3. Шешімдерді қабылдау үрдісі.

Шешім қабылдау үрдісінің негізгі 2 түрі қолданылады:

- жеке – кәсіпорында басқарушының нақты иерархиялық және қатаң құрылымында қолданылады. Бұл тұжырымның мазмұны бойынша қабылданған шешімдердің басым бөлігі басқарудың жоғары звеносы арқылы жүзеге асатынын көрсетеді.

- коллективтік – шешім қабылдауға қызметкелер де үлес қосады. Аталмыш жағдайда билік пен жауапкершілік әртүрлі деңгейдегі басқарушылар арасында бөлінеді. Бұл өз кезегінде олардың қызметтерін жүргізуге септігін тигізеді, себебі шешім қабылдау олардың қызығушылықтарын арттыратын құрал болып табылады. Осы үрдіс ерекше артықшылыққа ие, себебі бұл жұмысшылардың кәсіпорынға деген адалдығын арттырады, өндіріс күшін және ұжымдық силастықты тудырып, жақсы миркоклимат қалыптастырады.

Шешім қабылдау үрдісі күрделі және ол өзіне бірнеше операциялар мен кезеңдерді кіріктіреді. Әрбір менеджердің әсер етудің мықты жақтары мен шектеулерін, шешім қабылдау процедурасын жақсы біліп, басқарудың өзіндік стильі мен жағдайға қарай мейлінше тиімді нұсқаны таңдай білуі аса маңызды.

4. Шешімдерді қабылдау мен дайындау технологиясы.

Технологиялық көзғарас бойынша шешім қабылдау үрдісін тікелей және кері байланасы бар, кезеңдер мен процедуралардың реттілігі түрінде қарастыруға болады. Кері байланыстар кезеңдер мен процедураларға байланысты интеративті циклдік көрініске ие болады. Информациялық көзғарас бойынша шешім қабылдау үрдісінде ақпараттың анықталмағандығының азаюы (қысқаруы) жүзеге асады. Проблемалық жағдайдың қалыптасуы «не істеу керек?» деген сауалдың тууына әкеп соқтырады. Процедуралар анықталуының келесі реттілік деңгейіне қарай осы сұраққа жауап ретінде «нені және қалай істеу керек?» деген сауал туындайды.

Шешім қабылдаудың үрдісі – мақсатқа жету үшін қажетті нұсқалардың ішінен тиімдісін таңдау болып табылады. Шешім мақсатын қалыптастырудың үрдісі белгілі бір шектеулермен тікелей байланысты. Шектеулер – бұл шешім қабылдау барысында міндетті түрде ескеуі қажет жағдайлар.

Шешімді таңдау (выбор решения). Бұл кезең аса жауапты болып табылады. Шешім таңдау кезеңінде келесідей процедуралар жүзеге асады:

- жіберілетін (рұқсат етілетін) шешімдерді анықтау;

- шешім таңдау критерилерін қалыптастыру;

- тиімді шешімдерді анықтау;

- басты оңтайлы шешімді анықтау.

5. Шешімдерді қабылдау әдістері.

Басқарушылық шешімдерді қабылдаудың барлық әдістерін үш топқа бөліп қарастыруға болады:

- формалды емес (эвристикалық) әдіс;

- коллективтік әдіс;

- сандық әдіс.

1. Шешім қабылдаудың формалды емес (эвристикалық) әдісі. Басқару тәжірибесі көрсеткендей, басқарушылардың белгілі-бір бөлігі шешім қабылдау мен оны жүзеге асыру барысында, басқарушылық шешімді қабылдайтын тұлғалардың аналитикалық мүмкіндіктерімен негізделетін формалды емес әдісті қолданады.

2. Шешімдерді талқылау мен қабылдаудың коллективтік әдісі. Шешімдерді қабылдау мен жүзеге асыру кезіндегі коллективтік жұмыс үрдістерінің негізгі сәті (моменті) – процедураға қатысушылардың тұлғалық шеңберін анықтау. Көп жағдайда бұл құрамына басқарушылар мен орындаушылар кіретін коллектив болып табылады. Бұндай топтарды қалыптстырудың басты критерийі – компентенттілік, шығармашылық міндеттерді шешу қабілеттілігі, ойдық жүйелі құрылымы мен коммуникабельділік болып табылады. Топтық жұмыстың коллективтік түрлері әртүрлі болуы мүмкін, мысалға: отырыс, жиналыс, комиссиядағы жұмыстар және т.б. Басқарушылық шешімнің коллективтік дайындығы кезінде жиі қолданылатын келесідей әдістері бар: «ми шабуылы» немесе «ми атакасы» (мамандардың ұжымдық талқылауы негізінде шығармашылық шешім қадылдау әдісі). Бұл әдіс топқа қатысушылардың барлығының мүмкіндіктерін қарастыру мақсатында қолданылады.

