдігін есепке алғанда, сенімді автобус қатынасының, теміржол көлігінің болғаны жөн, себебі жеке-дара жүретін туристер рынок сегментінін көпшілігін күрайды, олар ез беттерімен автобуста, поезда жүргенді жақсы көреді.

Туристік түрғыда дамыған мемлекеттердің копшілігінде ішкі туристік рынок жалпы туризмнен түсетін кірістің 30-50%-ын құрайды, Бұл жағынан Казақстаннның келелі келешегі бар-

ТаҒЫ бір айтар нәрсе, қазіргі екі туризм негізінен ұйымдаспа-узн сипатта лсүріп жатыр. Бұған кейбір ғана курорт, санато-р_йЙ және туристік базалар кірмейді. Туризмнің бұл тұріне іеткілікті мән берілмегендіктен, мемлекет қазынасы бұдан 0Іруар қаржы таішайды, ал инфрақұрылым күннен-күнге іддырап, табиғат, мәдениет

және тарихи ескеркіштерге эколо-ЛІялық жағдайдан шығьш келіп жатыр. Ііспубликамыздың келешек экономикалық потенциалы бюд-жеттен тыс көздерден қаржыландырылатын әлеуметтік ту-ризмнің дамуын, окушылардың, жастардың, зейнеткерлердің, Ілугедектердің, соғыс және еңбек ардагерлерінің, басқа азамат-тардын саяхаттауына жағдай жасау мақсатында мемлекет, мем-лекеттік және мемлекеттік емес қорлар, одан басқа қайырым-дылық ұйымдары мен қорлар оларға хапықтың ең аз қамтама-сыз етілген бөлігі ретінде, демалу қүқықтарын пайдалану үшін әлеуметтІк қолдау көрсетедІ. Мемлекеттік және жергілікті басқару орғандары шағын биз-нес мекемелеріне, оның ішінде әлеуметтік туризм аясындағы қызмечтІ іске асырушьшарға деген қолдау шараларын жалғас-тыра беруі керек. Әлеумеггік туризмге қатысты жомарттық, қайырымдылык және көмек көрсетушілік істері ынталанды-рылып отырғаны жөн. «Концепция» Қазақстан Республикасында туризмді дамыту мақсаттарьш төмендегідей сипатта айқындайды:

а) тиімділігі жоғары туризм индустриясын жасай отырып, ту- ризмді экономиканың кірісті саласына айналдырып, халы- қаралық туристік рынок өнімдерімен бәсекелестікке түсе алатын, сапалы қызметгерді жасауға және шығаруға қабі- летіі іске айналдыру керек;

ә) республиканың туристік потенциалын арттыру;

б) мәдени-тарихи және табиғи-рекреациялық ресурстарды сақ- тау жәңе тиімді пайдалану;

в) халықтың барлық топтары туристік ресурстарға қол жеткізе алатындығын қамтамасыз етіп, туристік қызметі'егі қызмет-

£ тердің барынша қанағаттанарлық болуы;

^г) Халықтың жүмыс істеуге деген ынтасын арттыру;

^ғ) туризм аясындағы мемлекетгік және жеке меншік құрылым-г Дардың өзара әрекетінің тиімділігін көтеру;

і59

д) шагын және орта кәсіпкерлікті дамыту.

Туризм салаларының республикада іске асырылуы төмеңдег-ідей принциптер негізінде жүргізіледі:

а) әрбір адамның демалуы мен сауығуына деген кұқьіқты ісқе асыру;

ә) өзара түсінісудің имандылығын, халықтар мен мемлекеттер арасындағы ынтымақтастықты, күрмет пен бейбітшілікті адам құқығын сактау, нәсілі, жынысы, тілі, дініне қатысты нсгізгі бостандықтарды қамтамасыз ету;

б) әділдік пен егемендіктің теңдігі, саяси, экономикалық және әлеумсттік жүйесіне қарамастан еш мемлекеттің ішкі ісіне араласпау;

в) қоршаған орта мен мәдени игілікке жанашырлықпен қару;

г) әлеуметтік тендік, жеке және қоғамдық дәулетті арттыру, дамыту;

ғ) туризмді түрақты дамыту.

