1-ТАРАУ. ТУРИСТІК ІС-ӘРЕКЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ АДАМ ӨМІРІНДЕП ӘЛЕУМЕТТІК ҚЫЗМЕТТЕРІ

• Туризмді әлеуметтік феномен ретінде түсіну

• Ішкі және халыкаральпқ туризм түсініктері

• Туристік рекреациялық ресурстар

• Туризмнің непзп әлеуметтік кызметтеріне сипаттама: танымдық, деңсаулык, элеуметтік-қарым-қатьшастык, спорттык, эстетикалык, эмоционалдық-психологиялық, шығармашылық, қажылық

Халықаралык туризмтануда туризмді әлеуметтік феномен деп атайды. Әлеуметтік дегеніміз — қоғам өміріне қатысты деген сөз. Ал феномен ұғымынық екі мағьнасы бар: 1) философиялық түсінігі — «құбылыс» сезінің синонимі, яғни бізге сезімдік танымның тәжірибесі арқылы берілетін нәрсе, 2) ерекше, сирек құбылыс немесе ерекше факт, адам .

«Туризм» сөзінің түбірі — француз тілІнің «тур», яғнй «серуен» «сапар шегу» деген мағыналар беретін сөзі. Қазіргі халықаралық туризмде «тур» сөзі алдын ала жоспарланған маршруты, мерзімі, көрсететін қызметтерінің тЬбіесі бар туристік саяхат деген мағынаны білдіреді.

«Туризм» сөзі қазіргі энциклопедиялық ұғымда бсхГуЦқытта (демалыс, каникул) саяхат жасау және белсенді демалыстын түрі, денсаулықты сақтау шарасы, жеке адамның танымдык, рухани және әлеуметтік жақтарынан дамуының жолы деген мағына-лар береді. Халықаралык туризмде табыс табудан баска кез кел-ген мақсатта уақытша, ерікті түрғын орнын ауыстырушы адам-дардың барлығьш туриске санау әдеті қалыптасқан.

1974 жылдан бастап Біріккен ұлттар үйьшы (БҰҰ) елдің түрғын орнын және жұмысын ауыстырғандардан басқа дема-лу, ғылыми, іскерлік және мәдени шарада кездесу мақсатында орын, түрақ ауыстыруларының барлыгын туризм деп есептеу керек деген шешім қабылдады [111; 5].

Ал қазіргі Әлемдік туристік үйым мамандары «туризм» де-ген ұғымға өзі түратын жерден тыс жерлерге белгілі бір мерзім аралығында арасына бір жыл салып демалу, іскерлік және т.б. мақсаттарда болуын және саяхаттауын жатқызады.

ТуризмнІң ең басты әлеуметгІк мақсаты — адам омірін үзар-ту және өмір сүруді жақсарту.

Туризмнің басты әлеуметтік қүндьшығы табиғатпен жоне жаңа адамдармен көнілді қарым-қатьтнас, кездесулер. Себебі адам қоғамының ең биік мұраты (идеалы) •— адам қатынастарының жағымды формаларын көбейту, сол формаларды тиімді пайдалану барысында ләззат алу Жаңа танымдар мен жаңа-лықтар ашу — адамның табиғи бейім-дағдысы, осы табиғи бейім-дағды күнделікті өмірде күңгірттенеді де, саяхат бары-сында адам бойында оянады [78; 3].

Туристік іс-әрекет ішкі туризм және халықаралық туризм болып екіге бөлінеді. Ішкі туризм деп адамдардың өзі түратын елдің аумағында саяхаттауын, халықаралық туризм деп белгілі бір елге келу, елден кету туризмін атайды. Елден кетіп саяхат-тау туризмі — өзі тұрақты орнынан басқа елге бару, ал елге келіп саяхаттау туризмі — бұл елде тұрақты қоныстанбаған адамдардың қыдыруы [102; 564-566].

Халықаралық туристер деп өз елінен басқа елдерге саяхат-тайтын, бүкіл әлемдік сауда ұйымының статистикасына тіркел-ген азаматтарды атайды. Мәселен, 1994 жылы әлемде 528, 4 млн., 2000 жылы 697, 6 млн. адам халықаралық турист болған. Болжаулар бойынша, 2010 жылы олардың саны шамамен 937 млн. адамға жетпек.

Адамның кез келген ойластырған, үйымдастырған және жасаған іс-әрекетінің, белгілі бір қызметтің немесе бірнеше қызметтің әлеуметтік маңызы болады. Ол қызметтердің жағым-ды, жағымсыз жақтары болу мүмкін. Ал туристік саяхаттар-дың, мамандардың айтуына қарағанда, танымдық, әлеуметтік-қарым-қатынастық, спорттық, эстетикалық, эмоционалдық-психологиялық, денсаулықтық, шығармашылық, қажылық секілді түрлерінің жағымды әлеуметтік қызметтері бар.

1. Танымдық қызметі. Таным дегеніміз — өмір шындығы-ның адамның ойлау процесіндегі бейнеленуі, талдануы және қайта жасалуы; обьективті әлемнің, табиғаттық және қоғам-ның заңдарының заңдылықтарын білу; игерген білім мен тәжірибенің жиынтығы [134; 321].

Адам саяхат жасау үстінде қоршаған ортаны ойлау және сезу қүралдары арқылы таниды. Осы таным процесінде адамның ойлау қабілеті ойлау мен есте сақтау, ал таным - сезімдік-түй-сіктік, қабылдау, елестету секілді логикалық және психикалық компоненттерін іске қосады. Зерттеуші Г. П. Долженконың пікірінше, туризмнің танымдық жағына «адамның өз таным дүниесін тарих, экономика, табиғат, ғылым жөншдегі білім- дерін байытуға, тарихи, этнографиялық, табиғи және револю-циялык ескерткіштер, әскери, еңбек дәстүрлері жайындағы мәліметтермен танысуға талпынысын» жатқызады [78; 7].

2. Денсаулықтық қызметі. Әлемдік денсаулық сақтау үйымы «денсаулық» деген үғымға адамның физикалық, психикалық және әлеуметтік жақтарының жақсы жағдайда болуын жатқы-зады [102; 143]. Адамның денсаулық деңгейін бағалау крите-рийі — оның қоршаған ортаға ыңғайлана білуі. Адамның қор-шаған ортаның өзгергіш жағдайларына сәтті дағдылана білуі адаптация деп аталады [102; 15]. Адамның туа және жүре пай-да болған қасиеттерінің деңгейінің тиімді адаптациялануын дағдыланғыштық (адаптивность) деп атайды, Физикалық, пси-хикалық және әлеуметтік адаптациялар адам өмірдің барлық саласында белсенді әрекет еткен жағдайда ғана сәтті болмақ. Бүл адамның денсаулық деңгейін анықтайды.

XVIII ғасырда француз дәрігері Тисо: «қозғалыс өз әсері жағынан кез келген дәріні алмастыра алады, ал әлемдегі бар дәрі қозғалыстың әсерін алмастыра алмайды» [111; 52] деп жазған болатын.

Туризмнің негізгі мәні — қозғалыс, сондықтан да туризмде денсаулықтық қызметтің белсенді түрлері, яғни туристердің белгілі бір бағыттар бойынша өз күштерімен қимыл- қозға-лыс жасауына, ерекше көңіл бөлінеді. Мүндай шарттарға кез келген адамның шамасы келеді. Ең бастысы әрбір туриске сәйкес физикалық ліәне техникалық дұрыс жүктеме бере білу керек.

Белсенді саяхаттық спорттық саяхаттан ерекшелігі туризмде туристер саяхаттың үзақтығын, қашықтығын және техникалық күрделілік деңгейін өздері айқывдайды және кез келген уақытта тоқтата, үзе алады. XXI ғасырдың басына қарай медиктер Жер бетіндегі адамдардың денсаулығының нашарлауының негізгі екі себебін анықтады:!) адам өмірінің зиянды экологиялық жағдай-лары, 2) гиподинамия, яогни қозғалыстық шектеулілігі. Адам ден-саулығына тиімді әсер ететін, жоғарыдағы екі себепті жоятын туризмнің белсенді және спорттық түрлері болып табылады.

Гиннестің рекордтар кітабының мәліметі бойынша, 2002 жылғы ақпан айындағы дерек бойынша әлемдегі ең кәрі адам — жапон жібекшісі Юкичи Чуғандзи 112 жаста. Оның әлі күнге

дейін өз денсаулығына өкпесі жоқ, өзінің ұзақ жасауының құпи-яларымен бөліседі, Дегенмен де Юкичидің жасы адамның ұзақ жасауының шегі емес.

Ең ұзақ жасаған француз әйелі Жан-Луизе Калмен 1997 жылға дейін 122 жыл 164 күн жасаған. Чуғандзиге дейін пла-нетаның ең қарт адамы ретінде италиялық Антонио Тодде са-налған, ол Юкичиден 3 ай үлкен болған. Юкичидің дәл туған датасы — 1889 жылдың 23 наурызы, Жапонияның Огори қала-сы. Ол өмір бойы жібек ісімен айналысьш, бұл іске басқалар-ды да үйреткен. Юкичидің ұзақ жасауының құпиясы, өзінің әңгімелеуінше, өмір салтын өлшеммен жүргізіп, оптимист болған, сары уайымға салынбаған. Ол ішімдік ішкен, бірақ қүмар болмаған. Оның сүйікті тағамы балапан етімен араласқ-ан, суға қайнатылған күріш екен.

Батыс Европа ғалымдары адам биологиялық түр ретінде өзінің эволюциясын аяқтады, адамдар өз өсуінің шыңына жетті деп есептейді. Адамның эволюциясы өз гендерінің қасиеттері-не негізделгендіктен, тірі орғанизм бойында қоршаған ортаға бейімделу мүмкіншілігі аз, себебі адам дамуды тоқтатқан, оның үстіне адамның биосфераға тәуелділігі кеміген, тіпті кейде адам биосфераны өзінің өмір жағдайларына қарап өзгертеді [233]. Барлық үзақ өмір сүрген адамдар биосферамен тығыз бай-ланысты болып, туристік саяхаттардың бастапқы кезеңдегі түрлері (адам өмірінің белгілі бір кезеңінде) оларды биология-лық ортаға оралтып отырған және оларды биологиялық түр ретінде сақтаған.

Адам денсаулығының ең басты көрсеткіштерінің бірі—оның өмірінің ұзақ болуы.

_3. Әлеуметтік қарым-қатынас қызметі. Коммуникативтік деген қарым-қатынас жасауға дайындалған, ыңғайланған әре-кет, яғни сөйлеу тілінің көмегімен байланысу, ой мазмұнын қабылдау және беру [134; 190].

Сонымен туризмнің әлеуметтік-қарым-қатынастық қызметі дегеніміз — саяхатқа қатысушылардың бір-бірімен ресми емес жағдайда, өндірістік ара қатынасты (субординация) сақтамай-ақ, әлеуметтік мәртебесін, жасын, үлтын, азаматтығын және т.б. адамдарды бір-бірінен ерекшелейтін белгілерді есепке ал-май-ақ байланысу, қатынасу мүмкіндігі.

Туристік қабылдау түрғысынан алғанда, саяхат арқылы белгілі бір жерлерді көру, табиғи, тарихи-мәдени ескерткіш-терді кызықтау ғана емес, бастысы — жаңа адамдармен таны-су, олармен қарым-қатынастан әсерлермен оралу

4. Спорттық қызметі. «Спорт» деген кең мағынасында алғ-анда, өзіндік бәсекелестік іс-әрекет, оған арнайы дайындық, адамдар арасында осы іс-әрекет барысында арнайы қатынас орнату, оның қоғамдық мәні бар нәтижелері.

Спорт — қоғамдық мәні бар дене тәрбиесінің неғүрлым әсерлі қүралдары мен әдістерінің жиынтығы, адамды еңбекке, басқа да қоғамға қажетті іоәрекеттің түрлеріне дайындау. Со-нымен қатар спорт — этикалық, эстетикалық тәрбиенің маңыз-ды бір қүралы, интернационалдық байланыстарды кеңейту, жеңілдету, халықтар арасындағы өзара түсіністікті, ынтымақ-тастықты, достықты бекіту [203; 15].

Туризмде «спорг» үғымышн басқа «спорт түрі» деген термин қолданыладьі. Спорт түрі деген—бәсекелестік іс-әрекеттің белгілі бір жарыс түрін ерекше споргтық техникамен, тактикамен іске асыру Сол спорт түрінің бірі — спорттық туризм. Туристік-спорттық жарыстардың: 1) спорттық жорықтардан жарыс; 2) ту-ристік көп сайыс бойынша жарыс деген түрлері бар [84; 158].

Адамзат баласы спорттық бағдарламаның неше түрін ойлап тапқан, бірақ туризм спорты ғана адам денсаулығын нығайту, табиғатпен «тілдесу», психологиялық жеңілдеу, физикалық белсенділік, үйреншікті жағдайды өзгерту деген компонент-терін орындай алады.

Спорттық туризмнің ұйымдастырылуы қарапайым және кез келген жастағы адамның онымен шүғылдануға мүмкіншілігі болады. Туризм — спорттың табиғи түрі, себебі онда жүктеме (дозировка) жеңілдетіліп беріледі. Спорттық туризм адамдар-дың бойына үжымшылдық, тәртіптілік, табандылық секілді қасиеттерді дарытады [235; 4].

