12Қазақстандағы орташа таптың қалыптасуы

Адамның қалыптасуына оны қоршаған ортаның табиғи, әлеуметтік жағдайдың тигізетін әсері өте зор. Адамның әлеуметтік ортасы оны тікелей қоршап тұрған орта-отбасы,құрдастар, көршілер, сыныптас ұжым. Бұларда адамның қалыптасуы жүзеге асады. Кең мазмұнда алғанда әлеуметтік орта дегеніміз адамдардың маңайындағы үлкен топ: қоғамдықтап, ұлт,ел,қоғам сонымен қатар адам өмірсүріп отырған қоғамдағы жағдай.

Қоғамда жүйелік тұрғыдан қараудың негізгі принциптеріне көшпес бұрын, алдымен жүйе дегенге анықтама беру керек. Жүйе –өзара байланыста болып, белгілі,бір тәртіпке келтірілген элементтерден тұратын, өздігінен дамитын және өзін өзі реттеп отыратын күрделі тұтастық. Кез келген тұтас жүйенің ішкі табиғатын, мазмұны оны құрайтын элеметтердің құрамы акйқындайды.Қоғам-әлеуметтік жүйе. Ал, әлеуметтік жүйе деп, негізгі элемменттері адамдар арасындағы өзара байланыстар мен қарым-қатынастардан, өзара ықпалдасудан тұратын күрделі тұтастықты айтамыз.

Әлеуметтікбайланыстар фактілердің жиынтығы. Ол белгілі бір адамдар немесе адамдар тобының арасында нақты бір уақытта бірлесе қызмет ету нәтижесінде пайда болады. Ол байланыстар объективтік қажеттіліктен туындайды және белгілі бір мақсатты көздейді.

Әлеуметтікқарым-қатынастар- адамдар және топтар арасында болатын салыстырмалы түрдегі біршама тұрақты байланыстар. Кез келген адам өз өмірінде сан қилы қатынастарға түседі. Мәселен, өзінің отбасымен, туған туысқандарымен-туыстық қарым-қатынаста болса, құрбыларымен-достық,жолдастық қатынасында; билік орындарымен –саяси қатынас орнатады.

Сонымен,қоғамның тұтастығын осы жоғарыда айтылған әлеуметтік мәні бар байланыстар,қарым-қатынастар және адамдардың өзара әсерлесуін қамтамасыз етеді. Бұларн жеке тұлғалардан жоғары тұрады. Өйткені қоғамның әрдір адамға қарағанда бастапқылық сипаты бар. Адам өз өмірін бастағанда әлгі айтылған әлеуметтік қарым-қатынастар мен байланыста болады. Өзінің әлеуметтенуінің барысында адам оларға араласады.

Қазіргінарықтық экономика жағдайында Қазақстанның әлеуметтік құрылымы бұрын-соңды болмаған күрделі өзгерістерге ұшырап отыр. Егемендік,тәуелсіздік алған уақыттың ішінде республикалық әлеуметтік құрылымында жаңа топтар, таптар, жіктерпайдаболды.Олар:бизнесмендер, кәсіпкерлер,фермерлер, банкирлер және әртүрлі жекеменшік иелер.Тіпті бұдан басқа өзгерістер де бар.Мысалы, бұрынғы Кеңес дәуіріндегі таптар мен әлеуметтік топтардың өздері де біршама өзгеріп кетті. Қоғамдағы белгілі бір әлеуметтік-экономикалық топтар екінші бір топтарға ауысып, өтіп жатыр, демографиялық жағдай, ел-жұрттың миграция мәселелері мен үрдістері де ерекше болып отыр. Жалпы алғанда, негізінде табысқа және экономикалық жағдайға байланысты қоғамда топқа, жікке бөлінушілік күшейе түсуде.Осылардың нәтижесінде Қазақстанда ауқатты, дәулеті орташа,кедей адамдар пайда болды. Қоғам мүшелерінің бұлайша жіктелуіне меншік формасының өзгеруі, жалпы нарық қатынастарының орыналуы ықпал етті. Көпшілікке мәлім, нарықтық экономиканы меншіктің алуан түрлігін қажет етеді. Ал, осы жағдай қазақстанның әлеуметтік құрылымына зор әсер етті,өйткені меншік нысанының алуан түрлілігі жалпы экономиканың одан әрі бөлшектелуін күшейтті, яғни қоғамдық меншікті жекешеленіру процес ібасталды.Осыларға сәйкес меншіктің жаңа типтері қалыптасуда. Олар:жеке,корпоративтік,акционерлікұжымдық,жартылай жеке, жартылай мемлекеттік,т.б. Орта,кішігірім мекемелерге,сауда үйлеріне, мейманханаларға, дүкендерге,әртүрлі акционерлік қоғамдарға қожалық ететіниелерге пайдаболды.

Республикада меншік иелері табы әлі қалыптасу үстінде болғандықтан, оның көлемін санмен көрсету өте қиын.

