Осы заманғы классификация[өңдеу]
Ең соңғы деректерге сай (B. Johanson-Csató, The Turkic Languages 1998), Түрік тілдерінің топталуы келесі түрде жасалынады (қолданушылар саны 2006 ж. бойынша берілген):
Түркі тілі
Оғырша (немесе Бұлғарша)
Бұлғарша (жоғалған), Шуаш тілі (2,2 млн.)
Қыпшақ тобы (Солт.-Батыс тобы)
Батыс: Қырымлы тілі (500.000), Қүмық тілі (280.000), Қарашай-Балқар тілі (250.000), Қарайым тілі (жоғалуға жақын)
Солт.: Татар тілі (8,0 млн.), Башқұрт тілі (2,2 млн.), Құман тілі (жоғалған)
Оңт.: Қазақ тілі (12 млн.), Қырғыз тілі (4,5 млн.), Қарақалпақ тілі (400.000), Ноғай тілі (70.000)
Оғыз тобы (Оңт.-Батыс тобы)
Батыс: Түрік тілі (70 млн., екінші тіл ретінде 80 млн.), Әзірбайжан тілі (30 млн., екінші тіл ретінде 35 млн.), Гагауыз тілі (330.000)
Шығыс: Түрікмен тілі (6,8 млн.), Хорасан тілі (400.000 ?)
Оңт.: Қашқай тілі (1,5 млн.), Афшар тілі (300.000), Айналды тілі (7.000), Соңғор тілі (?)
Салар: Салар тілі (60.000)
Ұйғыр тобы (Оңт.-Шығыс тобы)
Шағатай Шағатай тілі (жоғалған)
Батыс: Өзбек тілі (24 млн.)
Шығыс:
Көнетүркі тілі (Орхон-Көк, Енисей-Көк, Көне Ұйғырша, Қарахан тілі) (жоғалған)
Ұйғыр тілі (9 млн.)
Жұғыр тілі (Батыс-Жұғыр) (5.000)
Айну тілі (Айну) (7.000)
Іле түркі диалекті (100)
Сібір тобы (Солт.-Шығыс тобы)
Солт.:
Якутша (363.000), Долған тілі (5000)
Оңт.:
Енисей Хақас тілі (65.000), Шор тілі (10.000)
Саян Тува тілі (200.000), Тофа тілі (Қарағас тілі) (жоғалған)
Алтай Алтай тілі (75.000) (диалекттері: Ойрот тілі; Тыуа тілі, Құманда тілі, Қу тілі; Телеуiт тілі, Төлеңгiт тілі)
Шұлым Шұлым тілі (500)
Арғы
Һалаж тілі (42.000)
Сыртқы сілтемелер[өңдеу]
”Қазақ Энциклопедиясы” 9 том Түрік бітік. Қазақ тілінің тарихи-мәдени қоры.
Дала мен Қала апталығынан "Алтайлар" мақаласы
Түркі
тілдері — шығыс еурөпәдән, сібір мен
батыс қытайға деиінгі кең аумақта
тұратын 180 млн. адамның ана тілі, 210 млн.
адамның екінші тілі боп табылатын, көбі
бір біріне өте жақын болған 40 тілден
тұратын тілдер тобы. түркі
тілдер
тобы алтай тілдері әулетіне жатады.
қазақ тілі соның бірі боп табылады.
түркі
тілдері, оның ішінде қазақ тілі буын
үндестігіне негізделеді, яғни қазақтың
төл сөздері не бірыңғай жуан не бірыңғай
жіңішке болып келеді. сөзге жұрнақ пен
жалғаулар бірінің артынан бірі қосылу
арқылы сөз формасы
өзгертіледі.
сөйлем бастауыш-толықтауыш-баяндауыш
ретінде қүрылады.
жұз жылдар бойы
түркі халықтары көшпелі өмір салтын
өткізгендіктерінен, өзәрә және де басқа
тілдес халықтармен араласып, өз тілдеріне
және көршілес халықтардың тілдеріне
зор әсер еткен. әсіресе моңғол, славян
және парсы тілдерімен
ықпалдасу
өте терең болған. бұл ықпалдасу әр бір
тіл тобы мен топ ішіндегі тілдердің
тарихи дамуын бірәз өзгерткен салдарынан,
түркі тілдерінің кләссификәтсясінің
бірнеше жүйесі бар. бүгінгі күндері ең
кең қабылданған
кләссификәтся
жүйесі а.н. сәмөйлөвичтің кләссификәтсясі
боп танылғанмен кеибір жағдайлар әлі
де пікіртәләс тудыруда.
түркі
тілдер тобы
түркі тілдерінің (
) дүниедегі басқа тіл топтарының
арасындағы орналасуы.барлығы 40-тан аса
тілден тұратын, 180 млн. адамның ана тілі
боп табылатын түркі тілдері алтай
тілдері әулетіндегі ең үлкен тіл тобы
болып табылады.
түркі тілдерінің
көбінің фөнөлөгясі, мөрфөлөгясі және
синтәксисі бірдеи. тек шуаш, якут,
сөлтүстік сібір тілдері бұ жағынан
өзгеше сипатқа ие. түркі тілдері 6 топқа
бөліне отырып, әр топқа кірген тілдер
сол тілді білетін
адамдар
бірібірін түсіне алатындай жақын болады.