5-6. Эстетикалық және эмоционалдық-психологиялық қыз-меттері. Эстетика (грекше «сезімдік», »сезуші» деген мағына береді) — философия ғылымының шындық өмірдегі әсемдікті, эстетикалық тәрбиені және әдемілік завдарына арналған шы-ғармашылықтың жалпы принциптерін, өнерге деген түрлі көзқарастардың жүйесін зерттейтін саласы [134; 505].

Туризмнің эстетикалық қызметі дегенде туристік саяхаттар кезінде адамдардың табиғаттың, сәулетшіяер, мүсіншілер және суретшілердің туындыларының әдеміліктерінен ләззат алу мүмкіндігін түсіну керек. Туризмнің эстетикалық қызметі оның эмоционалдық-психологиялық қызметімен тығыз байланысты. Ол туризмтануда саяхатшылардың қауырт еңбек процестерінен кейінгі шаршап-шалдығуларды басу, адамдармен қарым-қаты-настан жағымды эмоция алу, қызықты туристік нысандардан әсер алу, спорггық және туристік белсенді саяхатғарда кезде-сетін кедергілерден өту деген сөз [78; 8].

7. Шығармашылық қызметі. Шығармашылық дегеніміз -жаңа сападағы, өзінің қайталанбастығымен, сонылығымен және қоғамдық-тарихи ерекшелігімен есте қалатын іс-әрекет. Шы-ғармашылык адамға ғана тән, өйткені шығармашылық іс-әре-кетті жасампаз тұлға жасайды [102; 535].

Туристік саяхаттың жоғары шығармашылық қарымы оған қатысушылардың әдеттегі аядан шығып, түрмыстық күйбең тіршіліктен ажырап, жаңа, қызықты мәселелердің шешімін іздеуге талпындырады. Үйьшдасқан саяхаттар пайда болған бірнеше мындаған жылдар бойында саяхатшылардың сан мың-даған шығармалары дүниеге келді.

Ол шығармашылық туындыларға ғыльши жаңалықтар, көркем және құжаттык және ғылыми-көпшілік прозалық, поэзиялық шығармалар, туризмге қажетті киімдердің, аяқ киі-мдердің, транспорттық көліктердің, жарак-жабдықтардың, жаңа тағам түрлерінің, саяхатқа қатысушыларды белсенді және спорт-тық саяхаттарға үйретудің жаңа әдістері мен тәсілдері жатады. 8. Қажылық қызметі. Қазақстанда 8 миллиондай мұсылман бар. Ал әлемдегі мүсылмандардың саны — 1 млрд. 126 млн. «Қажылық» деп діннің қасиетті орындарына (христиавдар үшін - Иерусалим және Рим, мүсылмандар үшін - Мекке мен Мәди-не) сапар шегуді атайды. Христиандардың әдет-ғүрпы бойынша қажылық сапардың белгісі — Палестинадан пальма бұтағын әкелу [102; 333].

Уақыт пен кеңістікте орын ауыстыруда өзінің нақты мақса-ты бар алғашқы саяхатшылар қажылыққа баратындар мен сау-дагерлер. Әсіресе қажылыққа барушыларды классикалық ту-ризмнің көшбасшыларына балайды. Олар мақсат-мұраттарына жеткенше саяхат барысында алыс қашықтықтарды игеріп, ас-аукат, киім-кешектері аз болса да, қиындықтарды жеңіп жет-кен. Саяхаттарының мақсатына жету үшін, сол кездегі қауіп-қатерді ескерсек, тоналмай, аман-есен жету қажет болды.

Әлемдік үйымдасқан саяхаттың ең көне қызметі бола тұра, қажылық әлі күнге дейін өзінің позициясын жоғалтқан жоқ. Қайта қажылык қазіргі халықаралық туризмде қарқындап да-муда. XX ғасырдың соңында әлемдегі мемлекеттердің ұйымда-суының өзгерістеріне байланысты негізгі әлемдік діндерге се-нушілер мен қажылыққа барушылардың саны күннен күнге, жылдан-жылға арта түсуде. Мұсылмандардың қажылыққа ба-руының саны өскені соншама, Мекке, Мәдине секілді қасиетті қалалары бар Сауд Аравиясы мемлекетінің үкіметі әлемнің әрбір еліне қажылыққа келушілерге арналған жылдық квота тағайындауға мәжбүр болып отыр.

Жоғарыда біз сөз еткен туризмнің негізгі әлеуметтік қыз-меттері ғана, негізінен бұдан басқа жағымды жақтары мен кызғылықты қызметтері жеткілікті. Сондықтан да адамдардың туризмге деген кұштарлығы уақыт өте келе геометриялық про-грессия қарқынымен өсе түсуде. Мәселен, зерттеушілер кейбір адамдардың демалыс кезін саяхатта қызықты өткізу үшін өздерінің тамаққа, киімге деген қажеттіліктеріне әдейі тыйым салатын көрінеді/

Туризмнің аталған әлеуметтік қызметтерін іске асыру үшін туристік-рекреациялық ресурстарды (ТРР) пайдалану қажет. Бұл ресурстарды шартты түрде 2 топқа бөлуге болады:

1)табиғаттың нысандары мен ресурстарының жиынтығы;

2) мәдени-тарихи нысандардық жиынтығы.

Туризмнің спорттық және сауықтыру қызметтері табиғат ресурстары арқылы, ал қызметтері туристік-рекреациялық ре-сурстар (ТРР) арқылы іске асады.

Адам биологиялық түр ретінде өзінің даму процесінде өзін қоршаған табиғаттың тікелей әсерінде болған және әлі де бола береді. Адам түтас тұлға ретінде оның физикалық және рухани қажеттіліктері әуелден-ақ табиғат мүмкіншіліктерімен жара-сымдылықта болып қана өз кажеттіліктерін қанағаттандырған.

Уақыт өте келе адам еңбегі күрделеніп, ол түрлі машиналар-дың, зиянды технологиялардың «қүлына» айналды. Міне, осы себептердің барлығы адам орғанизмінің табиғатпен тепе-теңдігін жойьт, адамның түрлі ауруларға Іпалдығып, еңбек етуге деген қабілетін жоғалтты. Адамның физикалык және рухани күштерін қалпына келтірудің басты құралы — табиғатгың жан-дандырар күші.

Адамның денсаулығын өзінің негізгі өндірістік еңбегінен тыс уақытта табиғатпен және адамдармен қарым-қатынас проце-сінде қалпына келтіруі рекреация деп аталады. Рекреация бел-сенді (спорттық-туристік) немесе пассивті (пансионатты) болуы мүмкін.

Адам рекреациясында туристік-рекреациялық ресустардың екінші тобы ерекше рөл атқарады. Мәдени-тарихи нысавда-рға экскурсия жасау пассивті рекреацияның кеңістік базасы болып есептеледі.

'Мамандардың айтуына қарағанда, экскурсиялық нысандар информацияның 2 түрін береді: 1) семантикалық, яғни логика-лық сипаты бар және адам санасына әсер ететін; 2) этикалық.

Белгілі бір рекреациялық әсер алу үшін танымдық инфор-мация ғана емес, адамның мәдени-тарихи нысандардың эсте-тикалық қасиеттерін қабылдау негізінде адамның эмоционал-дық толғануы да қажет [55; 7].

Халықаралық туризм жекелеген елдердің экономикасында басқа да қызметтер атқарады, Мәселен:

1. елге валюта жинаудың көзі және халықты жұмыспен қамтамасыз етудің қүралы;

2. төлемдік балансқа салымды кеңейтудің қүралы;

3. туризм аясына қызмет етудің саласын кұрайды, яғни экономиканы диверсификациялаудың құралы;

4. ұлтгык дәулеттің көтерілуі мен кіріс есімнің, жұмыс орнын көбейтудің құралы,

Адамдардың саяхатқа деген қажеттілігінің көлемі жағынан артуы және туризм индустриясы өнеркәсіп, мекеме және үйымдардың жиынтығы ретінде туристер үшін қызмет көрсе-ту мен табар өндірудің өндірісін қамтамасыз етіп келеді. Сон-дыктан да адам өміріндегі туризмнің әлеуметтік-экономика-лық рөлі өте қаркынды жылдамдықпен артып келеді.

2-ТАРАУ. АДАМЗАТ ТАРИХИ ЖӘНЕ АЛҒАШҚЫ ҰЙЫМДАСҚАН САЯХАТТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ СЕБЕПТЕРІ

• Туризм тарихы түсінігі

• Алғашқы саяхат. Саяхаттың әлеуметтік-экономикалық себептері

• Саяхатты ұйымдастыру. Адам еңбегін бөлу этаптары

Туризм тарихы дегеніміз — саяхаттардың (жорықтардың, экскурсиялардың) ең қарапайым түрінен бастап күрделі түрлерін қоса және көне заманнан қазіргі заманға дейінгі жүріп өткен жолын зерттейтін ғылым. Туризм тарихының зерттеу пәніне туристік қозғалыстың әлеуметтік қүбылыс ретінде шығу, қальштасу және даму зандылыктары жатады.

Туризм тарихы өз зерттеулерінде археология, нумизматика, палеография, этнография және т.б. тарих ғылымының салала-рының деректеріне сүйенеді [237; 3-6].

«Туризм» термині түрлі халықтардың тілінде XIX ғасырда ғана түрақтала бастады. Көне және орта ғасырларда адамдар оның орнына «саяхат» деген сөзді қолданды. Қазіргі туризм тануда саяхат деп адамдардың мақсатына қарамастан кеңістік пен уақытта орын ауыстыруын атайды [30; 13].Қазіргі ТМД елдеріндегі туризм кеңестік кезевде әлеуметтік туризм ретінде дамьш, шығындарына қоғамдық қаржы жұмсалды. Сол кезде туризм теориялық тұрғьвда нақты адамдардың туристік іс-әрекеттегі мұратына байланысты зертгелді де, туризмнің қалыптасу тарихы ерекше әлеуметтік құбылыс санатында қарастырылды.

Туризм тарихын зерттеушілердің көпшілігі белгілі бір саяхат-тар бойынша айқындалған фактілерді ғана баяндады. Олар адамзат тарихының әр түрлі дәуіріндегі туризмнің жеткен же-тістіктерін ұйымдасқан саяхаттардың нақты әлеуметгік-эконо-микалық себептерімен байланыстырмады. В.Б.Сапрунованың [186] басқалардан басты ерекшелігі — туризм тарихын 4 кезеңге бөлді:

• 1-кезең (кене замандардан XIX ғасырдың басьша дейін) не-месе оны «туризм тарихының алды» деп те атайды;

• 2-кезең (XIX ғ.-ХХ ғасырдың басы) — элитарлык туризм кезеңі, яғни туристік қызметтер көрсететін арнайы кәсіптің туындауы;

• 3-кезең (XX ғасырдың басы — II дүниежүзілік соғыстың басталуына дейін) — бұл әлеуметтік туризмнің калыптаса бастауы;

• 4-кезең (1945 жылдан қазіргі кезеңге дейін) — бұл жаппай туризмнің қазіргі кезеңі, туристік индустрияның туризм үшін тауар өндіру мен қызмет көрсету кешенінің қалыптасуы. Туризмнің дамуының әр түрлі кезеңце дамуының дөуір-дәуірге бөлуге (периодизация) техникалық-экономикалық, әлеу-меттік алғы шарттар және туризмнің мақсатты қызметтерін негізгі критерийлер етіп алған.

Бірақ В. Б. Сапрунова туризм тарихын кезең-кезеңге бөлуде көне, орта және жаңа кезеңдердегі адамдардың ұйымдасқан саяхаттарының дамуын жеке-дара қарастырмаған. Яғни адам баласының уақыт пен кеңістікте орын ауыстыруьшың бастапқы мұраттары айқындалмаған деген сез. Дұрысында жоғарыда көрсетілген мұраттар туризмтану теориясының басты мәселе-лерінің бірі болып табылады. Осы мәселелерді шешу ғана ту-ризм индустриясының әлемдік және өңірлік перманентті ин-тенсификациясьш түсінуге, түсіндіруге мүмкіндік береді. Ту-ризм тарихын зерттеудің мақсаты да осында жатыр.

Үйымдасқан саяхаттардың дамуы мен оның тууына негіз болған түрлі себептерді талдай келе, туризм тарихын дәуірле-удің негізінен адамзаттың жалпы тарихын дәуірлеумен сәйкес , уКелетіндігіне көзіміз жетеді. Адамзаттың тарих алдындағы хайуанаттар ортасынан "бөлінуі 5-2 млн жыл бұрын басталып, б.д.д. ІУ мыңжылдықта аяқталған. Адамзат өркениетінің дамуының бірінші кезеңі — көне әлемнің тарихы (б.д.д. IV мыңжылдық — б.д. у ғ.), екінші кезеңі — орта ғасырлар тарихы (V—XV ғғ.), үшінші кезеңі -жаңа дәуір тарихы (1918 жылдан біздің заманымызға дейін). Терімшілдік пен аңшылық адам баласының бірнеше мил-лион жылғы басты кәсібі болған. Шамамен 10 мын жыл бұрын (кейде 5-тен 10 мың жылға дейін делінеді) терімшілдіктен -жер өндеу, аңшылыктан - мал шаруашылығы туындаған.

