10.2. Өнімнің өзіндік құнының түрлері

Берілген анықтама бухгалтерлік шығындарды анықтап, сатып алынған ресурстардың төлемі ретінде, тек нақты шығындарды қосады. Осылайша олар экономикалық шығындардың ерекшелінеді, сол экономикалық шығындар болса өнім өндіру үшін, нақты емес шығындарды қоса есептейді. Нақты емес шығындар – бұл өнім процесінде қолданылатын өндірістік фактор, бірақ ол белсенді емес. Оған фирманы басқаратын адамдардың өзіндік еңбегін оның өнім өндірісінде қолданылатын өзіндік капиталын немесе жерді жатқызуға болады, бірақ егер ол кәсіпорын меншігінде болса. Нақты емес шығындар фирмалық, экономикалық шығындарына қосу үшін, оларға ақшалай түрде баға беру керек. Ресурстарды сатып алмаса оны қалай істеуге болады? Ол үшін берілген ресустардың «альтернативті құны» деген түсінік қолданылады. Мысалы, белгісіз бір кәсіпкер өндіріске өзінің қатынасын салды дейік.Бұл қаржыны қолданудың альтернативті нұсқауы ретінде машиналарды жатқызуға болады: кез - келген кәсіпорының акциясын сатып алатын болса, соған байланысты ол дивиден алады және коммерциялық банктің депозитіне ақша салып процент алады. Берілген ресурстардың жоғарыда айтылып кеткен альтернативті нұсқауларына қарағандағы ақша салымының альтернативті құның бағаласақ, кәсіпкердің өз өндірісіне салғаны тиімді әрі ақшалай табыс әкеледі. Егер, акцияны сатып алу альтернативті жағынан пайдаланатын болсақ, онда өз өндірісіне салынған салым, жіберіп алған дивидендтер қатнасының альтернативті құнын құрайды, яғни нақты емес шығындар көлемі бухгалтерлік шығындармен қосқанда өндірістік шығындар нақты көлемін көрсетеді. Кәсіпкерді көбнесе жалпы шығындарының көлемі емес,орташа шығындар, фирманың 1 бұйымды өндіру үшін орта есеппен неше шығын жұмсайтынын көрсетеді. Орта шығындарды жалпы шығындардың өндіретін өнім көлеміне бөлу арқылы есептеледі. Орта шығынды тауар бағасымен салыстыра отырып бұл өнімді өндіру тиімді ме, тиімді емес пе анықтауға болады.

Шекті шығындар бір өнім данасын артық шығарса қаншалықты өсім болатынын анықтайды. Бұл фирмаға бір дана өнімді артық шығарғанда қанша болатынын көрсетеді.

Шығындар ұзақ және қысқа мерзімді деп ажыратылады. Қысқа мерзімде тұрақты шығындар көрсетіледі. Ұзақ мерзімде шығындар айналымы болып келеді.

Кәсіпорын дамуын жоспарланғанда, кәсіпорын әр берілген өнім көлеміне негізделе отырып орташа шығындардың минималды жетістігіне жетеді.

Ұзақ мерзімді орташа шығындардың графигі дөңгелектеу болып келеді. Шағын фирманың өндіріс процесінің кеңеюі кезінде масштабтың тиімді жағынан көрінеді. Өнім көлемі айтарлықтай өзгерсе, масштабтың тиімсіз жағы байқалады, себебі күрделі масштабты өндірісті жүргізу қиынырақ болады.

10.3. Өнімнің өзіндік құнының құрылымы және оның әр түрлі салалардағы ерекшеліктері

Сондықтан ұзақ мерзімді орташа шығындардың графигі жағымды және жағымсыз эффектідегі масштабқа байланысты. Кейде ол берілген саладағы бәсекелестік денгейінмен және тұрысымен анықтағанда үлкен мән беріледі. Берілген сала «бәсекелі ме» (айтарлықтай шағын фирмалардан құралады) немесе «концентрацияланған» (бірнеше үлкен өндірісіндегі қол астында). Бұлар кейде салада қолданылатын технологияға байланысты және осы жерден орташа ұзақ мерзімді график түрі шығады. Бірақ, мұны мақұлдай отырып айтарлықтай аландаушылықты байқау керек, себебі саланың құрылымы тек шығының деңгейінің қалыптасу жағдайына байланысты емес. Осы немесе басқарушы персоналдың жұмыс белсенділігіне және тағы басқа көптеген факторларды қамтиды.