Қойылған мақсаттарды іске асыру үшін төмендегі міндет-терді шешу керек:

I) туризм саласындағы мемлекеттік саясаттың белсенділігін рттыру;

2)туристік іс-әрекетті реттеу жүйесін жетілдіру;

3)туризм индустриясының қүқықтық, үйымдастырушылық және экономикалық тұрғыда одан әрІ дамуы;

4)мемлекет қолдауына сүйеніп, туристік рынокты қорғау;

5)туристердің қауіисіздігін қамтамасыз ету;

6)Қазақстанның туристік нысан ретіндегі абыройын (имиджін) қальштастыру;

7)жүйенің информациялық қамтамасыз етілуін жетілдіру;

8)туризм жүйесіндегі ғылыми зерттеулерді терендету;

9)туризм аясының қызметтеріне статистикалык есеп жүргізудің методологиясын халықаралық стаңдарттарға келтіру;

10) туризмнің инфрақұрылымьш дамыту, туристік нысан-дарды қайта қүру, тұрғызу үшін отандық және Іпет елдік ин-вестициялар тарту жолымен ынталандыру;

Iі) туристерге кызмет көрсетудің сапасын туристік іс-әре- кеттерді стандартизация, сертификация және лицешиялау не- гізінде жақсарту; і60

12. туризм саласындагы мамандардың біліктілігін арттыру ,_ен дайындау жүйесін дамыту;

13. туризм саласындағы халықаралық ынтымақтастықты

ймыту;

і4) коршаған ортаны қорғау шараларымен қамтамасыз етіп, яйгьімсыз әлеуметгік әсерлерді жеңілдетш, мәдени мүраны сақтау;

і5) туризм аясындағы жагымсыз теденцияларды жою. Туризмнің дамуының негһгі бағыттары

Туризмнін мақсатғары мен міндеттеріне сәйкес туристік са- давьш, темендегідей негізгі даму бағыттары анықталды:

. Туристік іс-әрекетті мемлекетгік ретгеу;

. Туризмді мемлекттік реттеудің жүйесін жетілдіруге жаңаша көзқарас қажет. Ол қазіргі толық өзгеріске түскен әлсуметтік-экономикалық жағдайларды, туристік Іс-әрекетті іске асы-рудың принциптері мен міндеттерін ескеруі керек. Бүгін де мемлекеттік реттеудің рөлІн күшейту үшін туризм аясына әсер ететін өкіметгің атқарушы орғандарының, үйымдары-нық жұмьюын қалыпқа келтірген жөн. Бұл саланы орталық-тан басқару Қазақстан Республикасының туризм және спорт агенттігіне жүктелген. Туризмді кешендІ дамытуды сәтті Іске асыру саланы мемле- кптік ретгеу барысында дұрыс таңдаған әдісімен тікелей бай- ланысты. Қазіргі кезеңдегі туризм саласын мемлекеггік реттеу төмен- дегідей шараларды іске асыруға бағыгғалуы керек;

1. республикалық және өңірлік деңгейдегі туризмнің даму- ының саясаты мен жоспарлануын үйлестіру;

2. туристік индустриядағы қатынастарды жетілдіру және ретке келтіру үшін заңнамалық және күқықтық нормативтік базаңы қамтамасыз ету; 3)туристердің қауіпсіздігі мен олардың қорғалуын қамтама-сыз ету туристік өнімнің сапалы болуының ажырамас бөлігі;

4)статистика мең зерттеу іс-әрекетін жетілдіру;5)туризмге кәсіптік мамандарды даярлау, оқыту мен оқу ^стандарттарын жасау; 6)туризм саласьшда министрліктер мен ведомостөолар, мем-іекет пен жеке сектор аралығандағы үйлестірудің биік деңгейін імтамасыз ету; і6і

7)туризмді дамыту барысында жерді пайдалану мен күры-лыстар саяуда нақты аудандардағы нормалардың сақталуына бакылау жасау;

8)туристІк үйымдардық тарифтеріне, іс-әрекетгерінің лицең-зиялануына, туристік нысандардық сапасына, жолаушы тасымалы-на және қызмет көсетудің стандартғарының орьшдалуьша бақықау

9) ел абыройын көтеру, маркетинг бойынша басым шара- ларды анықтау, қазақстандық өнімді туристік көрмелер және т. б. шаралар ұйымдастыру арқылы жарыққа шығару;

10. ел арасында туризмнің және қорщаған ортаны қорғау құндьшықтары жөнінде насихат жүргізу;

11. түрлі әлеуметтік-демографиялық категориялар мен адам- дардың тоіітары арасында әлеуметтік туризмнің дамуы үшія Колайлы жағдайлар жасау;

10. визалық және кедендік әрекеттерці оңайлату;

10. мемлекеттік туристік орындарды сақтау жәнс жасау;

11. туризм инфрақұрылымының маңызды базалық компо- неттерін жасау.

Туристердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету

Қауіпсіздік—туризмнің дамуына, әсіресе келушілердің көбе-юіне немесе азаюына әсер ететін басты фактор.

Кауіпсіздік мемлекеттің саясатымен, турфирмалар камтама-сыз еткен шаралармен және туристің өзінің іс-әрекеттерімен тікелей байланысты.

Тұтынушыны қорғау мен қауіисіздікпен қамтамасыз етіл-гендігінен хабардар ету оларды туристік сапарлар кезінде ту-ристік өнім сапасының ажырамас қүрамдас болігі екендігін сезінеді, кауіпсіздік туризмнің басқа табарларымен, қызметте-рімен пара-пар, оның сапасы жолдаманың бағасына кіреді.

Мемлекеттік орғандар, туристік және халықаралық ұйым-дар туризмге қауіп төндіретін табиғи апаттар, әлеуметтік тәртіпсіздіктер, террористік актілер, транспорттык қозғалыс-тағы кідірістер, эпидемия және т.б. факторларды, саяхатшЫ-лардың денсаулығына зиян келтіретін жағдайларды ескертеді.

Мамандар дайындау және ғыльши қамтамасыз ету

Туризмде адам ресурстарын жоспарлаудың маңызы ерекше, себебі туристік іс-әрекеттің табысы онда қызмет ететін мамандардың сапалық деңгейіне де байлавысты.

Қазақстаннық тнімді туристік саласын талапқа сай құру ұшін,

_мамандар құрамыя жақсарту үшін: • І)«Туризм» мамандығы бойынша кәсіптік жоғары білім

берудін жаңа мемлекеттік стандартын жасау қажет; § 2)туристік кадрлар дайындайтын жоғары оқу орындарына

хуристік іс-әрекеттің түрлі бағыттарының даму деңгейін және

қажеттіліктерді есепке ала отырып, мамандандыруларды

анықтау керек;

3. мамандарды оқытуда туристік ресурстарды игеруіне, олар- ды пайдалану әдістеріне, жаңа информациялық технологияны білуіне және тілдік дайындыққа баса назар аударғаны жөн;

4. бірінші деңгейдегі туристік мамандарды орта арнаулы оқу орындарында дайындауды үйымдастырған дүрыс;

5)жалпы білІм беретін оқу орындарында туристік сынып-тар_; үйірмелер, секциялар ұйымдастыруға көмектескен ләзім;

6)тарап кеткен республикалық және өңірлік балалар мен жасөспірімдердің туризм станциялары қайта калпына келтІрі-

лсе;

; 7)ерекше назарды зерттеу жұмысына аударып, Үлы жібек жолынын 1700 шақырым Қазақстан жерінен өтетін бөліктерінің бойындағы туристік-рекреациялық ресурстарды инвентариза-циялау және реставрациялау керек.

Мәселеге ғылыми зерттеулер жүріізбей, туризм рыногынық салаларынық, күрылымдарының, механизмдерінІң және занды-лықтарьшың қалыптасу, дамуын оқыи-үйренбей, сонымен қатар саланың дамуын ғылыми түрғыда қамтамасыз етпей, қазіргі туризм индустриясын кұру мүмкін емес. Бүл мәселелердін бар-лығы Қазақстанда туризм экономикасын зерттеушілер үшін тың иотқан тақырыптар.

Тағы бір ескерер түс, Қазақстан Республикасындағы туризм индустриясьшың даму концепциясын ғылыми негіздеуге ба-сқа да факторлар әсер етеді. Мәселен, Қазақстаннын туризм саласында жақыи шет ел мамандарымен бірлесуі қажепілік екендігі күмән тудырмайды. Алдымен біздің республика үшін шекаралас мемлекеттермен, яғни Ресеймен, Қырғызстанмен, Қытаймен және т.б. елдермен ынтымақтасу өте пайдалы.