Сонымен,Қазақстан ірі орта және шағын кәсіпкерлікпен айналысатын бизнесмендер тобы қалыптасып келеді.Кәсіпкерлік-бұл заңды әлеуметтік құбылыс.Кәсіпкерлік немесе бизнес қоғамының ілгерілеп дамуына ықпалын тигізеді.Сондықтан еліміздің экономикалық, саяси, әлеуметтік тұрақтануына ірі, орта және шағынбизнестің роліөте зор.

Жалпыалғанда, қазіргіҚазақстан қоғамында бір таптың, топтың, жіктің екінші біртапқа, топқажіккеауысуыжиіболыптұрады

Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінде барлық адам тең өмір сүрді. Басқарушылармен бағынушылар деген мүлдем жоқ, себебі адамдардың өзі табиғаталдында әлсіз еді.Сондықтан тобырымен жүрді.Бірігіп аң аулады, тек тайпа-тайпа болып жүрудің арқасындағана өздерінің қауіпсіздігін, күн көрісін қамтамасыз ете алды.Тапқан табыстары бәріне ортақ болды, артық өнім болған жоқ.Мұндай жағдайда еңбек құралдары, еңбек өнімдері ұжымға ғана тиісті еді. Мұндай ру-тайпаларды ақсақалдар басқарды.Ақсақалдар ұжым мәселелерін ортағасалып, реттеп, шешіп отырды.

Адамдар бірте-бірте тек табиғаттың бергенін тұтынып қана қоймай, енді сонымен қатар өздерінің қолдарынан келетіністер мен айналыса бастады.Оларқолғатүскен аңдарды өздері асырай бастады.Осыдан барып малшаруашылығы өрісалды .Енді өздеріне қажетінше мал өсірді. Дәннің жерге түсіп, қайтаөнімберетінінбайқағанадамдар, қажетті өнімді өздері өсіретін болды. Нәтижесіндеегіншаруашылығыдамыды.Құнарлыжердежұмысістейтіндердіңөніміөздерінеде,өзгелергедежетті.Құнарсызжерлердегіадамдарқұнарлыжерлериелерінежалдануғамәжбүрболды.Қолғатүскенадамдардықұлғаайналдырды

Артықөнімөміргетеңсіздікәкелді.Осылайқұлиеленушілікқұрылыскелді.Бұлқоғамқұлиеленушілерменқұлдар, басқарушыларменбағынушылардытудырды.Үстемтапқақоғамдыбағындыру, таптар, жекеадамдар, тұлғаларменқоғам, осымемлекетпенбасқамемлекетарасындағықатынастардыреттеуүшінқұрал, қоғамныңмәселелеріншешетінәлеуметтіктопқажетболды.Бұлтоптөменгітопқабақылаужүргізді.Ендікүштеу, зорлауарқылыорындаттыратынанықзаңережелері, нормалары қалыптасты. Оларэкономикалыққызметтіұйымдастырды, қоғамдықөнімдіөндірді.

Биліктіиеленушілерменоғанбағынушылардыңрөлдеріинституционалдыққалыпқатүсті.Мемлекет,саясипартиялар, басқадақоғамдықұйымдарқалыптасабастады.Оларбелгілібіртаптыңмүддесінқорғады.Осылардыңбарлығынбірсөзбенқоғамныңсаясижүйесідеугеболады.

Қоғамныңсаясижүйесідепбилікжүргізіп,қоғамдатұрақтылықпентәртіптіқамтамасызететін, әлеуметтіктоптар, таптар,ұлттар, мемлекеттер арасындағ ысаясиөзарақатынастардыреттейтінұйымменмекемелердіңжиынтығыайтады.Саясижүйетеориясын XX ғасырдың 50жылдарындаАмериканыңсаясаттанушысыДавидИстондүниегеәкелді.Оныңойыншасаясижүйесыртқыортамен “кіріс” , “шығыс” принциптеріарқылыбайланысады.

Кірістіңекітүрібар.Олар: талаптарменқолдау.

Д. Истон, Г. Митчел, Г. Спиро, Г. Алмондсаясижүйеніңөзіндікмүмкіндіктерінкөрсетті:

1. Топтарменжекеадамдардыңіс-әрекетінбасқаруғабайланыстыреттеумүмкіндігі;

2.Өзініңқызмететуінеқажеттіэкономикалықжәнебасқақорлардытабуғабайланыстықысымдықмүмкіндігі;

3. Қорларды, иліліктерді, қызметті, үздікбелгілердібөлужәнеқайтабөлумүмкіндігі;

4.Әлеуметтікортаныңталаптарынаәрқашанжауапберерлік, өзгергенжағдайларғабейімдеушілікмүмкіндігі.

Қорытакелесаясижүйеүстемдікетіпотырғанқоғамдыбасқаратынаппаратболыпсаналады.