Өндірістік еңбекке дейін адамның кеңістікте орын ауысты-руы терімшілдік пен аңшылық мақсатында болған. Адамдар-дың ол орын ауыстырулары ретсіз, жоспарсыз болып, ондағы мақсат аштық инстинкті, өзін-взі аман сақтау немесе ұрпақты жалғастыру болған. Мұндай жағдай адам бойында тіршілік ету мен дамудың табиғатқа бейімделуінен табиғатты езіне бей-імдеу мәдениеті қалыптасқанға дейін жалғасты [104; 4].

Түрлі ғылымдардың мәліметтерін талдай қарасақ, адам ба-ласының Жер шарымен мақсатты түрде танымдық мүддемен саяхаттауы бүдан 5-6 мың жыл бүрын басталғанға ұқсайды. Міне, осы кезеңнен бастап адам терімшілдік пен аңшылықтан өндірістік еңбекке көшкен.

Көне заманның алғашқы саяхатшылары саудагерлер болды. Оған дәлел арнайы жоспарланған саяхаттың адамның өндірістік еңбегінің басталуымен байланыстылығында жатырлБ.д.д. II мыңжьшдықта адамның алғашқы еңбек бөлінісі (мал шаруа-шылығынықжерді игеруден бөлінуі), екінші бөлініс (қолөнердің жер игеру мен мал шаруашылығынан бөлінуі), үшінші бөлініс (ой еңбегінің дене еңбегінен бөлінуі) басталды. ,

Еңбекгің бірінші, екінші бөліністері егіншілер мен малшы-лардың бір-бірімен азық-түлік алмастыру қажетгілігін, ал үшінші бөлініс Жер планетасының қүрлығы мен суы жөнінде жүйелі мәліметгер жинауына мүмкіндік тудырды. Адамдар жаңа жер-лер ашу үшін планетаның қүрлық, су, жер асты туралы деректер жинап, арнайы саяхаттарды жасауды жоспарлады. Осылайша та-рих және география ғылымдары қалыптаса бастады.

Адамдардың металдарды (мыс, қола) кеңінен қолдануы, олар-дан жаңа еңбек құралдарын жасау егіншілік пен мал шаруа-шылығында еңбек өнімділігі қауырт өсе берді. Өндіріс аясын-дағы билік еркектердің қолына көшіп, патриархалды қоғамдас-тық қалыптасты.

Адамзат қоғамындағы жоғарыда санамаланған барлық өзге-рістер мақсатты саяхаттар үйымдастыруға 2 түрлі жағдай жа-сады. Бірінші. мал шаруашылығының дамуы күрлық жолында орын ауыстыруға ыңғайлы ат секілді көлікті қолдана алатын болды. Кейін келе аттың біршама алыс қашықтықты жылдам жүріп өтетін жүрдек жылкылардың тұқымы іріктеліп алына-

тынжағдайғажетті. Екінші, еркектердің қоғамдағы жетекшілік жағдайы олардың отбасынан ұзап ұзақ сапар шегіп кетуіне мүмкіншілік берді. Еркектерше ұзап кетуге әйелдің жағдайы балалардың анасы, тәрбиешісі ретінде келе бермеді және отба-сының ошағының түтінінің түзу шығуы сол кісілерге байла-нысты болды.

Адам еңбегінің өнімділігінің артуы оларға төмендегідей бірнеше мүмкіндік берді:

1. саяхатты өз еңбегінің өнімділігіне қарай жоспарлай алатын болды;

2. саяхат үшін материалдық дүние-мүліктерін (азық-түлік, еңбек құралы, киім-кешек, көлік) жинақтайтын, жасайтын, пайдаланатын болды.

Әсіресе, ерекше таң қаларлық, данышпан адамдар жайын-дағы, табиғаттың, адамзат мәдениетінің нысандары туралы мәліметтер жинала бастады. Дәл осы мәліметтер әлемнің әр түпкіріне тез тарай бастады. Осы мәліметтерді естіген елдер-дегі адамдар енді табиғаттың, тарих пен мәдениеттің таңға-жайып нысандарын көру үшін арнайы саяхаттар, яғни туристік мақсаттағы табиғи саяхаттар жасауға көшті.

Көне әлемнің тарихында ұйымдасқан саяхаттардың дамуы-на негіз болған бірнеше мемлекетті атауға болады. Бұған ең алдымен ежелгі Египетті (саудагерлер елдің ерекше сатыдағы адамдары болды, әлем жайлы информациялар жүйелі түрде жинақталып отырды, оның ішінде географиялық, астрономия-лық және медициналық білімдер де бар), Вавилон патшалығы (Алдыңғы Азияда керуен және су жолдарын ұйымдастырып, қоддап отырды), Финикия (теңіздегі және құрлықтағы белсенді сауда, бос жерлер іздеу, б.д.д. II мыңжылдықтың аяғы -1 мың-жылдықтың басында әлемдегі ең озық корабль қүру мен теңіз-шілер дайындаған, б.д.д, I мыңжылдықтың басында әлемдегі алғашқы алфавит кұрастырылды), Персия (мемлекеттің орталық және шалғай аудандарының аралығын қосатын жолдар салу), кене Үндістан (басқа мемлекеттермен қызу сауда, Ғанг өзенінің алқабындағы ну орман-тоғайды игеру, қант бұтасының сөлінен алғашқы қант ендіру, мақтадан мата тоқу, әлемнің ең көне діні - буддизмнің негізі салынды), көне Қытай (темірді өндіру мен өндеудің басталуы, б.д.д. II мыңжылдықта иероглифтік жазу мен қағазды ойлап тапты, компасты, жібек өндіру тәсілін шығарды, шай дайындауды үйренді), көне Греция (қолөнер, корабль құрылысы, өз жазуларын ойлап тапты, Финикия, Египетпен тұрақты сауда, дауысты дыбысты белгілейтін алғашқы әріптік алфавитті жасады, Жерорта теңізі мен Қара теңіз жағалауын жаппай отарлау, теңізде жүзудің дамуы, б.д.д. 776 жылы алғашқы олимпиадалық ойындардың ұйымдасты-рылуы, олимпиадалық ойындар кезінде соғысуға тыйым са-лынды), көне Рим (шығыс Жерорта теңізін игеру, христиан-дықтың тууы, елді ағарту жүйесінің және бүкіл империя үшін бір шіркеу жасап, христиандықты үйымдастыру) елдері жатады.

Орта ғасырлар тарихындағы жоғарыдағы және одан да ба-сқа мемлекеттер туризмнің қалыптаса түсуіне итермеші күш (стимулятор) факторы қызметін атқарады. Олар: көне Рим мем-лекетінің негізінде қайта құрылған Шығыс Рим империясы немесе Византия (Батыс Европа мен Шығыс арасындағы сау-даның дамуы, яғни «Үлы жібек жолы», Аравия арқылы Парсы шығанағына, Үнді мүхитына өтетін «жұпар иіс жолы» мемле-кеттік почта мен шет елмен қатынас ведомостөоларының кұры-луы, шіркеудің батыста католиктік, шығыста православиелік болып бөлінуі, крест жоқтарының басталуы), Аравия (үшінші әлемдік дін - исламның пайда болуы, Мекке мен Мәдинеге қажылық жасау), Франция, Германия, Италия (мектептердің ашылуы, академияның құрылуы, крест жорықтары, сауданың дамуы, европалық саудагерлердің Жерорта теңізіне орнығуы, ірі монастырьлар, жол айрықтарында, өзен өткелдері, теңіз ай-лағына жақын жерлерге қалалар салу, табарлық-ақшалық ша-руашылықтың қалыптасуы, өнеркәсіптік өнімдердің ел ішінде дамыту, өнеркәсіптік табарларды ішкі және сыртқы рыноктарға шығару саясатын үстанды, күшті флот жасау, зайырлы өкіметті нығайту және ұлтгық мемлекеттердін дамуы).

Туризмнің жаңа дәуірінің тарихында саяхат негіздері Анг-лияда (капиталистік шарттардың дамуьшың негіздері одан әрі қалана түсті, тауар сатудың қоймалық рыногы жинақталды, өнеркәсіптің ерекше дамуы үшін жүмыс машиналарын ойлап тапты, машина жасау дамыды), А_ҚШ-та (өнеркәсіптің дамуы табарлар қозғалысы. жаңа жерлерді отарлау, дамыған өнеркәсіп Үшін ішкі рынок жасау, өнеркәсіп пен сауданың дамуының кедергілерін жою, су және теміржол транспорттын жолға қою, телеграфтық Морзе әліппесінің шығуы, Белдің телефон аппа-раты, Эдисон лампасы, комбайын пайда болды), Францияда («Адам және азамат құқығы декларациясы», таптарға бөліну жойылды, өнеркәсіп пен сауда кедергілері жойылды, тұтас ұлттық рынок қалыптасты) болды.

Туризмнің жаңарған дәуірінің тарихында саяхат негіздері АҚШ-та (сауда мен теңізде жүзу еркіндігін қамтамасыз ету, кедейлікті жоюға деген талпыныс, елді кәсіптік кайта даярлау шаралары, халықтың білім алуына кемек көрсету), Францияда (1936 жылы аптада қырық сағаттық жұмыс күнін белгілеу, жылына екі апталық төлемді еңбек демалысы, зейнетақыны, жұмыссыздардың төлемақысын көбейту, XX ғасырдың 60-жыл-дарында әлеуметтік завдылықтарды кеңейту), Үлыбританияда (тегін медициналық көмек көрсетудің кіргізілуі, барлық дерлік британ колонияларының азаттық алуы, өнеркәсіптің модерни-зациялануы, іскерлік рухтың көтерілуі), ГФР-да (II дүни-ежүзілік соғыстан кейін демократиялық институттардың бекуі, өнеркәсіптің жаңа техникалық негізде қайтадан қалпына кел-тірілуі және қайта құрылуы, әскери шығындардың азаюы, ка-питал мен өндірістің жиі шоғырлануы, отарлық басқару аппа-раттарын үстауға арналған шығындардың жоқтығы), Италияда XX ғасырдың 50-60-жылдарында экономиканың қаулап өсуі, экспорттың жылдам өсуі, ақша бірліктерінің тұрақталуы, елдің өмір сүру деңгейінің өсуі, «мемлекеттік берекенің» орнауы), Жапонияда («соғыстан үлттық дербес құқығы» ретінде бас тар-ту, жалпыға бірдей сайлау құқығы, сайлаулы өзін-өзі басқару элементгерін енгізу, сөз бостандығы, үйым бостандығы, жүмыс-шылардың үжымдық келісімшартқа және ереуілге құкық алуы, помещиктік жер иелену жойылды, жерді сатып алуды аренда-торларға беру, фермерлік шаруашылық, мемлекеттік шығын-дардың азаюы, инфляцияның тоқтауы, бағаның тұрақтануы, XX ғасырдың 50->кылдарының ортасында жапон экономикасының ерекше өсуінің басталуы, фермерлерге арналған жаңа, ірі өнеркәсіптік табарлар рыногының жасалуы, қорғанысқа аз шығын жүмсау, өндірістік капитал қорын жинау, дәстүрлі жүйе, экономиканың ауырлығьш энергиялық-материалдық са- ладан ғьшымға сүйенген салаға ауыстыру, кәсіпкерліктен алы-натын салықтың төмендеуі) болды.

Туризмнің жаңарған тарихының дамуының бір ерекшелігі — социалистік және дамушы елдер лагерінде қалыптасуы. Мәсе-лен, жоғарыда аталған туризмнің қалыптасып дамуының алғы шарттары Қытай халық республикасында XX ғасырдық 70-жьш-дарының соңы — 80-жылдардың басывда Мао Дзэ Дун қайтыс болғаннан кейін ғана (мемлекеттік мекемелердің шаруашылық есепке көшуі, шағын және орта бизнестің дамуы, шет елдік капитал салуға қолдау көрсету, шет елдік кәсіпкерлерге «арнайы экономикалық зона» жасау арқылы жеңілдетілген шартғар ұсынылды, жерге ұжымдық меншікті сақтай отырып, ауыл шаруашылығына «отбасьшық иелікті» кіргізу, халықтың емір сүру деңгейінің өсуі, 2000 жьшға дейін халық санын тұрақ-тандыру үшін бала табуға шектеу қою шаралары, Батыс елдер-імен байланыстардың кеңеюі мен беки түсуі) қалыптасты.

Азияның, Африканың және Латын Америкасының дамушы елдерінде соғыстан кейінгі жылдарда туризмнің дамуының темендегідей алғы шарттары қалыптасты: импортты ауысты-ратын индустриализацияның орнына экспорттық мүмкіндіктер жан-жақты дамыды, шет ел капиталын әкелу қолдау тапты, ақша айналымы тұрақталды, әлемдік экономикаға интеграци-ялануға талпьшыстар жасалды, ауыл шаруашылығына заманға сай технологиялар енгізілді, «жасыл революция», әлеуметтік қүрылым өзгерді, демократиялык институттар қалыптасты, өз елдерінің халықаралық еңбек бөлінісіне белсенді катысу, әлемдік экономикаға интеграциялану курсын сақтады, эконо-миканың рыноктық құрылымын дамыту, әлеуметгік бағдар-дағы экономиканың қалыптасуы.