Қазақстан Республикасы статистика жөніндегі агенттіктің мәліметтеріне қарағанда, Қазақстанға келетін шет елдік туристердің ішінде Ресей Германиядан кейінгі екінші орында, жа-қын шет елдер арасьшда бірінші орында тұр. 1997 жылы Қазақ-станға шет елден 27683 турист келген, оның 7968-і Германия-дан, Ресейден 5612 адам, Корей Республикасынан 4350 адам, АҚШ-тан 1259 адам, Қытайдан 447 адам.

1998 жылы Қазақстанға 34542 шет ел турисі келді: Германи-ядан — 14838, Ресейден ~ 3624, Түркиядан — 1898, АҚЩ. тан — 1538, Үлыбританиядан — 1454, Қытайдан —- 1002. Дл Қазақстаннан туристердің баруы жағынан шекаралас елдер ішінде бірінші орында Қытай — 30 838 адам, екінші орында Ресей — 1271 адам. Туристік салада жақын шет елдермен ынты-мақтастықта болудың басты қажеттілігі кедім-кетім адамдар-дың көбеюімен нәтижелі болмақ.

Бізге туризм саласында жақьін шет елдерде жинақталғаи тәжірибені үйренудің де пақцасы бар. Ондай ірі туристік ор-талыққа Москва мен Пекин жатады.

ҚОРЫТЫНДЫ

1. Туризм — басты феномен, оның потенциалы, басты әлеу-меттік мақсаты адам өмірін ұзарту және сапасын жақсарту. .Қазіргі туризмнің феномені — адамға қоршаған ортаның қөзбен көру арқылы танымын кеңейтуге мүмкіншідік жасау, туристік саяхатқа шығушылардың санын арттыру, Туризмнің барлық негізгі қызметтері уақыт өте келе өзінің әлеуметтік маңызын жоғалтты, бірақ Жер бетіндегі адамдардың өміріне тиімді әсерін күшейтті.

I 2. Туризкғану теориясының ең басты мәселелерінің бірі — адам баласының уақыт пен кеңістікте орын ауыстырып түруға әуелде неліктен талпынғандығының мақсат-мүратын түсіну. Бұл мәселені шешу — туризм тарихы саласын зерттеудің негізгі мақсаты, өйткені ол арқылы әлемдік және өңірлік туризм ин-дустриясынын өзара байланыстарын түсінуге мүмкіндік береді. Өзіміз жүргізген зерттеулер негізінде туризм тарихын көне кезең, орта ғасырлар кезеңі және жаңа кезең деп бөлуге бола-тындығына көзіміз жетті.

Адамзаттың терімшілік пен аңшыдықтан өндірістік ецбек-ке көшуі адамның Жер шарымен алғашқы мақсатты саяхаттау-ды үйымдастыруының әлеуметгік-экономикалык негізі болды, танымдық мақсаттағы саяхаттар бүдан 5-6 мың жыл бүрын бастащ-ан еді. Көне заманда үйымдасқан саяхаттардың ерекше дамуына адам еңбегінің бірінші, екінші н<әне үшінші бөлініс-тері әсер етті.

3. Коне заманда және орта ғасырларда әяем халықтары ұйым-дасқан орын ауыстыруларды өз тІлдершде «саяхат» деген тер-минмен атады. «Саяхат» сөзі жаяу немесе көлікпен белгілі бір маршрутпен уақыт және кеңістікте орьш ауыстыру мағынасын-

Да түсінілді.

«Туризм» терминінің ІІІығуы мен авторы кім екендігің туризм тарихшылары әр түрлІ айтады. Біздін ойымызша, «туризм» тер-Минінің авторы француздар, оған мынадай негіздер бар: щ а) термин «тур» деген француз сөзінен туьшдаған;

ә)»турист» түсінігіне алғаш рет француз тілінің сөздігіңд_е

түсінік берілген; б) «турист» термині ең алғаш рет 1838 жыпы Ф.Стендальдың

«Туристің жазбалары» деген әдеби шығармасында пайдала-

нылды.