Егер де күрделі мәселені шешу қажет болса, онда аталмыш мәселені шешу мақсатында өздерінің шешімдерін ұсынатын адамдардың топтары жиналады. «Ми шабуылының» негізгі талабы – бұл идеяларды еркін жеткізе алатын жағымды орта қалыптастыру болып табылады. Бұған жету үшін талқылау барысында идеялар қаншалықты фантастикалық сипатта болса да, оларды жоққа шығарып, жағымсыз сынаудан аулақ болу шарт. Барлық идеялар жазылынып отырылады және мамандардың қатысуымен талқыға түседі.

Сонымен қатар, шешім қабылдаудың «дельфи» әдісін атап өтуге болады. Бұл болжамды дәлелді ету үшін бірнеше рет пікір сұрауға негізделген сарапшылық әдіс.

Дельфи әдісі – пікір сұраудың көптурлық процедурасы. Әрбір турдан кейін аталмыш сауалнама өңделеді және алынған ақпараттар бағалау көрсеткіштермен қоса мамандарға жеткізіледі. Пікір сұраудың бірінші туры ешқандай аргументсіз жүргізіледі, екіншісінде – басқалардан өзгешеленген аргуменке ұсынылады немесе маман бағалауды өзгертуі мүмкін. Бағалауды жүзеге асырғаннан кейін пікір сұрау талқыланады және мамандардың ұсыныстары мен түзетулері қабылданады.

Келесі әдіс – сақиналық деп аталатын шешім қабылдау жүйесінің жапондық әдісі – «кингисе». Бұл әдістің мазмұны талқылауға жаңаша жоба дайындау барысымен сипатталады. Басқарушы ұсынған тізім бойынша аталмыш мәселе (проблема) тұлғалардың талқылауына жіберіледі. Әрбір тұлға көрсетілген шешімді тиянақты қарастырып, өздерінің идеяларымен ұсыныстарын қағазға жазып отыруы тиіс. Осыдан кейін жиналыс ұйымдастырылады. Ереже бойынша, басқарушылар түсініксіз болған пікірдің иесін шақырады. Мамандар жеке тұлғалық қалаулары бойынша өздерінің шешімдерін таңдайды. Егер де олар сәйкес келмесе, онда келесі қағидалардың біреуі арқылы анықталынатын болжамдылық векторы құрастырылады:

а) көп дауысқа ие болушылардың қағидасы – көптеген қатысушылардың дауысына ие болған шешім қабылданады.

б) диктатор қағидасы – белгілі-бір топтың ғана пікірі тыңдалынады. Мұндай қағида әскери ұйымдарға, сондай-ақ форсмажорлық жағдайда шешім қабылдау барысында тән.

В) Курно қағидасы – коалиция жоқ болған жағдайда, яғни ұсынылған шешімдер саны мамандар санына тең болған жағдайда қолданылады. Мұндай жағдайда әрқайсысының қызығушылыұтарынан бұрын ұйымдық мәселе басты орынға қойылуы қажет.

г) Парето қағидасы – барлық мамандар біртұтас, дара коалиция (одақ) құрған кезде қолданылады. Бұл жағдайда оңтайлы шешім болып, барлық қатысушыларды бір мақсатқа бола біріктіретін шешімді бірден өзгертудің қажет еместігі саналады.

д) Эджворта қағидасы – топ бірнеше коалициядан тұрады және олардың әрқайсысына шешімдерін өзгертусіз тиімсіз болатын жағдайларында қолданылады. Коалицияның (одақтың) мақсатын нақты қарастыра отырып, бір-біріне зиян тигізбейтіндей оңтайлы шешімді қабылдаған жөн.

3. Шешім қабылдаудың сандық әдісі – көптеген ақпараттар көлемін өңдеу (ЭВМ мен ЭММ арқылы) арқылы оңтайлы шешім қабылдау мүмкіндігін ұсынатын ғылыми-тәжірибелік әдістеме.

Үлгіде қарастырылатын математикалық функциялардың түріне байланысты келесідей топтар жіктелінеді:

а) сызықтық модельдеу – сызықтық тәуелділік қолданылады;

б) динамикалық ақпараттандыру – міндеттерді шешу .рдісіне қосымша өзгермелілерді қосуға мүмкіндік береді;

в) ықтималдылық және статистикалық үлгілер – массалық қызмет көрсету тереториясы әдісінде жүзеге асады;

г) ойын теориясы – мынадай жағдайларды модельдеуге, яғни әртүрлі салалар қызығушылықтарының сай келмейтіндігін ескеру арқылы шешімдерді қабылдауда қолданылады;

д) имитациялық үлгі – шешімнің жүзеге асуын экспериментті тексеруге, бастапқы шарттарды өзгертуге және оларға қатысты талаптарды өзгертуге мүмкіндік береді.