3-ТАРАУ. КӨНЕ ЖӘНЕ ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ТУРИЗМНЫН ТУУ ТАРИХЫ

• Туризм және саяхат түсінігі

• Алғашқы саяхатшылар. (Геродот, Страбон, Птоломей және т.б)

• А. Македонскидің әскери жорықтарыны маңызы (б.э.д.330-323ғ )

• Орта ғасырдағы әйгілі саяхаттар

«Туризм» термині әлемінің түрлі халықтарының тілінде ХІХ ғасырға қарай ғана тұрақтады. Көне және орта ғасырларда адамдар «саяхат» деген терминді қолданып келді. С. И. Ожеговтың «Словарь русского языка» еңбегінде «жол» сөзіне кеңістіктегі қозғалыс болып жататын сызықты, қимыл-қозғалыстың бағыты деген түсіндірме жасалады [і67; 625]. Әуелде «саяхат» сөзі жолмен жүру, яғни уақыт пен кеңістікте белгілі бір бағытпен жаяу орын ауыстыру деген мағынада қолданылған.

Саяхат — адамның күрделі де сан салалы іс-әрекеті, сондықтан да «саяхатшы», «жаһангер» больш көне заманнан бері саудагерлер, қажылыққа барушылар, теңізшілер, зерттеупп ғалымдар, авантюристер және табиғат ландшафтына кызыққандар саналған. Немесе бойына жоғарыда аталған кәсіптердің бәрінің қасиеттерін жинақтаған адамдарды осылай атаған. Қазіргі туристерде саяхатты жоспарлау барысында күрделі мұраттар мен максаттарды басшылыкка алады. Түйіндей келгенде, іс әрекет туризммен де, саяхатпен де байланысты адамдардың сыртқы да, іШКі де мураттары сәйкес болады, ягни адамньң маңызды кажеттіліктері болып табылады [і38; 4]. «Туризм» жене «турист» ұғымдары коғамдык санада _ _ғасырдын соны — XIX ғасырдың басында әбден орнынықты Шамамен осы кезеңде Франциада француз тілінің сөздігінде «турист» угымына «кызыгушылыктан туындаған саяхатпен уакытты өткізу» деген аныктама берген. і838 жылы Ф. Стендальдің «Туристік жазбалары» деген еңбегі шығады, сондықтанда «турист» деген сөзді ойлап тапкан Стендаль болып саналады [237; 34]. Зерттеуші.С.Усыскиннің ойынша, «туризм» термині. і

XVIII ғасырларда Англияда пайда болған. Будан баска да зерттеушілер бұл ойды шет ел ғалымдарарының еңбектеріне сілтеме жасай отырып түйіндейді [2і4

Біздің ойымызша, «туризм» терминінің авторы француздар болу керек. себебі бұл термин — француз тілінің «тур» деген түбір сөзінен туындаған сөз.

сол везде белгш жерлерщщ беинелі жол сшгепшш ль) курастырған алғашкы саяхатшы ғалым, кене грек тарихшысы Геродот (б.д.д. шамамен 484-125 жж.) жэне кете грек тарихшысы, географ Страбон (б.д.д. 64/ 63 ж. — б д 23/24 ж.) Эрине, олардық жанында атак-данды аз жайьш-ған талантты саяхатшылар мен зерттеушілер болтан.

Кене грекгердш б.д.д. Уі-У ғасырлар шепндеп география-лык тусшпсгерш Гекатей Милетскийдін «Обозрения Земли» аггы енбегшін сакталған узіндшері бойынша елестетуге бола-ды. Ағакты экономика тарихшысы А.М. Петровтық «Велики-ий Шелковый путь» (1995 ж.) атты йтабьшда Гекатей (б.д.д. Уі-У) ею жарым мьвд жыл бурын камтыған деректердін казіргі географиялык картасын (реконструкциясын) жасалды. Бул реионструкциялантан картада Кіші Азиянық, Кара жэне Азов тещздердщ шек-шекаралары айкьш керінеді, Кызыл теніздін аумагы, Араб тубегініц, Тигр мен Евфрат езендерінін контурла-рышын шекараларына жуык. Гекатейдщ картасынан Ундютан-ды табу киьш, дегенмен де онық батыс жак; белігінде Инд езеш белгшенген. Шыгыс Индостан мен Кьгғай картада жок-іэГеродопы «тарихтық атасы» деп атайды. Оны география-ныц да атасы деп есептесе еш эділетсіздіп болмас еді. Ол ез окырмавына атакты «Тарихында» белгілі де, белгісі3 де Кене длемді, кейде ез ойынан шығарылған дуниеш, ягни езіне белгш болтан элемнің барлык уш бвлігін таныстырды. Геро­дот: «Менің бір тусінбейтінім - неліктен тутас жерге уш атау берген?і» - дейдь Ол уш атау: Европа, Азия жене «Ливия» деп аталған Африка.

Геродот б.д.д. 484 жылдыц шамасында юші азиялық кала Ғаликарнас каласында дуниеге келген. Ол жан-жакты сауда оайданысы бар, бай да атакты отбасында дуниеге келген.

Геродоттын. арманы ез замандастарынан элдекайда кец келемдд болтан, ол мыкты мемлекет болтан халықтар, гректер-ден врквниетп болтан елдер женшде білгісі нелдд. Оны соны-мен катар баска елдердеп эр турлг жэне жабайы кэрінетін эдет-гурыптар кызыктырды. Осыдан келш ол сел кезде гректердщ ездері аз бшетш парсы согысыныц тарихын, Грецияға шабуыл жасаған барлык. халыктар туралы кен келемдд зерттеу журпзді. Ол Ніңцщ тасуы кезшде жасаған Епшетме саяхатынық марш-рутынық орнын толтырды. Ол алые-алые езщрлерге кептеген са-яхаттар жасап, ез кезімен керш, ез аягымен журш егп, эрине, атпен, есекпен журген, кайыкпен жузген кездері де аз болмады. Ол храмдардан жазуларды аударды, абыздардан перғауындар тарихы туралы сурагыштады. Египетпктердщ дши мерекеде-рше катысып, олардық турон-тусп бояулы ктмдерше жэне шаш кою эдеттерше тацыркады. Пирамидаларға тап больт, онын. эрбір сатысын адымдарымен елшеп, ез елшемдерінде ешбір Кате жібермеді.

Геродот езшщ «алемді айналу» саяхатьш Вавилониядан ба-стап, онда улы кала Вавилоннық квадрат шшщдд кабырғалары мен корғандарын керш. Бул кабырғалардық периметрлж узын-дыгы сексен бес шакырым болатьш. Геродот Вавилонды ете улкен кала ретшде сипаттайды. Шындыгьшда да Вавилон — ол керген калаларцыя шпнде болсын, кене элемшн ез кезщцегі ен. улкен, келемді кала еда. Ондагы тис бурыш болып киылыса-тьш тузу кешелер туралы эцлмеледі. Вавиж>ндагы ез елінде кермеген уш, терт кабатты уйлерге суйсшедь Геродот Вави­лонды зерделеп болған соц, Перенята аттанады.

Геродот — Скифия, оны метендеген халыктар жешнде ез байкауларынан, жерплікт] грек отаршыларынан сурап білген деректерінен курастырылған алғашкы сипаттаманын иесі.

Геродот К,ара тещздщ барлык батыс жағалауын Днестр ерне-уінен Босфорға дейін аралағаны сезхлз, сонымен катар Балкан тубегінін. кеп бвлігш аралаған болу керек.

Туйшдей келгенде, Геродот бізге ен алғаш болып жетіп отыр-ған Пелопоннес рельефі мен Балкан тубепнің шыгыс жаға-лауы туралы шолу турінде болса да айкьға нускаулар берш отыр. Бул тендректіц ішкі ещрлерщ ол зерттеген жок, сондыктан ол жайлы мвліметтер ете аз, себебі олар елден сурау жолымен жинакталған.

Геродоттық саяхаттары солтустік'Шыгыс Африканы да кам-тып, Киренде де болды. Б.д.д. 448 немесе 447 жылы Ншмен жоғары жузт, Эльфанхина аралына жетті.

Геродот керпсі келген, керген барлык елдердщ Шіінде Еги­пет елшщ тарихы мен географиясы толык та жан-жакты баян-далды- Ол Нілдін бастау кезі жэне тасып жайылу секілді кос купиясынын сырын ашуға талпынды. Саяхатшы сонымен катар жабайы гурьштар туралы деректерді ерекше еміреНіспен жи-нады. Геродоттын Египет жайындагы ғажайып, бірак толык емес деректерш казіргі заман тарихшылары растайды жэне шьшдыкка жакьш меліметтер ретінде мойындайды. Ол кепте­ген накты деректерді египеттіктерціч ез аузынан жазып алды. Геродоттық Финикиядагы Тиру каласына жузтп барғанына шубе жок, себебі ол жайында ете накты сипаттамалар береді.-Ол Сирия мен Палестина жайлы деректер жинап, оларға кыс-каша сипаттама жасады.

0з Отаны Ғаликарнаска жап-жас куйшде оралған атакты саяхатшы Лигдамис баскьшшыға карсы халык козғалысына катысып, онын. тактан таюьша улесін косты. Ол еміршвд со-ньша карай Италиядагы Туриумға коныс аударып, сол жерде б.д.д. 425 жылдыц шамасында езін атакты саяхатшы жене одан да атацты тарихшы ретщде дадктап емірцен ©тп [199]. Д/Киренде турған (б.д.д. 234-196 жж.) грек философы жэне математип Эратосфен зерттеулері упин ез карамагында келемі кеп бастапкы информацняныц иесі болды. Себебі Эратосфен кене дуниедеп ен бай Египет Александриясындагы ютапхана-нық сактаушысы еді.

Эратосфен географиялык зерттеулерге алғаш рет математи-калык бшмдерці пайдалана отырьш, Родос аралында киылы-сатын ендіК, бойлык — ею осьтщ сызыгын жургізіп, мериди­ан бойлыгыныц Византия ~ Родос — Александрия — Сиен аркылы ететшш аныктады. Кейін келе атакты астроном Гип-парх градустык торды ойлап тауьш, Эратосфеннін. басты па-раллельдерін 360 градуска белда. Гиппарх ендхкпн, он ей па-раллелш журпзіп, бар Жерді «климаттарта» (зоналарға) беліп, пдлыми картографиянық непзш салды [237; 4і].

Біздін Дэуіріміздін басына карай жинакталған география-лык меліметтер, баска елдер мен туристік нысандар турасын-дагы деректерді біршама толык баяндаған географ Страбон. і Страбон (б.д.д. 64/63 — б.д.23/24 жж.) — кене грек тарих-шысы жэне географы. Кептеген саяхаттар жасаған. Ол — Кене заманнық географиялык бшмдершш нэтижесі болып табыла-тын і7 кгғаптан туратын «Географиянын» жене бізге жетпе-ген «Тарихи жазбалардын» авторы.

Страбон Кара тещздщ оцтустік жағалауынан жуз шакьфым, Жерорта тещзше апаратын жолдық бойьша орналаскан Ама-сияда б.д.д. 64/63 жылдары дуниеге келген. Онық ата-аналары бул жерге Крит аральшан коныс аударған еда.

Страбон сол кездеп деулетп де атакты отбасыларыныц дестурі бойынша жеке муғалімшн, тэрбиесщде болтан. Муғашмдерді Страбоннық ез «Географиясында» арнайы еске алуына кара-ғанда, олар Страбоннық емірінде ерекше рел аткарған болуы керек. Келешек географка айрыкша эсер еткен тагы бір адам Страбоннан ею ғасыр бурын емір сурген философ Зенон болды. Ол ез кгғабында стоиктер мектебш непздеуплш «біздщ Зе­нон» деп ілтипатпен атаған. Страбон нагыз стоик ретшде са-бырлы да саликалы емір кешкен. Шьш стоик ретщде саясатка араласпай, оған катысты окиғаларцы сырттай ғана бакылаған. Страбон жшт шагында Римге аттанады. Италия мен Египетп кеп саяхаттаран. Ара-арасында едше де келш-кетщ журген. Жо-март табиғат онық бойына жаркын таланты бар жазушьшыкты, ерекше ойлау к.абілетлн сыйлады, онық куип ете укыптылыгын-да, машметгерщ жинап кана коймаЙ, жалпылай алу дагдысында еді. Оған озшщ жан-жакты бшмдарлыгы косылғанда, гректерддн тШімен айтк.анда, энцеклопедист ғалым болып шықты. Нэтиже-Сінде Страбон оцырмандарьша 43 кгғаптан туратын «Тарихи жаз-балар» деген ецбектерін усықьш тетп. О л кейш келе сол кезде «жерлердін децгелектері» деген атаумен атакты болтан улкен су-ретлн жасап, онда жердщ барлъщ белігі туралы мейлінше толык энгімелеуге куш салды. Баска жиЬангерлердш ойлары мен мэліметтеріне ерекше курметпен карай отырып, алемді кеп шар-лады, мумкніңп келгенше ез квзімен коруге талпынды.

Страбоннын. дэуірінде жолдар мукият жоспарланып, оларға киыршак тастар теселді. Негізгі магистраль Британиядав бас-тау алып, букіл Европаны басып етіп Балкандагы Иллирияға, одан кешн Кіші Азия мен Сирия аркылы Унді мухитына жетті. Римдіктер орта ғасырлардагы Европа мен Византияға мураға 90 мын шакырымдык непзгі жэне і5О-200 мын шакырымдьис косымша дацгыл жол калдырды.