бұған қоса көршілес өлкелердің
шекәрәләріндә өте тығыз қатынас
салдарынан туған түркі дялектілері
табылады
оғыр
тобы
шуаш
тілі 1,8 млн. ресеи (шуашстан) 1,8
млн., қазақстан 22.000
шуаш
тілі
қыпшақ тобы
қарайым
тілі жоғалуға жақын † литва 20, укрәйнә
<10, полша <10
құмық тілі 280.000
ресеи (дәгестән)
құмық
тілі
қарашай балқар тілі
250.000 ресеи (қарашай-черкес,
кәбәрдинө-бәлкәря)
қарашай
балқар тілі
қырым татар тілі
500.000 укрәйнә 200.000, өзбекстән 190.000,
қырғызстан 40.000
қырым
татар тілі
татар
тілі 6,5 млн. ресеи 5.500.000 өзбекстән 470.000,
қазақстан 330.000, қырғызстан 70.000тәжікстән
80.000, түрікменстән 50.000, укрәйнә 90.000,
әзірбәйжән 30.000
етникалық татарлар:
6,6 млн
башқұрт тілі 2,2 млн.
ресеи 2,0 млн., өзбекстән 35.000, қазақстан
20.000
башқұрт
тілі
ноғай тілі 70.000
ресеи (солт. кәвкәз)
ноғай
тілі
қарақалпақ тілі 400.000
өзбекстән
қарақалпақ
тілі
қазақ тілі 12 млн. қазақстан
10 млн., қытай 1 млн., өзбекстән 800.000, ресеи
650.000, моңғоля 100.000
қазақ
тілі
қырғыз тілі 4,5 млн.
қырғызстан 3,7 млн., өзбекстән 200.000, қытай
200.000
қырғыз
тілі
оғыз тобы
түрік тілі
80 млн. түркя 75 млн., балқан 2,5 млн., кипр
180.000, ресеи 300.000,
алманя 2,5 млн., батыс
және орта еурөпә 700.000
түрік
тілі
гәгәуіз тілі 330.000 молдова
170.000, балқан 130.000, укрәйнә 20.000, бөлгәря
10.000
гәгәуіз
тілі
әзірбәйжән тілі 30 млн.
иран 20 млн., әзірбәйжән 8 млн., түркя
500.000, ирақ 500.000, ресеи 350.000,
грузя
300.000, әрменя 200.000
әзірбәйжән
тілі
түрікмен тілі 6,8 млн.
түрікменстән 3,8 млн., иран 2 млн., ауғанстан
500.000, ирақ 250.000, өзбекстән 250.000
түрікмен
тілі
хорасан
тілі 400.000 иран (хорасан останы)
қашқай
тілі 1,5 млн. иран (парс, кузистән
остандары)
Aynallu 7.000 иран (орталық,
әрдебил және занжан остандары)
афшар
тілі 300.000 ауғанстан (кәбул, херат)
, солт.-шығыс иран
салар
тілі 55.000 қытай (чыңхеи және гәнсу
аумақтары)
ұйғыр
тобы
өзбек
тілі 28 млн. өзбекстән 24 млн., ауғанстан
1,5 млн., тәжікстән 1 млн., қырғызстан
750.000,
қазақстан 400.000, түрікменстән
300.000
өзбек
тілі
ұйғыр тілі 9 млн.
қытай (шыңжан немесе шығыс
түркістән) 8,2 млн., қырғызстан
500.000, қазақстан 300.000
ұйғыр
тілі
жұғыр тілі 5.000 қытай (қансу
өлкесі)
айну (түркі тілі)
[2] 7.000 қытай (синтсзян)
сыбыр
тобы
саха
тілі 363.000 ресеи (саха-якутя)
саха
тілі
долған тілі 5.000
ресеи (таймыр)
тыуа
тілі 200.000 ресеи (тыуа) 170.000,
моңғоля 30.000
тыуа
тілі
тофа тілі жоғалуға жақын
† ресеи (тыуа)
хақас
тілі 65.000 ресеи (хакася)
хақас
тілі
алтай тілі 75.000 ресеи,
алтай)
алтай
тілі
шор
тілі 10.000 ресеи, алтай
шұлым
тілі 2.500 ресеи, солт. алтай өлкесі)
арғы
тобы
һалаж
тілі 42.000 иран (орталық остан, көм
және әрәк арасында)
Түйін Түркі тілдерінің қаншалықты тереңге тамыр тартып, биікке бұтақ жайғанын жоғарыдағы кестеден-ақ көруге болады. Газетіміздің өткен сандарында хабарлағанымыздай, осы тілдерде сөйлейтін халықтың жалпы саны қазір 200 миллионнан асады. Түркі тілдері Еуразияның алып кеңістігіне екі мың жылдан астам уақыт бойы математикалық прогрессиямен таралды. Жай ғана таралып қоймай, өзге тілдердің дамуы мен қалыптасуына тікелей ықпал етіп, өзінің мыңжылдық мәдениетін басқаларға мойындата білді. «Дүниенің төрт бұрышын жайласам» деген көне түркі қағандарының асыл арманын орындау үшін сұңғыла бектер мен жауынгер бекзадалар тоқтаусыз жорықтар жасап отырғаны сондықтан. Осы жолда олар адамзаттық алып өркениетке өлшеусіз үлес қосты.