Алғашқы карталар мен сөз жүзінде жол көрсеткішті құрас-тырған түңғыш ғалымдар мен саяхатшылар сол кездегі әлемге танымал грек зерттеушісі Гекатей Милетский (б.д.д. VI — у Іт), көне грек тарихшысы, «тарихтық атасы «Геродот (б.б.д. V ғ), көне грек географы және тарихшысы, «географияның атасьг» Страбон (б.д.д. I ғ.-Т ғ.), Александр Македонскийдің Шығыс жорығына қатысқан зерттеушілер (б.д.д. IV ғ.), грек географы Клавдий ІІтолемей (І-ІІ ғғ).

Ерекше атагт айтар мәселе, соғыстар адам өмірІне қаншама қайғы мен қасірет әкелсе де, көне және орта ғасырлардағы әске-ри жорықтар әлем жайлы информацияларды жинақтап, жүйе-леп қана қойған жоқ, қазіргі туристік іс-әрекеттің нысандары мен белгілі маршруттарьш негіздеп бердІ. Оған А.Македонс-кийдің Шығыс жорығы (б.д.д. IV ғ.) және крест жорықтары (ХІ-ХШ гт.) жатады.

Орта ғасырлардың ең атақты саяхатшысы Марко Поло болды (1254-1324 жж.) 1298 жылы Марко Полоның әңгімелерінен жазылған»Кітап» орталык, шығыс және оңтүстік Азия елдері жөніндегі европалықтардың алғашқы білім көзі болды.

4. Жаңа дәуірдегі ХУ ғасырдаы бастап Европа елдерінің бур-н<уазиялык дамуы адамдар өздерін крепостнойлық бағыныш-тылықтан ғана емес, бастапқы кзпиталды жинауды, шикізат-тың жаңа кездері мен табарларды өткізу рыноктарын талап етті. Бірақ түріктердің шапқыншылықтары евроиалықтардың оңтүстік-шығыс Азияға дәстүрлі құрлықтағы жолын тыйьш тастады.

Европадан Америкаға теңіз жолдары ашылған соң, кейіннен туристік маршрутқа айналған жолдарды, нысандарцы турлі зерттеушілер игере бастады. Ұлы географиялык жаңалыктар Европадан Америкаға туристік ағынның біртіндеп қалыпта-суына негіз болды. Сонымен қатар дәулетті туристердің Евро-паны саяхаттауы белең ала берді. Әлемде және Ресейде эконо-микалық туризмнің алғашқы жобасының авторы, Москва қала- сьгнда бекзаттар пансионатынын иесі Вениамин Генш 1777

ясъілы жасады.

Жаңа дәуірдегі туризмнің дамуындағы ерекше рөл атқарған і пароходтың (1807 ж.), паровоздың (1814ж.) ойлап табылуы. £ул жасампаздық істер туристік саяхаттың шығынын азайтып, орын ауыстырудың сенімділігі мен жылдамдығын артгырды. Туризмнің дамуы еңбекшілердің кепілдІ, толөмді еңбек дема-льгстарынық болуының алғы шарты еді. Өңірлік және әлемдік туризм индустриясының калыптасуының негізі осылайша

аланды.

5. Жаппай туризмнін қалыптасуы I дүниежүзілік соғыстан кейін ғана толық іске асты. Бүл кезең жаппай халықтык және өлеуметтік туризмнің пайда болуымен байланысты. Соғыстан сон жаппаЙ туризмнің қалыптасуына әсер еткен факторларға:

а) еңбекшілерге бүрынғы еңбек демалысынан да үзақ уақыт- тың берілуі;

ә) туристік бюролардын құрылуы және бұрынғымен салысты-рғанда туристерді орналастыруға кәсіподақтар мен социал-демократиялық партиялардың арзан бағамен жағдайлар жа-сауы;

б) автомобилъ, ұшақ секілді көліктердің туристік деңгейге дейін [• жетілдірілуі жатады.