Халык ыгы-жыгы жиналған сауда орындарында, курорттар-да яеолаушыларды кымбат та колайлы конак уйлер кутіп турды. Себебі эдеттегі уакытша турактарда тазальш; пен жайлылык яепспеді. Дегенмен де жарнаманын кадір-касиетін сол кезде-ак бшген. Мэселен, мынандай: «Мунда Меркурий - пайдаға, Апполон - денсаулыкка, Септимен - дастаркан жайьш карсы алута уэде бередП Мунда йрген езш ғажап сезшеді..і» деген хабарландыруларға кім елтш ермейда.

Б.Д.Д I ғасырдын сонынан бастап саяхат жасау бурынгыға Карағанда элдекайда колайлы бола бастады. Осы кезден бастап туризм вдетке, сэнге айналды. Саяхаттагысы келгендерге ерек­ше бюролар керсеткіштер, жол сілтегіштер, аныктамалар бе-репн болды. Бул тэсілдер бойынша маршрутты, конак уЙі бар зиерлери, баратын жердін кашыктьи-ы мен бағасын аныктауға болатын еді. Географиялык карталар іЛініп койьшмаса да, онық орнын кабырғадагы сызбалар басты. Осьшдай сызбанық бірі кезшде Рим сарайьшық кабырғасынық сэнін келтіріп турды. Жол илтепш аныктамалардық кейбірінін; мукияттап жасалг-андыгы сонша, адам ойлай бермейтш пішіндерге ие болды. Мысалы, құміс ыдыс пшпншдеп затка Ғадестен (Кадис, Испа-яиянық онтустігі) Римге дешнп маршрут сызылъш, онда ара-лыктагы станциялар, олардын ара кашыктыгы керсетілді.

Страбон Италияны жол сштепшпен емес, ез кезімен керіп жерше жетюзе зерттедд. О л тугип тещздердін жағалаулары сипат-талған гъшыми шьи-армаларды да окыды. Ол ез кезшде кен. тара-лған, зерггеушшердіц бірі «географиянық келесі жаты» деп ата­ған ерекше жанрдагы «саяхатшылардын адпмелерін» де жокка шығарған жок- Страбон фантастикалык ойдан шығарылған ввлмелерден де акикаттын. дэнін іздеді. Ол ушін турлі авторлар-дық мвтметтерін салыстыруға, салғастыруға тура кецщ. Стра­бон ец абзалы - ез кезщмен кору деп есептеп, кеп саяхаттады. Страбон еуелде ез ізденістерін гьшымнық кай саласына ар-нагысы келетіНін анык бглмегенмен, тарихка, географияға катыстынын бэрш укьштап жинады. ОткенніН кираған ескер-ткшггершен де кеп сыр уккысы келді. Ол кей]н келе: «Адам-дар ана жерді де, мына жерщ де кергісі келеді, тіпті олар сон-Дай дандты істердщ іздерін іздеп атакты адамдардық бештше баруды да жаксы кереді» деп жазды.

Страбон емір бойы саяхаттаған. Ол барлык езендерщ, мушстерді, тауларды тэптшггеп санамалайды да, ана жерден мына жерге дешн осыншама шакырым деген цифрларды келт-іредд. Оны мунды ойларға жетелемеген жалгыз рана кала, ол Коринф болуы керек.

Кене заман каламгерлершщ ешцайсысы да уйренипкп «элемнің жегі кереметі» саяхаттардық максаты болып, арнайы маршрутка шрді демейді. Жекелей алғанда, ол «кереметтердін» кай-кайсысын болсын юм болса да керпсі келдд. Страбон да солардық бірі болды.

Бул дэуірдщ адамдары «кереметпн» жетеу екенш анык бэдщ. «Жегі кереметп» б.д.д. Ш ғасырда ғана накты санамалаған-мен, оған дейш «жетіге» кандай «керемегтердщ» жататынды-гында бір і3ДШіК, келісім болтан жок.

Вавилон бактары бул кезде жок болатын. Б.д.д. У ғасырдыц 30-жылдарында Фидий жасаған олимптгк Зевстщ мусшше таньгркап карап, тамсана энпмелегешмен, неге екеш белпсхз, «жеті кереметтщ» бірше де санамады. Эфес Артидтершщ хра­мы да, Фарос маягы да Зевс мусшшщ кебін киді.

Страбон Артемисион, ягни Эфестеп Артемидтер храмы жайлы ол кастерпі орынды кім, калай жэне кімнін каражаты-на салынғанын санамалап, Геростраттын мунды жадьш салған сэулетшініц атын жол-женеі«й ғана сез етеді.

«Географиянық» он жетішиі итабы гылыми шығармадан гері жолжазба кунделігіне квбірек уксайды. Онық ойға келмес на-ктылыкка толылыгы сонша, ондай мэліметтерщ кене заман авторларынық ешкайсысынан кездестірмейміз.

Александриядан шыккан жол алдымен араларын жиырма шакырымдык канал жалғап жаткан Канопка (казіргі Абукирге жакын) экеледі. Каналды жағалай ездеріне тутынушыны (кли-ентті) сун.к,ыддап шакырған конак; уй кызметкерлері журетін мейманханалар салынып тасталған. Туристер орта жолда Эпев-синде бірінші аялдамасын жасайды, себебі онда эсем квріністер-ге караған секілер мен сатылар бар болатын.

Каноптан баска ракат іздеген туристердщ бір белігі эрі карай онтуспкке, Гелиопольге, жол тартады. Бул жерде дельта аякта-лып, Нш басталады. Одан эрі Мемфис — Мерида келі — Аби-дос —- Фивы — Сиена — Элефантина аралдары — Филе. Стра­бон осы нуктелердщ еркайсысы туралы тэгтштеп баяндайды. Страбон Египеттін. ен кене астанасы Мемфисті, оныц тари-хыныц куэсі ретінде жалгыз езі бутш калған пирамидалар ат усп баяндайды.

фистен жол Мерид келше шығатын, квлдін касында - XIX ғасырда перғауын Пі Аменемхет тургызған ғажай-урылыс болды. Ол туралы Страбон «пирамидалармен ғана салыстыруға болатын лабиринт курылыс, касьшда лабиринтті салдырған патшанық беЙіті бар» деп баяндайды.

Лабиринт жайында жазғандардын ішінде бул жумбак са-райдық саяси магынасын аша Шігімелеген Страбон ғана. Пі Аме­немхет тутас, бірлікгі мемлекет жасаута кеп куш салған. Зор лабиринт перғауыннын куДіретті битпмен біріккен букш Египетпц жене оньш халкынын. біртутас ел екендігінін сим­волы болды.

Страбон ез саяхаттарынық барысында Эфиопиянын шека-расына, ягни ойқұмендердщ шек-шекарасына жетш, озін кана-ғат сезімге беледь Страбон енбектерінін кызыкты, жаркын жэне накты беліктері онын езініц куэ болған, тікелей бакыпау аркылы жазған ізденістері болды. Онық кергені мен куэ болг-аны аз емес еді. Сондыктан да онық: «Мен Армениядан баты-сца карай Тиррвения (Этрурия) аймагына дейін, ягни Сарди­ния аралдарына карсы жаткан ещрге дейін, ал оцтустікте Евк-синск Понтынан Эфиопия шекарасына саяхаттадым. Баска географтар арсынан мен аралаған кендстікті менен кеп шарла­тан ещюм жок. Батые аудандардық ішкерГі аудандарын менен де кеп шарлағандар болғанымен, шыгыстьвд узак нуктелеріне менен шгершеп ешюм барған емес, ал шыгыстын кеп жер-лерш кыдырғандар маған батыска катысты алғанда аз кезген. Осындай пікірді ощ-устік пен солтустЬте жаткан елдер тура­лы да айтуға болады» [199] деп масаттана баяндауына толык ры бар.

келген эскери эрекет адамдарға кайгы-касірет экеледі, ғай алғанда бул — елеуметпк кесапат. Дегенмен де кене дэугрдеп эскери жорыктар жагымсыз жактарымен катар адам-Дарцы планетамыздық баска елдері, жерлері жэне акваторийлері жайлы хабардар етш, танымын кенейтуге мумкшдпс тугызады. Мундай нэтижел* согыстарға Александр Македонс­кий (Улы Александр, б.д.д. 356-323 жж.) колбасшылык еткен узакка созылған ескери жорыкд-ар кіреді. Александр (б.д.д. 336 жылдан Македония патшасы) кене элемнің улы колбасшыла-рынық жэне дацкты мемлекет кайраткерлершщ бірі болды. Б.д.д. 343 жылға дейш оныц устазы атакты философ Аристо­тель болып, Александрға езшщ ғалам жэне онық шекаралары туралы тусшпсгерш калдырған.

Александр бастаған грек-македон аскері б.д.д. 334 жыгщық квктемшде Геллеспонт (к,азірп Дарданелла) аркылы втш, Кшл Азиядагы Перенята согысты бастады. Патша жол серисгершщ арасында улы Аристотельдщ немере туысы, грек ғалымы Кал-лисфен болды. Каллисфендд жорыкка онық толык сипаттамасын жазып, урпактардық зердесшде калдыру ушш алып шыккан. Ралым жорык жылнамасьш укьштьшыкпен жазып отырған [10і].

Александр парсыларды ею урыста жещп, Кшп Азияны жаулап алып, онын ескері онтустшсе карай, Жерорта тендзшщ жағала-уын жағалай отырьш козғалған. Ол езще карсылык керсеткен кала тургындарын аяусыз кырып-жойып, кулдыкка саткан. Тендз бойьшдагы квптеген калалардық тургындары парсы патшасы-нын езгісінен кутылгысы кліп, Александрдық билтн вз ері-кгерімен мойындаған. Александр Египетп де урыссыз алды, себебі ондагы абыздар оны кудай деп жариялаған.

Александр Египетті б.д.д. 332 жылы жаулап алғанда, еги-пегпктерщ халыкаралык сауда ісімен кызыктырмак болды. Патша бул ушш Жерорта тендзшщ жағалауындагы дельтанық батыс бвлігінде, Ншдщ ей аралыгьғада сауданын. жаца орта-лыгын ашты. Жағалауға жакын орналаскан Фарос аралынын аралыгын материкпен косу ушш құм төгуге буйрык берді. Жағалау құм уйіндісін коса есептегенде жасанды бухтаға ай-налып, бірнеше улкен корабльдіц аядцамасы болды. Жағалау-ды онтустіктегі улкен келмен жалғастыратын каналдар тещз-шілердін курылыстарьша, корабль жвндеу шеберханаларына жэне Египеттін. іпш аймактарьша баратьш жолдарға колайлы жагдайлар жасады.

Патша каланық улгі жобасын, улкен квшелердіц, базарлар-дьш жэне храмдардыц орналасуын взі сызып, вз атынық Еги-дегте ешкашан умытылмауын кездеп, каланы Александрия деп ағауға буйрық берщ.

фарос аралында биіктіп 100 метрлік маяк тургызылып, Александрия айлагына тунде келетін корабльдерге жол кврсетш турды. Маяктын жарыгы ондаған шакырымдардан кврінетін. Кала орны ретінде тандалған жердін. сэтп болтаны соншалык, Александрия каласы 50 жыл болмай жатып-ак Египеттін ен кеп тургьшы бар, гудденген каласына айналды. Онық вркен-деуі элі кунге дейш жалғасып келеді. Александрияға кдзір квлш-кететін туристердіц саны ушан-тещз.

Александр Египеттен Тигр мен Евфрат езендершщ ортасьш-дагы Ниневийге (Тигр езеншщ жағасындагы) жакын Ғавға-мелы деген жерге жетш, парсы патшасы Ш Дарийдіц ескерін талцандады. Дарийді кеп узамастан ез айналасындагылар вдгпрді. Македон эскері ей езен ортасынан Орта (Орталық) Азияға жылжыды. Мунда олар капы карсылықка ушырады. Тек кана уш жыл согыстан соц, мындаған адамдарды кырып-жойып барып, македондыктар Орта Азиянын. шамалы ғана бешпн багындыруға колы жетті, Оға кунге дейт осы жерлер-де македон пагшасын еске тус]ретін бірнеше туристок нысан бар. Орта Азия тургықдары оны Ескендір Зулкарнайын деп атайды. Мэселен, казіргі Тэжікстан территориясьш Ескендір квш деген кел бар, ал осы кел жағасықда туристік база жумыс іСтейді. Туристерге сарк,ырама тубшдеп Александр демалған сеют кврсетгп, тун ііШнде жакын жердегі куз-жартастар ара-сьшан македон патшасы Буцефалдын сушкті атынын келенкесі Квріыеді деген ацыз айтады.

Александр вскері Орта Азиядан Ундістанға карай жылжық, Инд езешнің бай ануарларын жаулап альш, шыгыстагы Улы мухигка дейін баргысы кецщ. Александр Индтін алкабықан соц тургын жер аякталады деп есептеді, кезбен кере келе ол ойы-нық дурыс еместіГіне кезі жетті.

