1.2. «Тартымдылық-бәсекеге қабілеттік» матрицасы

Көп критерилі матрицаны жасау

Қолданылатын индикаторды нақты анықтау – келесі талаптарды сақтауды талап ететін және нақты фирмаға тән үрдіс.

- Фирманың әрбір артықшылықтарының деңгейі оның бәсекеге қабілеттілігін анықтауда абстрактілі түрде берілмейді, ең қауіпті бәсекемен салыстыра отырып беріледі.

- Егер кейбір индикаторлар өзгелеріне қарағанда маңыздырақ болса, салыстыруға болатын нарықтың барлығына бірдей болуы қажет өлшемді коэффициенттерді кіргізуге болады.

- Бағалар ағымдағы ғана емес, сонымен бірге күтілетін индикаторды көрсетуі қажет.

- Талдау нәтижелері бойынша нарықтағы тауардың жалпы тартымдылығын және осы нарықтағы фирманың бәсекелестік ұстанымын сипаттайтын қорытынды баға шығарылуы қажет.

БКТ тәсіліне қарама-қайшы алынатын нәтижелер субъективті бағалауға негізделген. Объективтілікті арттыру үшін тәуелсіз сарапшылар тобын тартуға болады. Олардан алынған бағалар олардың келісушілігін тексеру немесе сәйкес келмеудің себептерін анықтау үшін салыстырылады. Келісімнің мұндай үрдісі әрқашан өзінше қызық болып табылады.

В Селективті сұраныс		С Агрессивті өсу
А Қайта инвестициялау		Д Төмен белсенділік

100

Жоғары

Орташа

Төмен

0 100

Жоғары Орташа Төмен

Бәсекегеқабілеттілік

12-сурет – Көпөлшемді матрица мысалы

Көпөлшемді матрицаны интерпретациялау

Нәтижесінде БКТ-ға ұқсас екі өлшемді жүйелену жүйесін аламыз. Әрбір өлшем бойынша әрқайсысы ерекше стратегиялық ұстанымға жауапты тоғыз амалды беретін, үш деңгейді (төмен, орташа, жоғары) бөліп көрсетуге болады.

- С зонасы тауар нарығының жоғары тартымдылығына және фирманың бәсекеге қабілеттілігіне сәйкес келеді; ұсынылатын стратегиялық бағыт – агрессивті өсу. Бұл жағдай БКТ матрицасындағы «жұлдыздарға» ұқсас.

- А зонасында тартымдылық пен артықшылық төмен деңгейде; стратегиялық бағыт – «иттер» жағдайында инвестициялаусыз немесе қайта инвестициялау қызметтерін жалғастыру;

- В зонасы аралық болып табылады: бәсекелік артықшылық маңызды, алайда нарық тартымдылығы үлкен. Бұл «сұрақ белгісі» жағдайына тән. Стратегия – селективті өсу.

- Д зонасында жағдай керісінше. Бәсекелестік артықшылық маңызды, ал нарық тартымдылығы аз. «Төмен белсенділік» стратегиясы қандай да бір шығынсыз өз жағдайын қорғауға негізделеді. Бұл «сауынды сиырлардың» эквиваленті.

Қалған аралық зоналар түсіндіруі күрделі нақты ұстанымдарға сәйкес келеді, алайда орташа баға жоғары бағаның бір критерий бойынша өзгеге төмен бағамен, немесе орташа бағалар барлық критерий бойынша үйлесімділікті көрсетуі мүмкін. Тәжірибеде кездесетін соңғы жағдай қолда бар ақпараттың жеткіліксіздігімен немесе оның болмауымен көрініс табады.

Стратегияны таңдау

Осылайша біз фирма дамуын көзбен шолу арқылы түсінік алдық. Әрекет етуші стратегияның өзремейтіндігі туралы гипотеза шегінде әрбір бағыт бойынша күтілетін дамуды сыртқа тарату арқылы фирма мүмкін болатын стратегиялық үзілудің көлемін бағалай алады және оны жою бойынша артықшылықты міндеттерді қалыптастырады. Қолда бар стратегиялық баламалар мынадай.

- Ұсынысты ұстау үшін инвестициялау және нарық эволюциясымен жүру.

- Матрицада оңға қарай ығысу арқылы бәсекеге қабілеттіліктің артуына қарай алатын ұстанымдарын жетілдіру мақсатында инвестициялау.

- Жоғалтылған ұстанымдарды қайта қалпына келтіру үшін инвестициялау. Мұндай стратегияны жүзеге асыру егер нарық тартымдылығы орташа немесе әлсіз жағдайларда күрделірек болып табылады.

- «Өсім жинау» ниетімен инвестиция деңгейін төмендету. Бұл ұстанымды қаражат құралдарына айырбастауды білдіреді, мысалы, бизнесті сату жолымен.

- Фирма қол жетімді бәсеке артықшылығына жету жағдайында болмаса, қайта нивестициялау немесе төмен тартымдылықтағы сегменттен немесе нарықтан кету.

Көпөлшемді матрицаны бағалау

«Тартымдылық-бәсекеге қабілеттілік» БКТ матрицасымен байланысты жоғарыда сипатталған талдауға алып келеді, алайда бір ерекше айырмашылықпен: бәсекеге қабеліттілік көрсеткіші мен қаражат ағымы арасында логикалық байланыс болмайды. Бұл тәсіл қандай-да бір жеке болжамнан туындамайтындықтан, оны қолдану аясы кеңірек. Сонымен қатар, ол мықтырақ, индикаторлары нақыт жағдайдың нәтижесінде алынады.

Алайда осы матрицаны қолдануға қатысты кейбір шектеулер бар.

- Өлшем мәселесі күрделене түспек; субъектілік қауіптілік туындайды. Ол тек қана индикаторды таңдау кезінде және өлшемді коэффициенттерді есептеуде көрінбейді. Бұл қауіптілік өзін-өзі бағалаумен байланысты бәсекеге қабілетті индикаторлар үшін үлкен болмақ.

- Есепке алынатын критерилер мен бағыттардың санының өсуі кезінде бағалау үрдісі жалықтыратын және күрделі болмақ, әсіресе ақпарат толық емес немесе нақты болмаған жағдайда.

- Қолданылатын тәсілдерге де нәтижелер сезімтал келеді, мысалы өлшем коэффициентін таңдау. Орташа интегралды бағаны қолдану – бәсекеге қабілеттілік пен тартымдылықты бағалаудың оңтайлы тәсілі емес. Сондықтан тәсілдердің параметрлерінің көрсеткіштеріне сезімталдықты тексеру қажет.

- БКТ матрицасы жағдайында да қорытынды ұсыныстар жалпы сипатты иеленеді және нақтылауды қажет етеді. Бұдан өзге мұнда қаржы көрсеткіштерімен байланыс нашар бақыланып отырады.

Қорытындыда атап өту қажет, ұсынылған тәсілдер тауар нарығының тартымдылығы және фирманың артықшылығын бағалау тәсілдері бойынша ғана емес сонымен қатар, тұжырымның нақтылығымен ерекшеленеді.