Ал туристік агыннық II дүниежұзілік согыстан соң өсе түсуі:

а) елдер мен континештер арасында экономикалық, гылыми Г және мөдени байланыстардың нығаюымен;

ә) транснортгык тарифтердің арзандауы, авиациялық рейстерін шапшаңдауы, жеке меншік автомобильдердің көбеюімен;

б) біршама дами бастаған елдердегі халықтың кірісінің өсуі, төлемді еңбек демалыстарының мерзімінің үзаруы, үлкен қалалардан адамдардың шаршай бастауымен;

в) шекаралық жабдықтаулардың оңайлатылуы, валюта әкелуге Деген талаптың әлсіреуі, туристік нысандардық кең түрде жарнамалануымен;

-• т) жанпай конвейерлік туризм жаппай сараланған туризмге ауысуымен қатар туристік кызмет көрсетудің өңдірістік ры-ногының оларды түтынушылардық ръшогына ауысуымен бай-ланысты.

Дамып келе жатқан әлемдік туристік бизнес онымен орта-лықтандырып шұғылданатьш үйьшдардын бірлестігін талац етті. Бұл процесс 1998 жылы Туристік ұйымдардын халықара, лық лиғасының кұрылуьшан бастальш, 1975 жылы Әлемдіқ туристік ұйымның құрылуымен, яғни әлемдік туризмнін да-муынық негізгі тенденцияларын бағдарлайтын және туризмнің әлеуметтік тиімділігін көтеруге ұсыныстар жасаитын ұйым-ның қүрылуымен аяқталды.

б.Қазіргі ТМД елдерінің туристік индустриясында больвд жатқан процестерді түсіну үшін Ресей имяериясынан бастап, бір кезде бір мемлекет құрамында болған елдердің ұйымдасқаң туризмнін алғашқы жобаларына талдау жасау қажет. Алғашқы жоба, жоғарыда айтып кеткен Вениамин Генштің (1777 ж.) «Бөтен аймақтарға саяхат жасаудың жоспары» болды. Өкінішке орай, бұл бастаманы жүз жылдан астам уақыт өткенде 1885 жылы Петербургте Леопольд Липсонның туристік мекемесі жалғастырды.

Ресейдегі туристік саяхаттар әуесқойларынын бірлестіктері Батыс елдерімен қатар жүріп жатты. Тау әуесқойларының бірінші бірлестігі Тифлис қаласында 1877-1978 жж., Велоси-педист туристердің қоғамы (1895 ж.), Туристердің ресейлік қоғамы (1899 ж.), Орыс тау қоғамы (1901 ж.) БІрлестіктердің ен бастысы — Туристердің ресейлік қоғамы, ол сондықтан да XX ғасырдың 20-жылдарына дейін жүмыс істеп, КСРО-дағы туристік қозғалыстың негізі болды. Туристік үйьшдардың іс-әрекетінің негізінде энтузиазмның болуы, рекордсмен турис-тердің шығуы толық заңды құбылыс. ОларІК.К.Ренғартеннін Жер шарын бірінші болып жаяу айналуы (1894-1898 жж.), А.П.Панкратовтың Жер шарын бірінші болып велосипедпен айналуы (1911-1913 жж.)

7. Қазаргі ТМД елдеріндегі туризмнің дамуы Кеңестік ке-зеңде жүріп, олар Ресей империясындагы және КСРО-дағы ту-ристік қозғалыстың мүрагері болды. Туристердің ресейлік қоғамы 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін де қызмет етіп түрды. Туристердің ресейлік қоғамы 1929 жылы ПролетарльІК туризм қоғамы деп атальш, 3991 жылға деиін оның туристік іс-әрекеті жетіле түсіп, мемлекетке күрделі әлеуметтік міндет-терді шешуге көмектесті.

8. Қазіргі Қазақстан территориясындағы алғашкы үйьшдас-қ_ан саяхаттар басты туристік нысан —• Үлы жібек жолымен ддғыз байланысты. Дәл қазіргі Қазақстанның территориясы арқылы Үлы жібек жолының (басқа мемлекеггер территориясы-іен салыстырғаңда) ең ұзын бөлігі, яғни 1700 шақырым, өтті. Казақстанда туристік индустрияның біртіндеп қалыптасуы Қазақстанның 1731 жылы Ресейге косылғанда өлкетану не-гІзінде болып, ол Кеңес өкІметі кезінде дами түсті. 1991 жылға дейін Қазақстанда, КСРО-нық басқа республикаларындағыдай, әлеуметгік туризм қарқындап дамыды.