Ундастандыктармен киян-иесю шайкастардан македониялык,-тар мен гректердщ куші саркыльш, жорықты жалғастырудан бас тарпы. Сондыктан да эскер Ундд мухитына жеткенде еюге жа-і*ощы. Алекандр У ндастаннан Парсы шығанагына баратьш тешз яаопьш зерттеу кажет деп тауық, оны тэжтрибелі тендзнп Неах-тыц корабльдеріне тапсырды. Жэне оған Евфрат езенінін ернеуі- не дейщ жузущ буйырды. Эскердщ кеп белт патшанъщ езшщ баскаруымен багыска, Унді мухитын жағалап кетп.

Ауыр да азапты екі айлык сапарца Александр 100 мын адам-нан куралған сарбаздарынық тертген ушшен айрылып, эскер парсы жершдеп Гедрозияға (казірп Белуджистанға) кеддд. Со-гыстан кешнп демалыстан сон. Евфрат езешмен келген флотка мшш, Вавилонға оралды. Александрцық Шыгыска жорыгы ссылай аякталған еді [10і; 2і7-219].

Александр ез жорыктарында езі жаулап алған мемлекеттердщ кеЙіннен де алемнің туристж нысанына айналған дацкты жер-лерш аралауды жаксы керді. Мэселен, Юнп Азиянъщ шпоерп аймактарын, Гордияны жаулап алған кезде Фригия калалары-нын бірщен патшанық арба тертелерініц курделі байламдар-мен бекітіліп, уакыт ете келе семіп калғанын кереді. Жэне бул женшдеп осы шиеленіскен байламдарды юм шешсе, элемніц билеушісі болады деген ацызды да естиді. Александр киын түйінді кез келген вдіС колданып шешкіСі келеді. Бірак; түйін шешшмейді. Ол кеп ойланьш турмастан кылышты алады да байлаулы жтпті шауып тусіреді («Гордиянық түйінін шабу» — «разрубить Гордиев узел», ягни киын мшдегп карапайым тэсілмен шешу деген мэтел осыдан калған) Сарай есшндеп жылмакай жагымпаздар онын. бул ісшен элемді багындырды деген корытынды жасады [10і; 198].

Александр Македонскийдіч эскершіч Шыгыска жорьи'ынық тарихи-географиялық бшімдер жинаудагы жэне уйымдаскан саяхаттық сдан эрі дамуындагы мацызы темендепдей болды:

1. грек жене шыгыстык ещ еркениеттін. езара эсері кушейді, олардық экономикасы, мединиеті жэне саяси формалары орістед];

2. осы кезбцде калалардын. кауырт есіп, кызу сауданық, дамыған өнеркәсіптерін. ошагьша айналды, гылым мен мэдениеттін. ірі орталыктары пайда болды;

3. кайта салынған калаларда елемдік манызы бар мэдени кундылыктар нысаны жасалды.

Мысалы, Александриада Музей (музалар храмы) деген атау-мен керемет гылыми мекеме салынды. Ол бай ютапхана, турлі сирек заттар мен керкеменер шығармаларынық жиынтыгы, сонымен катар гылыми жиналыстар мен пшрталастар ететін ғалымдар кездесетш орын болды [і32; 85-87].

Гректер мен македониялыктардын Азия мен Египетке енуі Европа мен Шыгыс елдері арасында сауда-саттыктыц дамуьша жагдай жасады. Жерорта тенізіНіц шыгыс жағалауында кала-лар саны курт есті. Мунда шыгыстан келетін керуен жолдары мен Жерорта тендзі елдерінен келетш теціз жолдары тогысты. Нвтижесінде елемдгк туристік атымнын. негізі салынды. ГЫСвне заманнын келесі 6ір данкты географы грек Клавдий Птолемей (шамамен 90-і68 жж.) еміршщ кеп белігш Египет-те вткерген. Ол взіне дейшп зерттеушілердів; ецбектерш жуйе-ге келгпріП, солардын. непзшде атакты «Географиялык же-текшшк» атты еибекті жариялады. Онда Птолемей математи-кадык деректер негізінде езіне белплі елді мекендер мен жерлерщц ендіп мен бойлыгьш аныктауға талпыныс жасады. Жоғарыда аттары атальт еткен Эратофен, Гиппархтардын. зер-ттеулерініц нотижелеріне суйенш, Птолемей элем картасын Курастырды. Эрине, ПтолемейдіД бул картасы элемніц акикат суреті болмағанмен, ол кене дэуірдщ улы географы, астроно­мы жене математип болып кала береді. Онын. барлық іс-ере-кеті уйымдаскан саяхаттардын, дамуына игі эсерін тигізгені сезсгз [237; 4і-42].

Орта ғасырлардары (У-ХУ гг.) экономикалык токырауларға байланысты танымдык жэне денсаулык максатьшдагы саяхат-тардық саны азайды. Европа елдеріндег) тайпалар арасындагы квптеген согыстар бурын калыптаскан жол желілері мен конак уйлерш киратып, саяхат жасау вмірге кауіпті жене колайсыз бола бастады. Уі-УШ ғасырларда ғана кажылык. саяхаттар кайта жандана бастады.

Орта ғасырлардагы Европада адамдардық жаппай орын ауыс-тырулары крест жорыктары кезінде, ягни европалык рыцарь-лар мен саудагерлерДіц баскалардық байлыктары мен жерлерін басық алу максатындагы кимылдарымен байланысты болды. Одан кеЙін Шыгыска карай кезбелер тобыры шескен священ-ниггер мен кажылар козғалды. Орта ғасырлардагы саяхаттар-Дық дши негізі мусылмандар мен христиандардын касиетті орындарына тау етуде жатыр еді.

Алғашкы кажылык саяхаттарцық уйымдастырылуы элемдіК терт дшнш. калыптасуына катысты. Эуелде жеке-дара, келе-келе топ-топ больш кажылык саяхат жасау сонгы і300 жылда халы-Каралык туризмнің ерекше бір турше — кажылыкка айналды. Бул процестщ ерекше каркьшдауына ислам дшшщ пайда бо-луы эсер етті

УП ғасырда Аравияда пайда болу мезгш жагьшан ушшт (будда, христиандыктан сон) елемдж дш пайда бодды. «Мусыд-ман» сезі «езш аллаға тапсыру», «багьшьшпылык» деген ма-гыналар бередь Мусылманнын. алты парызынын. (і)ол метрбанды болуы керек; 2) тиесш уацытта намаз окуы керек;

3) жылына бір рет бір аи ауыз бекпу* керек; 4) бгпр-садака беруі керек; 5) ислам салтанат куру (джихад) ушш барлык куші мен мумкшшшгш жумсау кажет, кажет болса, кэтрлерге карсы «каснегп согыска» баруы керек) бірі — Мекке мен Мэдинеге кажылык сапар шегуі шарт.

Замандар вте келе жер бетшдеп мусыпмандар саны все тусті, кажылыкка барушылардық саны да зрта бердд. Ал казіргі кезде влемдеп мусылмандардын; саны і млрд. 126 мық адам (сонын. ішінде Кззакстанда 8 млн. жуық), бул кажылык туризмнің кен мумкіншіЛіГін казіргі турист істщ теориясы мен практика-сында карастыруға эбден болады.

XI ғасырға карай христиандардыц касиетті орны Иерусалим болып, оған баратьға адамдардыц саны сол заманнық взхнде біршамаға жеткен еді. Турлі элемдік дандерді устанушылардық касиетп орындарға сапар шегуі батыс европалык феодалдар-дық шыгыс Жерорта тещзі елдеріне эскери-отарлык козғалыс-тарымен (1096 — 1270 жж.) байланысты бодды. Бул козғалыс тарихта «крест жорыктары» деп аталады. Крест жорыктарынық басты максаты батыстык феодалдар мен папалык топтардық жан.а иеліктер аиып, байлыктарын арттыру еді, Сонымен катар баска да себептері болды. Мэселен, 107і жылы селжук турилер Иерусалимді басып алып, касиетті орындарға келушшердхн. жолын тыйды. Сондыктан да II Урбан папа 1095 жылы Шіркеу соборында Иерусалимдегі Кудіреттінін. мэйітін куткаруға ша-кырған сез сейлеп, жорыкка катысушыларды кунвсьшан арыл-туға, бай табысты беліске салуға, ал урыста каза болғандарға жумак; ракатын сыйлауға уэде берд].

1096-1270 жылдар аралыгында сегіз крест жорыгы бодды. Онын ішінде ец кайкы-к.асіретке толысы — 1212 жылгы бала-лардын крест жорыгы. Олардын колдарына карудыц орнына іфест туларын устатты, мындаған бала курбан болды немесе кулдыкка сатылды.

Крест жорыктарыныц негізп нэтижелері: европалыктарды Шыгыс мэдениетіне тарту, сауданыц дамуы, Жерорта тещзш-де европалык саудагерлердін: позициясынын, кушеюі, бул ецірге саяхат жасаушылар толкынынық кебеюі болды [7; 48-49].

ренессанс жэне ағарту дэуірлеріндеп саяхаттардын дши мураттары элсіреп, жекелж сипаты жэне ағартушылык багыт-тары кушейді.

ХШ ғасырдан бастап гылым дамып, университеттер уйым-дастырылды. Европадагы студенттер саяхаты кебше итальян университетше жене баска еддерге багытталды. Дши кастерш орындар мен университет орталыктарымен байланысты миг­рация кейінгі орта ғасырлар дэуірінде саяхаттаушылардыц лені болды.

Орта ғасырлардагы дэулетті адамдардыц саяхаттары емдік орьшдарға багьггтадды. Бул саяхаттар адамзаттық география-лык; танымьш кецейтт]. Христофор Колумб, Васюо де Ғама, Марко Поло, Афанасий Никитиндер ездері керген-білген езендер, тендздер жэне елдер турасында нак,ты сипаттамалар жазып кал-дырды. XV — XVII ғасырлардагы географиялык улы жаналык-тардық алгы шарттары, Міне, осылайша жасалған еді.

Бул кезенде адамзапыц Европа бвлігіндегі тургындары жаца элемге еврейлердін арман еткен жеріне умтылғандай кулшьш-ды. Американыц ез филистиляндары, ягни жойылуға тшс ин-деецтері болды.Бул улы кешке веер еткен кудайсыз айдауда-гылар емес, діНіне берік адамдар еді. Бул аптек пирамидаларын-дагы алтынға ынтыккан испан конкистадорлары еді. Олар Еуропада кудалауға ушыраған, діни бостандыктан ащы-тущы Двмш таткан простестанттар болды. Кепшшп б)р кудайлы (монотеизм) ДіНДі вздерінін, шаманизміндей (политеизм) ка-былдаған шынжыр буғауда*-ы африкальпс Дінсіздер болды бул Курамда. Агылшындар жаца элемге экелінген ак кулдар - ир-ландыктар оларға жеккеруштлігін сактап, бостандыкка УМтылды.

Америкаға масондар мен социалист-утопистер орнады. Адамдардын эр турлі топтары ездершт «кун калаларын», фи-ладельфиясын жене «жаца Иерусалимдерщ» уйымдастырды. Америкалык жумакка юрген европалык Адам да алтьғанық бағасын бшгенддктен, бейкуна да бола алмады. Нэтижеслнде Америка континенгпнде ерекше елке калыптасты, оларға калған алем кудайға табынғандай шлді, орта ғасырлардагы сайтаннан корыккандай сескенді.

Орта ғасырдық ен атакты жиЪангері, Корчула аралында (Дол-мат аралдары, казірп Хорватия) дуниеге келген Марко Поло (1254-і324) болды. Ол 127і-1275 жылдары Кытайға саяхат жасап,сонда і7жылдайтурған. 1292-1295 жылдары Италияға тещз жолымен оралған. 1298 жылы Марко Полонық энпмеле-уімен жазылған «Ютап» европалыктардық орталык, шыгыс жэне онтустпс Азия жайлы алғашкы бшмдершщ кайнар кезі болды. Венециялык саяхатшынық Кытай жайлы ютабы не-пзшен езщщ жеке байкауларынан, экесі Никколоннық энгше-лері, ағасы Маффеонық жэне кездескен адамдардық энгЫелері-нен курастырылды.

Пололар Азияны батыстан шыгыска, шыгыстан батыска уш рет кесш етп. Никколо мен Маффеолар Венециядан шамамен 1254 жылы кетш, Константинопольда алты жыл болтан сон. сау-дагерлш максатпен онтустш Кырымға, сдан кейш 126і жылы Волғаға келдд. Ағайынды Пололар орта Волғадан онтуспк-шы-гыска Алтьш Орда жері аркылы Каспий даласын кесш етш, Успрт аймагы аркылы ХЬрезмге, Ургенш каласьша барды. Олардық одан аргы жолы онтус'пк-шыгыс аркылы болып, Эмудария елкесЫен жоғары карай Зарафшан ойпатына жене жоғары карай Буцараға дейін жетп. Онда Иранды жаулап алған Илхан Кулагудық елшш-імен, ол аркылы улы хан Кубылаймен кездесш, елші венеция-лыктарға ездерщщ керуеніне косылуды усынды. Ошр керует-мен солтустікке, солтус-пк-шьиіыска бір жыл журщ.

Зарафшан елкесімен Самаркандка барып, Сырдария вщрімен журіп отырып Отырар каласына барып тустх. Бул жерден ба-тыс Тянь-Шань етепн жағалап журіп іле езшше келді. Одан эрі іле ен,ірімен жоғары ерлеп, Жонғар какпаларымен Алакел к0лін (Балдаштық шьпіысьш) айналып отті. Будан кейш шы-

Тянь-Шаньнын мацызды белш солтустіК тармагымен тара, Кытайдан Орта Азияға жетті.

