Тақырып 7. Еңбек ресурстары

Практикалық (семинар) сабақ тапсырмасы: Сұрақтарды талқылау, статистикалық дәлелдеу және есептерді шығару:

1. Кәсіпорынның еңбек ресурстары және кадрлары, олардың құрамы және құрылымы, қалыптастыру көздері.

2. Кадрларды бағалау көрсеткіштері. Кәсіпорынның еңбек ресурстарына қажеттігін анықтау.

3. Еңбек нарығы: мәні және қызмет ету механизмі.

4. Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу. ҚР-сының Еңбек кодексінің жобасы. «Халықтың жұмыс бастылығы туралы» Заңы, 30 қантар 2001ж. ҚР-сының халықты әлеуметтік қорғау Тұжырымдамасы, 21 тамыз, 2001ж. ҚР-сының «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» Заңы, 25 мәуір, 2003ж.

5. Қадрларды нарықтық қатынас жағдайында жұмыс істеуге қайта дайындау.

6. Кәсіпорындағы қадрлық жұмыс.

7. Нарық жағдайында кадрлардың білістілігін көтеру және оларды қайта дайындауға тұжырымдамасы.

8. Кәсіпорынның тиімді жұмыс істеу үшін ұйымдастырушылық мінез-құлықтың мәні және маңызы.

Өз бетінше орындауға арналған тапсырмалар:

Есеп№1:Технологиялық процесс операциялары бойынша еңбекті пайдаланудың мынадай шығындары бар.

операция	Операцияның орындалуына жұмсалатын уақыт бірлігі, мин.	Сағаттық тарифтік мөлшерлеме, тенге/сағат
Дайындау	0,45	5
монтаждау	15,0	7
Катушканы бақылау	1,0	7
Журекшелерді іріктеу және желімдеп жабыстыру	4,4	6
Негіздемесін және шеңберін құру	1,2	6
Соңғы жинақтау	1,2	7
Бақылау	5,0	7

Ұзақтығы 8 сағат бір ауысымды жұмыс орнына қызмет көрсетуге жұмсалатын уақыт 0,5 сағатты құрайды (ауысын соңында орындалады). Бір ауысымда демалуға жеке қажеттіліктерге берілетін уақыт 0,5 сағат. Жабдық жұмыс істемей қалғанда бір ауысымдағы орташа жоғалатын уақыт – 0,2 сағат ақауға 0,3 сағат жоғалады.

Анықтау керек:

• өнім бірлігіне жұмсалатын уақыт шығынының оңтайлы мөлшері;

• өнім бірлігіне жұмсалатын уақыт шығынының нақты молшері;

• өнім бірлігіндегі жалақыға жұмсалатын мінсіз нормативті шығындар;

• өнім бірлігіндегі жалақыға жұмсалатын нақты нормативті шығындар.

Есеп №2:«Мелиормаш» кәсіпорнында еңбек шығынының көрсеткіштері мынадай:

а) бұйым бірлігіне жұмсалатын нормативті уақыт шығыны 1,5 сағат;

ә) сағаттық тарифтік мөлшерлеме – 501 тенге.

Бұйымның 400 бірлігіне нақты ондіру 50 сағат жұмыс, 260 мың тенге жұмсалады.

• Еңбекке жұмсалаты нормативті шығыннан жалпы ауытқу.

• Жалақының сағаттық мөшерлемесі бойынша ауытқу;

• Уақыттың нормативті шыгынынан ауытқу.

Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқау

Келісімде көрсетілген еңбекақы мөлшері, нақтыға қарағанда төмен болуы:

• толық көлемде жалақыны сот тәртібінде өндіріп алу мүмкіндігінаң болмауы (құжаттар бойынша өткізілетін ғана жалақы өндіріліп алынады);

• жұмысшының төлемқабілеттілігі мен табыстарын әрі қарай дәлелдеу мәселелері (көбінесе, мысалы төмендетілген жалақы банктік несиені беру туралы бас тартуына алып келеді).

Еңбек келісімінде міндетті жағдайлардың жоқтығы:

• жұмыс берушінің өз құқықтарынан тым артық кетуі;

• жұмыскерге қосымша міндеттемелерді, қосымша жұмысты жүктеу, заң бойынша қарастырылған компенсациялар мен кепілдерді төлемеуі.

Кейбір жұмыс берушілер жұмысқа қабылдау кезінде сынақ өткізеді, және олар осы кезде егер жұмыскер оның сенімдерін ақтаса ғана, оны әрі қарай создыруға шамалы ғана мерзімге еңбек келісіміне қол қояды.

Бірақта ҚР Еңбек Кодексінің 15 – бабында жұмысқа қабылдау кезінде сынақтың басқа тәртібін қарастырады. Жұмыскерге тапсырылатын жұмысқа сәйкестігін тексеру мақсатында сынақ дара еңбек келісіміне қол қою кезінде негізделуі керек. Бұл мерзім болмаса, жұмыскер жұмысқа сынақсыз қабылданды деп саналады.