9. Казақстанның көптеген туристік фирмалары шет елдік компаниялардың агенттері, сондықтан елге келуден елден шығу туризмі басым. Бұл республика экономикасына елеулі шығын әкеліп, елдегі кезек күтгірмес әлеуметгік мәселелердің толық шешілуіне мүмкіндік бермейді.

10. Қазіргі туризмнің түпкі нәтижесі адам өмірінің сапасымен үзақтығына тиімді әсер етуімен анықталады. Туризмнің экономикалық тиімділігінен медициналық-биологиялық тиімділігі алғашқы кезекте, себебі соңғы тиімділік адамды биологиялық түр және әлеуметтік тұлға ретінде сақталуьша ерекше маңыз береді. Туристік индустрияның экономикалык тиімдІлігі ресурстардық жаңарып отыруында және туризмнін салыстырмалы түрде экономикаңық басқа салаларына бағыныш- ты екендііінде жатыр.

11. Әлемдегі туристік индустриянъщ дамуынын жалпы тен- денциялары Одемдік туристік үйымның статистикалык зерт- теудерінде көрініс тапқан. Әлемдегі халықаралық туризмнің соңғы жүз жылдықтағы кешбасшыларына Франция, АҚШ, Испания, Италия-, Канада жатады. Қытай туристік бизнесті кеиінгі кезде өте күшті қарқынмен дамытып., 2000 жылы ту- ристік тартымдылығы жағынан 5 жетекші елдің қатарына Қосылды.

Әлемдегі еліне туристер келу жағьшан II ғасырдьвд соңгы 10 жылындағы лидер Франция болды. XX ғасырдың сонында ха~ пықаралық туризмнен пайда табу жағынан АҚШ бірінші орын-Да. Өткен ғасырдың соңында туристік қызметтерді экспортғау-Дан калықаралық іс-әрекеттердің ішінде бүрын болып көрме-^ген көрсеткіштерге жетті.

Сондықтаң да әлемдегі туризмнің дамуының концепциясық жасау басты сипат алып, адамзат дамуының ұзак өмір сүруің жобалауға сүйеніп отыр. Ең алдымен экологиялык және демо-графиялық болжамдарды есепке алу керек. Халықаралық сауда теориясьш жасауда (халықаралық туризм де осыған жатады) абсолюттік басымдық пен салыстырмалы басымдықтың теори-ясы мен практикасына, факторлардың ара қатысына, туристік өнім циклынық теориясы мен практикасына талдау жасалың-ғаны дұрыс.

Қазақстан Республикасының туризм саласына инвестиция көлемінің төмен болуының басты себебі — қазақстандық тур-фирмалардың негізгі бөлігінің елден капитал шығарумен шұғылданатындығында. Қазақстанда туроператор фирмалардың кобеюі ғана Қазақстанның туристік иі-ідустриясына инвестицияның түрақталуына жағдай жасайды.

12. Қазақстан Республикасындағы қазіргі экономикалық ту-ризмнің 3 негізгі бағыты бар:

а) Қазақстан азаматтарының шет елге шығуы;

ә) азаматтардың шет елге рекреациялық-танымдық сапарларға баруы;

б) шет елдік азаматтардың Қазақстанға, онымен шекаралас мемлекетгерге тур жасауы.

Отандық туризмнің бәрі халықаралық, шет елдік азаматта-рға Қазақстантурлар ұйымдастырудың эклнлмикалық тиімділігі және әлеуметтік мақсаттыдығы жағымды әсер береді. Жоға-рыда көрсетілген туризмнІң алғашқы екі бағыты Қазақстан Республикасының экономикасы мен әлеуметтік саласына зиян келтіреді.

2001 жылдың 6 наурызында Қазакстан Республикасы Үкіметі қабьшдаған «Қазақсған Республикасында туризмнің дамуынын концепциясы» төмендегідей шарттар орындалғанда ғана тиімді түрде іске асырылуы мумкін: а) коицепция Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, ТәжІкстан,

Түркіменстанның «Туристік индустрияның бірлесе қызмет

етуінің коңцепциясымен» үйлестіріле н<асалғанда ғана;

69