Халидан онтустікке бурылып, Сулэхэ озені алкабына, одан ем шыгыска, улы хан какпасына кейшен Маркомен бірге журген жолмен журд*. Олардып бул сапардан кай жолмен кайт-жавы 6елгісі3. Олар Венецияға 1269 жылы оралды.

Никколо мен Маффеонық Венецияға оралуы Марконық фарше ерекше езгерістер акелді. Ол экесі мен ағасьшық озіне 6ейывЛіМ_: жумбак елдер жайлы, олар керген, арасында турған халыктар туралы, оларцық сырт келбеті, киім-кешектері, эдет-гуртпгғары мен наным-сетмдері турасьтдагы, олардық вене-цдашкғармен уксастыгы, ерекшелігі жайындагы эн.гімелерін аузьшын суы курьш отырып тьғадады.

Тштд Марко олар уйреткен татар, туркі жэне баска да езше таасык тілдердін. сездерін жаттай бастады, экесі мен ағасы вздершд венециялық Тілдер)не сол Тіддеріцн. сездерш аралас-тырып сойлеепн болды.

Марко олар болтан елдер кандай табарларды сатады, сатьш алады. кай тайпада кандаи акша колданылып, улы керуен жол-дарынық бойында кандаи халыктар кездесетшт, нені, кашан шпп-х%йді, сэби дуниеге келгенде, уйленгенде, адам елгенде кандаи гурыпғар жасайтынын, неге сешп, неге табьшатынын жагғайтьш едд. Ол осылайша келешек саяхаттарына пайдасы эор болтан танымдык дуниелерді жинактай берщ.

Никколо мен шісі он бес жылдык саяхаттан соч Венеция-даты бірсыдыргы буйыгы вмірлерімен туруға шыдас бермеді. Олар таты да тагдыр айдап жаЬан юзуге аттанды.

127і жылы Никколо мен Маффео жене он жегі жастаты Марко саяхатка бел байлады.

Сапар алдында олар енді тана такка отырған X Григорий папамен кездесті, ол Пололардық жанына проповедник ордені-ндгп ею манархты — Пикколо Виченцкий мен Гильом Трипо-ЛИЙСКИЙДі К.ОСЫП берДі.

Уш венециялык пен екі монах Лаяска жетш, шыгыска бет . Барак олар Арменияға жете бергенде, бурынгы кул Бей-Арбалетчитспн мэмлуктер тагына отырып, ез ескерімен да кездескен елді киратып, кодына тускен халыкты КЫрып, осы мацға жакындағаньшан хабардар болады. Саяхат-шылар емірше шын кауш тенсе де, алға карай жылжи беруге тэуекел етеді. Звре-куты калмаған монахтар Акраға кайтып келш, улы ханға арналған папанын хаттары мен сый-сыяпат-тарын ағайынды Пололарға жетюзеді.

Олардық алғаш еткен елі «кіші Армения» (Киликия) мен Лаяс порты болды. Мунда макта мен тэгп тағамдардын кызу саудасынын устшен тусп.

Саяхатшылар Киликиядан Марко «Туркомания» деп атаған казхрп Анадолыға келді. Ол туркомандар елемдеп ен нэзж те эдемі кшемдерщ токиды екен деп тан. кала хабарлады.

Венециялыктар Туркоманияны кектей етш, улы Армения же-рше ащ басты. Марко Арарат тауьшық басында Нук пайғамбар-дық кемесі бар екен деп баяндайды. Армян билеуппсі Хайтон і307 жылы монастырь кызметшкл болып жургенде жазған юта-бында ез Отаныныц тарихын баяндай келт, «бул таулар элем-деп барлык таулардан биис» деген тужырымға келген. Марко да, Хайтон да кысы-жазы калық карымен бой алдырмас бір тау ту-ралы ецпмелеп, жылдық кез келген мезгшнде тау басындагы карда кап-кара (кеме) болып кершетшш айтады.

Венеция саяхатшысы эндчме еткен келесх бір кала — Мосул каласы. «Мосулин» деп аталатьш барлык жібек жене алтын маталар осы калада токылатын болатын. Мосул каласы Тигрдщ батыс жағауылывда кене Ниневияға карама-карсы орналасцан едь Ол кала жуннен токылған маталармен данды шыкканы сошна, кейбір жаксы жуннен токылған маталар эш кунге дейш «Муслин» деп аталады. Саяхатшылар будан кешн адамдар елемнің шартарабынан жиналатьш, ірі сауда орталыгы болтан Тэбрізге келш токтады. Мунда генуялыктардық гулденген квпестік колониясы болды. Марко Тэбрізде ен. алғаш рет елем-де тендесі жок жапуттын. базарын керға, жаЬут мунда Парсы шығанагыныц жағасьшан кептен экелінетін.

Саяхатшылар Тэбрізден шыгып, Иранды онтустік-шыгыс багытта кесіп е-пп, Керман каласына ат басын тіреді. Бул вене-циялыктар ушін катерлі орын болды, себебі Парсы елініц бул беліпнде «караунас» деп аталатьш каракшылар бар еді. Марко бул каракшылардық шешесі ундістандык эйелдер болса, эке-лері татарлар еді деп жазады. Каракшылар венециялыктарға туткиылдан шабуыл жасап, олар бет-бетімен кашты. Марокко,і мен ағасы жэне бірнеше адам — барлыгы жегі адам ма-агьі елді мекендердіц жасырынып жан сактады. Каракшы-калғандарьш устап алып, елтіргеніН елтлрш, елтірмеген-рін кулдыкка сатты.

е) журек венециялыктар керуенді кайта жасактап, ездері ддтге-г№ баилца, Парсы шығанагы мен Ормузға карай беттедд. Олар мувда корабльге мшш, Кытайға жузш кеткен болды- Ормуз Киыр Шьдъю пен Персия аралыгындагытещз саудасьшыц сонгы пункп бодагын. Бул жерден Саяхатшылар солтуспк- шыгыстагы елдерге, Оамирге, шел-шелейтп жерлермен Кабианға, одан Тонокайьш Сйпурғанға (Шибарғанға) жетп. Сапурғаннан керуен солтуспк ітанстаннын Балх каласьша табан -преді. Ацыз бойынша, Алек-сандр Македонский дэл осы калада парсы патшасы Дарийддч кызы ЗЪксанаға уйленген кершеда. Саяхатшылар Балхтан шыккан бет-•да бірнеше кун курлык жолымен журш, жабайы жеміс-жидек, ханіак, жузіМ, бидай мен туздыц неше атасьш керш кдрык бол­ды, Олар осьшдай жаннатты жерлермен бірнеше кун журш, кай-тадан кенересі кепкен шел даламен Бадахшанға (Балашанға) жетп, бул мусылман елкес) Оке (Эмудария) езенш бойлай орналаскан ед, Мунда олар «балаш» деп аталатьш улкен лагыл тастарды, сап­фир, кек дарі вндіршетш кен орындарын керіп, Бадахшаннық бул ешмдерЫен ғасырлар боны дацкы шыкданьша кездері жегп. Керуен бул жерге бір жыл бойы аялдады, оған Марконық аіторып калуы, жас жптгтш. денсаулыгы толык тузелгенше куту, ағайынды Пололардық Бадахшаннық жанға жайлы климаты-мен тыныстай туруы секілді себептер негіз болды.

Саяхатшылар Бадахшаннан Памирға карай жоғары врлеп, Оке езеншщ агысымен жоғарылап, Кашмир алкабы аркылы втп. Керуен Кашмирден сотуспк-шыгыска карай Памирге квте-ршедд. Марконық жол бастаушылары Памирш дуние жузандеп ец бшк тау деп иландырды. Марко ол жерде болғанында ауанық суық болтаны сондай, ушкан кусты кермегендігш энгімеледі. Поло Памирден Гез (Гездария — Кашкар езеніНіц онтустж са-ласы) взенінің шаткалымен к,азір Синьцзян деп аталатьш Щы-гыс Турюстаннын кец жазыгьша шығады.

Поло вз саяхат жазбаларында жуз жылдан изумруд внддршетш квне кала Хотан туралы жолай сипаттама береді. Бул кала асіресе нефрит саудасымен атакты болып, Кытай ба~зарына ғасырдав ғасырға нефрит жетғазш турды. Саяхатшы-лар жумысшылардын тартылған езендерцщ ацғарынан бағалы тастардыц кесектерш калай казып альт жатканын ез кездерь мен керяд, бул жерден бул тастарды элі кунге дейш ссылай казып алады. Нефритп Хотаннан шел даламен тасып, Пекин-ге, Шачжоуға жетюзген, онда бул тасты жылтыратып, касиетп сипат берген. Кытайлыктардын. нефритке құмарлыгында той-ым жок, олар ушш сдан кымбат еш нэрсе жок, себебі нефригп квинтэссенция деп санайды, ягни бул тас ян кушшщ, кастерлі еркектік бастаманын елемдш курылымыньш материалдык іске асырылуы деп бшеді.

Поло Хотаннан кетш бара жатканда тыныстау ушш сирек кездесетш оазистерде, кудык бастарына токтады, құм баскан, мулпген шел даламен журш отырды.

Керуен отызыншы кун дегенде цуммен шекаралас жаткан Шачжоуға («Құмды елкеге») жетп. Марко осы жерде ғана алг-аш рет нагыз кытайға тон едет-гурыптарды керді. Оны Шач-жоуда ерекше таныркатцан нэрсе — ол жерлеу рэсімі, ол та-бытты калай сактағанын, елген адамнын рухымен цалай «Тілдескенін», кағаз бейнелерді калай жакканын делме-дэл суреттеп жазды.

Марю Полонық биографтары мен комментаторларыньвд кебісі «Кітап» ецбегінде баяндалған окиғалардын. бэрі онық ез кезімен кврген саяхаттарынық иэтижесі деп бшеді. Дегенмен де жумбак тустар жетюлікті.

Ол езінін саяхаттарында елемде тецдесі жок корғаныстық Курылыс Улы Кытай корғанын калай «кврмеді»? Кытайдық солтустш астанасында соншама жыл турған, онын кептеген калаларын, эйелдерін кврген Поло сол кезде-ак кен. тараған кытайлык эйелдердіц аяктыц екшесін булдіру гурпы женінде бір ауыз сез айтпайды? Поло неге ен бір манызды дерек -К;ытайға тэн нерсе шайды олардық жаппай ішетіНДіпн еске алмайды? Міне, «Кітаптық» осындай кемшшктері, Марконын. кьгғай тілін, географиясын бшмейтшдт XIX ғасырдық I жар-тысындагы кейб]р тарихшыларды «Марко Поло епщашан Кьгғай-да болтан емес» деген куднсп ойға калдырды.

Марко Полонын «Кітабы» ХГУ-ХУ ғасырларда картограф-тар ушш жетекшшис мадыз аткарды. Онық «Кгғабынық» тарихға улы жаналыктардын ашылуында ерекше рвлі болды. Муны-цен коймай, онын ецбегіНіЧ XV-XVI ғасырлардагы портуға-лиялык жене испаниялык экспедициялардық уйымдастырушы-дары мен жетекШілерініД картасын жасауына веер етіп, оныц шығармалары космографтардық, тенізшілердін, тіпті X. Колум-бтын негізгі Кітабына айналды.

Марко Полонық «Кгғабы» орта ғасырлардық сирек шығарма-сьша — эдеби туындыға, гылыми ен,бекке — жатады, олар элі кунге дейін бірнеше кайтара окьшуда. Ол элемдік едебиеттан алтын корына енді. Элемнін бхрнеше тшне аударылып, кепте-елдерде басылуда, кайтадан жарык, керуде [199].

4-ТАРАУ. ЖАҢА ДӘУІРДЕГІ ТУРИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

1. 15-18 ғ.ғ. Алғашқы саяхаттар мен жаңалықтар

2. 18-19ғ.ғ. Ортасындағы саяхаттар мен жаңалықтар

3. 19Ғ. Және 20ғ. Басындағы саяхаттың дамуы

1. 15-16 ғ.ғ. Алғашқы саяхаттар мен жаңалықтар

Жалпы тарихтың орта ғасырлар дәуірінің соңғы кезеңінде ұлттық мемлекеттердің қалыптасуына байланысты зайырлы билік бекі, феодолизм ыдырап, капиталистік қатынастар біртіндеп құрала бастады. Феодалдық және енді қалыптасыпи кел жатқан капиталистік укладтардың қайшылықтарының күшейуі европалық мемлекеттердің өз ішінде өнер кәсіптік өндірісті дамыту саясатын табанды түрде жүргізуіне әкеліп тіреді.

ХҮғасырдың ІІ жартысындағы европалық мемлекеттерді шексіз монархияның туындауы өнер кәсіптік товарлардың ішкі және сырқы рыноктары негізінің біртіндеп қалануына жағдай жасады. Дамудың буржуазиялық жолы адамдардың крепостнойлық тәуелділіктен ада болу ғана емес бастапқы капитал қорының шикізаттың жаңа көздерінің және товарды өткізу рыногының еркін болуын талап етті. Бірақ европалықтардың бұрынғы құрлық және теңіз жолдарын пайдаланып оңтүстік шығыс Азияға шығуға түріктердің жаулап алуы мүмкіншілік бермеді.Сондықтан Портуғалия ірі теңіз державасы ретінде африканы айналып өтетін өңтүстік жолдарын іздей бастады.