Еңбекақы – еңбектің көлеміне, сапасына және күрделігіне сәйкес төленетін сыйақы (кіріс), жұмыс күшінің бағасы.

Жұмыс күшінің бағасы – сұраныс пен ұсыныс арақатынасының еңбек нарығында қалыптасқан есебімен жұмыс күшіне өндірісіне жұмсалатын қажетті шығынның сараланған деңгейін көрсететін оның құнының ақшалай көрінісі.

Тарифтік жүйе – жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақысын біліктілігіне, еңбек сипаты мен жағдайына, өндіріс түріне, экономика және аймақ саласына байланысты реттеуге және саралауға мүмкіндік беретін нормативті материалдар жиынтығы.

Тарифтік тор – біліктілік разрядының белгілі мөлшерінен және олардың әрқайсысына сәйкес тарифтік мөлшерлеме мен тарифтік коэффициенттен тұратын тарифтік жүйе элементі.

Тарифтік мөлшерлеме – жұмыс уақыты бірлігінде (сағаттық, күндік, айлық тарифтік мөлшерлеме) түрлі топтағы және санаттағы қызметкерлердің еңбекақысының абсолютті мөлшері.

1. Жеке кесімді еңбекақы формасында жалақы төлеу:

а) тікелей бағалама бойынша кесімді жалақы сомасы (КЖ):

КЖ = Б1*ШӨ

Мұнда Б1 – өнім немесе операция бірлігіне бағалама;

ШӨ – шығарылған өнім көлемі;

ә) бұйымға кесімді бағалама (Б1):

Б1 = ТМсағ * т немесе Б1 =ТМсағ /Нш

Мұнда ТМсағ – жұмыс разрядына сәйкес сағаттық тарифтік мөлшерлеме;

Т – уақыт нормасы;

Нш – бір сағаттағы шығарылым нормасы.

Мысал: Мына деректерді пайдаланып еңбекке кесімді сыйлыақы төлеу жүйесінде V разряд жұмысшыларының жалақы мөлшерін есептеу қажет.

1. Сағаттық тарифтік мөлшерлеме (ТМсағ) – 175,4 теңге;

2. Өнімнің сағаттық нормасы (Нө) – 10 дана;

3. Өнімнің бір айлық нормасы – 1620 дана;

4. Өнім нормасын орындаудың жоспарлы пайызы – 100%;

5. Бір айлы жоспарлы тапсырма – 1750 дана;

6. Нақты жұмыс істеген (уақыт) – 162сағат;

7. Бір айда өндірілген өнім (ӨӨ) – 1855 дана.

Цехтағы сыйлықақы төлеу жағдайы бойынша жұмысшыға жоспарлы тапсырманы орындағаны үшін 15 % мөлшерінде сыйлықақы және жоспарды асыра орындаған әрбір пайызы ушін – 15%-дан кесімді жалақы төленеді.

Шешуі:

1. Мына формула бойынша бір бұйымның кесімді бағаламасын есептейміз:

Б1 =ТМсағ / Нө,

Мұнда Тмсағ - ТМсағ – жұмыс разрядына сәйкес сағаттық тарифтік мөлшерлеме;

Нө – бір сағаттағы өндірім нормас.

Б1 ТМсағ – жұмыс разрядына сәйкес сағаттық тарифтік мөлшерлеме;

Б1 = 175,4 теңге : 10 дана = 17,54 теңге.

2. Мына формуланы қолданып жұмысшының бір айдағы нақты кесімді жалақысын (КЖ) анықтаймыз:

КЖ = ШӨ * Б1,

Мұнда Б1 = өнім немесе операция бірлігіне бағалама;

ШӨ – бір айда шығарылған өнім мөлшері.

КЖ = 1855 дана * 17,54 теңге =32536,7 теңге.

3. Жоспарлы тапсырманы орындағаны үшін сыйлыақы (С1):

С1 = 32536,7 теңге * 15 = 4880,51 теңге.

4. Жоспарлы тапсырманы асыра орындағаны үшін берілетін сыйлыақыны анықтау үшін бір айда нақты өндірілген өнім көлемінің (ӨӨ) айлық жоспарлы тапсырмаға қатынасы ретінде есептелетін жоспарды орындау пайызын табу керек:

(1855 дана : 1750 дана)* 100=106 %

Жоспарды асыра орындағаны үшін сыйлыақы пайызы:

6%*1,5%=9% тең.

Сондай-ақ, жоспарлы тапсырманы асыра орындағаны үшін берілетін сыйлыақы сомасы (С2);

С2 = 32536,7 теңге * 9 % = 2928,3 теңге.

5. Еңбекке кесімді сыйлыақы төлеу жүйесінде V разряд жұмысшыларының жалақысы (теңге):

КЖс = 32536,7 + 4880,51 + 2928,3 = 40345,51 (теңге).

№ 7 тапсырма дәріс материалдарын, сондай-ақ қосымша оқулықтар мен оқу құралдарын, экономикалық әдебиеттер мен мерзімді басылымдар мәліметтерін пайдалана отырып жеке орындалады.