Өндірістік шығындарға негізгі қор, жанармай, материалдар, шикізат шығындарына кеткен қаржыны жатқызуға болады.

Мақсатты шағындар, негізгі шығындарға тең, амортизациялық аударылымдарға, мотивизациялық шығыстарға, персоналды қамсыздандыруға және тағы басқа қамсыздандыруға келісетін шағындар.

Сондықтан өндірістік шағындар өндіріске кеткен шығындар деген сөздер келесі мәтіндерде синоним ретінде қолданылады.

Өнімді өндірген кезде кететін шығындар, яғни өндірістік шығындар келесідей факторларға байланысты болады:

• Өнімді өндіру үшін қажетті технологиялардың жұмсалуы және өндірістің дұрыс ұйымдастырылуы;

• Табиғи шикізаттардың пайдаланылуы;

• Өндіріске дайын болу және оны дұрыс меңгеру;

• Технологияны жаңарту және оны ұйымдастыру, сонымен қатар өнім сапасын жоғарылату, оған деген сенімділікті күшейту және тағы сол сияқты;

• Өнімді өндірер алдында, оған алдын - ала жоба жасау, яғни ойдан сол тауарды құрастыру, арнайы модель немесе үлгілер жасау, эксперимент жұмыстарын жүргізу және де осы жұмыстарды жүзеге асыратын адамдарға авторлық жұмысына сыйақылар беру;

• Өндірістік процесті қамтамасыз ету, яғни өндіріске қажетті шикізат, материалдар, отын, энергия, құрал – жабдықтар және басқа да еңбек құралдары, жұмысқа жарамды негізгі өндірістік қорлар, санитарлы - гигиеналық жұмыстарын жүргізу және осылармен қамтамасыз ету;

• Жұмысшыларға еңбек еткен кезде жақсы жағдай жасау және техникалық сақтандыруды қамтамасыз ету;

• Өндірісті басқару, яғни фирма немесе кәсіпорында қанша адам жұмыс істейді, ол фирманың құрылымы қандай, және қандай жұмыстарды жүзеге асырып отыр, осы фирмаға кеткен ақпаратты, консультациялық, аудиторлық қызметтерге шығындарды есептеу;

• Кадрлар дайындау және қайта дайындау;

• Мемлекеттік қорға кететін шығындарды есептеу, яғни әлеуметтік сақтандыруды мемлекеттік және мемлекеттік емес деп бөлу, зейнетақымен қамтамасыз ету, осылардың бәріне белгілі мөлшерде ақша беру;

• Медициналық сақтандыруды және тағы басқаларымен қамтамасыз ету;

• Әрине, кәсіпорын қызметінің нәтижесі қаншалықты өнім сатылды (қызмет көрсетілді) содан көрінеді. Ал оның ақырғы нәтижесі сатылған өнім көлемі мен сол өнімді өндіруге кеткен шығын арқылы анықталады.

Жалпы нарықтық экономика жағдайларында, жақсы нәтиже беретін шағындарды қалыптастыру керек. Сондықтан шығындарды басқаруға аса маңызды көңіл бөледі. Кез келген обьектінің басқарушылығына сәйкес, кәсіпорын шығындарын басқару оның барлық қызметінің орындалғанын болжау қажет.

Шығындарды басқару қызметі басқару элементінің циклы арқылы жүзеге асады: жоспарлау, ұйымдастыру кординациялау және реттеу, ынталандандырушы және активизация, есеп және талдау.

Шығындардың жоспарлауының негізгі міндетті жоспарлау кезінде материалды,өндірістік және айналым процесіндегі еңбек және басқа ресурстарды үнемдеу арқылы өндірістік шығындарды дұрыс анықтау.

Кәсіпорын шығындарын жоспарлау үшін әр түрлі көрсеткіштерді қолданады. Олардың ішіндегі ең негізгісі ол, 1 дана өнімнің өзіндік құнының калькуляциясы және 1 теңгеге шаққандағы шығыны. Сонымен қатар өткізген өнімнің өзіндік құны жоспарлағанда, шығындар элемент түрінде көрсетілген өнімге кеткен өзіндік құнды құрайтын шығындар сметасы жасалынады.