Ұйымдасқан саяхаттар тарихында «Теңізде жүзгіш» деген лақап атқа ие болған Портуғалия принці Генрихтің алатын орны ерекше. Оның жетекшілігімен көптеген тәжірибелі теңізшілер дайындалып, корабль жасау ісі дамып (какравелла – жеңіл, тура және көлбеу желкенді, үш мачты корабльдер көптеп жасалды, жылыамдықтары сағатына 22 шақырым болды), Африканың батыс жағалауы 3500 шақырымға дейін зерттеліп, картаға түсірілді.

Осы портуғалдықтар компасты, арабтардан алған ай мен күннің жайын, ендігін есептейтін бұрыш өлшегіш аспапты жетілдірді.

Испандықтардың зерттеушілік саяхаттарын дайындаушы басқа елдердің ғалымдары болды. Мәселен, неміс географы мартин Бехайм (1459-1506жж.) 1492 жылы үлкен глобус жасады, ол біздің заманымызға жеткен ең ескі глобус, неміс ғалымы сонымен қатар күннің биіктігіне қарап бағдар алудың әдісін ойлап тапты.

Итальян астрономы Паоло Тосканелли (1397-1482жж.) де Жердің шар тәріздес екендігі жөніндегі ілімді жақтады, ол Үндістандағы ең қысқа батыс жолын ашты деген де пікір бар. Сондықтан да Америка жағалауларын алған ашушы Х.Колумб М.Бехайм және П.Тосканеллилермен саяхатқа шығар алдында хат жазысқан.

Х.Колумб 1451 жылы қазан айында Италияның Генуя қаласының маңында дүниеге келді. Ол төрт тіл білген, итальян, испан, портуғал және латын тілдерінде көп оқыған. Колумб теңізде жүзудің тарихы туралы көптеген информация жинап, Үндістанға барар батыс жолын ашуды ойға алды. Портуғалиядан қолдау таппаған ол испан королі Фердинантқа және королевасы Изабеллаға өтініш жасады. Олардың көмегімен «Санта-Мария» деген флагманды үш какравелланы жабдықтады.

Колумб 1492 жылы 3 тамызда өз корабльдерімен Андалусиядан шығып, Атлантика мұхитымен 1492 жылы 12 қазанда Жаңа кенес аралдарына жетті, ол аралдарды өзі Сан-Сальвадор (Қасиетті құтқарушы) деп атады. Ол Үндістан жағалауларына жеткеніне сенімді болып, оның жергілікті тұрғындарын «индеецтер» деп атады.

Колумб 1492 жылы 25 қазанда Куба аралына жетіп, оны Азияның жағалауы деп санады. Ол төрт саяхаттан кейін ғана Атлантика арқылы Европадан Америкааралына жетіп, оны Азияның жағалауы деп санады. Ол төрт саяхаттан кейін ғана Атлантика арқылы Европадан Америкаға дұрыс теңіз жолын салды. Х.Колумб 1506 жылы қайтыс болып, оның сүйегі көптеген тасымалдаулардан кейін барып Испаниядағы Севиль соборына жерленді.

Х.Колумбтың бұл жаңалықтары портуғалиялықтарды дүр сілкіндірді. Сондықтан да болар, портуғал королі І Мануэль Үндістан экспедициясына жас дворянин Васко да Ғаманы (1460ж.т.) жетекші етіп тағайындады.

1497 жылы 8 шілдеде 4 корабльден құралған эскадра (экипаж құрамында тіпті қылмыскерлер де болды) Лиссабоннан шығып, 4 қарашада Африка жағалауында болды. Эскадра Африканы айнала жүріп, Африканы мен Мадағаскар арасындағы Мозамбик мүйісіне 2 наурыз күні келіп бас тіреді.

Эскадра араб порты Малиндиден кейін Үнді мұхитын кесіп өтіп, 1498 жылдың 13 мамырында Калькутта жағалауына зәкір тастады.

Васко да Ғама 18 қыркүйекте Лиссабонға оралып, «дон» деген мұралық лауазымды, адмирал шенін алды. Ол 1524 жылы портуғалиялық Үндістанның вице-королі болып тағайындалды. Васко да Ғама осы жылдың 24 желтоқсанында Үндістанда қайтыс болды.

Европадан Америка континентіне баратын теңіз жолы жабылғаннан соң, көптеген зерттеушілер солтүстік және оңтүстік Америка жерін біртіндеп игере бастады, ол жерлер көптеген туристтердің саяхат жасайтын нысанына айнала бастады. 1540 жылы Франсиско Васке де Каранадо европалықтар үшін Колорадо өзеніндегі Үлкен каньонды ашты. Бұл каньон қазіргі заманда америкалық та, шет елдік те туристер үшін таңсық нысанға айналды.

Ұлы географиялық жаңалықтар Европадан Америкаға көптеп ағылған туритстердің жолына айнлып, ол әлі күнге дейін жалғасуда. Сонымен қатар дәулетті адамдардың европаны жаппай аралауы да белсең алды. Мәселен, мұндай саяхаттар Англияда Лондоннан басталып, Францияның Парижінде біршама уақыт болып, одан кейін Италиядан Генуя, Милан, Флоренция, Римге сапар шегулер болды. Қайтар жолда Швейцария, Германия, Нидерландты басып өтті.

2. 18-19ғ.ғ. Ортасындағы саяхаттар мен жаңалықтар

Ресей империясындағыалғашқы экономикалық туризмнің жобасын 1777 жылы жасаған педагог Вениамин Генш еді.

Мұндай ағартушылық мақсаттағы турларды ХҮІІІ ғасырдың аяғы – ХІХ ғасырдың басында үшінші сосовиедегілер жасай бстады. ХҮІІІ ғ.ортасына дейінгі саяхаттардың ерекшелігі олардың қарапайымдылығында немесе саяхаттардың өзіндік мақсаттарды емес, сауда, білім алу, емделу, қажылық мақсаттарды көздеуінде болды.Мұндай саяхаттар таңдаулылардың, қолы жеткендердің ғана игілігі еді.

Туризмнің дамуына транспорттың революциялық қарқынмен дамуы ерекше әсер етті. Мысалы, 1807 жылы Фултонның пароходты, 1814 жылы Стивенсонның паровозды ойлап табуы, Европадағы жолдар желісінің кеңеюі. Осының барлығы орын ауыстыруға деген үлкен сенімді және жылдамдықты арттырды, саяхатшылардың шығыны азайды. Көне құрлықтан Америкаға жаппай қоныс аударушылардың күрт көбеюі теңіз қарым-қатынасының ерекше қарқынмен дамуына игі әсерін тигізді, ХІХ ғасырдың ортасында ірі пароход компаниялары пайда болды.

Ғылыми-техникалық прогресс, еңбекшілерінің әлеуметтік күресі, қоғамның игілігінің артуы жүмыс уақытының біртіндеп азаюына, бос уақытың молырақ болуына жағдай жасады ,әуелде кепілдемелі төленбейтін кейіннен төленетін демалыстар енгізілді (мысалы, Германияда демалыстар 1873 жылғы «Мемлекеттік қызметкерлер туралы заңда» тағайындалды).

Тасымалдайтын транспортық сапасы мен сенімділігінің артуы әрі арзандауы ,сонымен қатар жүмыс уақытының қысқаруы саяхатшылар санының артуына сеп болды ,уақытша келушілерге қызымет көрсететін алғашқы мекемелер ашылды.

Германияда ХҮІІІ-ХІХ ғасырдың тоғысында Хайлигендамм, Нордерней,Травемюда секкілді минералды сулар бар алғашқы курорттар пайда болды.

Швейцариялық туризм зерттеушісі ,профессор К.Каспар «туризімнің қалыптасуының осы кезеңінде алдымен сән-салтанатты қонақ үйлері салынып, олар бекзада өкілдеріне «жаңа дворяндарға», жоғарғы офицер шеніндегілерге қызымет көрсетті».

Таңдаулы адамдар тобы жыл мезгіліне қарай француздың немесе Италияның Ривьересінде, не Германияның, Швейцарияның курортарында демалды немесе солтүстік Африкаға, Египетке, Грецияға ұзақ саяхаттар жасады.

Сауда және мәдени байланыстардың кеңейуі, географиялық жаңалықтар халықтың қозғалысының одан әрі артуына алғы шарт болып, адам баласының қоршаған орта туралы танымын арттырды. Көптеген адамдарда жаңа аудандар мен елдерді көруге деген, олардың өмірімен ,әдет-ғүрыпымен танысуға деген табиғи кажеттілік күшейді. Осының барлығы саяхаттың ерекше түрі туризмнің пайда болуына негіз болды.

Шаруашылық байланыстары елдің әрі-бері келім-кетімін арттырып қана қойған жоқ. Сонымен қабат жол салу, жайлы қонақ үйлер тұрғызу, ресторан, демалыс аймақтарын ашу, танымдық нысандарды оқып-үйрену өрістеді.

Жолаушылар тасымалдау қозғалысының реттелуі, тамақтанатын және мекендейтін орындардың тұрақталуы саяхаттын көптеген қауыпты, қиын элементтерін жойды. Саяхата атаулы бұрынғысынан көніл көтеру, ойын-сауық серуеніне айнала бастады.

ХҮІІІғ. Сонынан бастап шет елдерді қызығушылықпен, көніл көтеру мақсатымен аралайтын дәулетті адамдардың тобын «туристер» деп атай бастады. 1841 жылы ағылшын кәсіпкері Томас Кук Ланкастерден Лонгоборука дейінгі аралыққа ең алғашқы жаппай серуендеді (600 адам) темір жол арқылы ұйымдастырды.1845 жылы осындай көпшіліктің экскурсиясын Ливерппульге арнады . 1847 жылдан бастап Куктың қоғамы саяхаттар мен экскурсияларға арналған арнайы билеттерді Англияда ғана емес , шет елдерге де тарата бастады .Кук 1863 жылы Швейцарияға ,1868 жылы Солтүстік Америкаға үлкен туристік саяхаттар ұйымдастырды .1882 жылы «Куктың әлемге саяхатының »алғашқы сапары болды .Кук қоғамы теміржол және параход компанияларымен , қонақ үй иелерімен келісім-шарт жасап ғана қойған жоқ, сапарлардың бағыттарын сейіл-серуен құрудың бағдарламаларын жасады. Адамдардың басқа елдерге, аймақтарға бару және бейтаныс адамдармен қарым қатынас жасау қажеттілігін қанағаттандыру мақсатындағы сапарлардын саны артты. «domestik travel» немесе жан мен тәннін рахаты үшін ішкі саяхаттар құбылыс ретінде ХҮІІІ ғасырдан басталды. Бұл теңіз курорттарында демалу модасынының шығуымен түспа -түс келді. Минералды және теңіз суларынының адам деңсаулығына пайдалылығын білу ондай жерлердің сол кездегі қоғамның таңдауларынын (элитаның) қажылық жасайтын орнына айналды.

Оң сегізінші жүз жылдықтағы саяхаттар негізінен қоғамдағы таңдаулардың «кәсібі» болды. Олардың негізгі мақсаттары білімдік-ағартушылық, кәзіргі тілмен айтқанда- бизнесті мақсат түпті. Қарапайым халықтың басым көпшілігі өз елдерінен тыс тұрақты орындарынан ұзап шыға қойған жоқ. Ол кездегі сауық құру тек қана жоғары таптын трибуты болып, қоғамның әр бір мүшесінің игілігіне айнала қоған жоқ еді. ХҮІІІ ғасырдың соңына қарай ерекше көріне берген феномен, кәзіргі атаумен айтқанда, өнеркәсіптік революция болды. Бұл феномен көптеген елдердің экономикасына әсер етіп қана қойған жоқ, кәзіргі туризмнің негізі болып саналады. 1780-1870 жылдары аралығындағы кезеннің негізгі белгісі – Жер Шарындағы адамдардың екі есеге өсуі. Адам санының көбиуі экономикаға индустриализациялануымен тікелей байланысты. Халық саннының өсуі миграцияға әкеліп тіреді. Адамдар өз тұрған елдерін тастап, жаңа индустриалды қалаларға көше бастады, оның себебі сондай қалалардан ғана жұмыс табу мүмкін еді. Жаппай құрылыс басталды да, оған құрылысшы жұмысшылар қажет болды. Сонымен қатар ауыл адамдарының қажет ететтін жаңа жұмыс салалары пайда болды. Бұл процесстің басты пайдасы қала халқының сананың арттыруы болып табылады. Бұрынғы мигрант болғандардың балалары қалада өсіп, олардың өмір сүруі деңгейі жоғарырақ болып, ата-аналары ауылда өскендерден жақсырақ еді.

Түйіндей келгенде индустриализация қоғамының екі жаңа секторын құрады. Олар:

1. Қала халқы темір жол жолаушылары рыногының және жалпы экскурсия рыногының негізі болды;

2. Қор ұстаушы және қаржыгерлердің жаңа табы, дәлетті адамдар саяхатпен туризм рыногының қалыптасуына, сонымен қатар транспорттын дамуы туризмнің өркендеуіне негіз болды.