5.2. Шикізат және отын-энергетикалық ресурстардың жіктелуі.

Нарық жағдайында кәсіпорынның қосалқы цехтары мен өндірістерінің жұмысы сыртқы факторларға да байланысты болады.Оларды келесідегі топтарға біріктіруге болады:

• Әлемдік нарықтың және ішкі нарықтағы жағдайдың өзгеруімен байланысты;

• Мемлекет ішінде немесе глобалды масштабтағы саяси жағдайдың өзгеруімен байланысты;

• инфляциялық процестермен байланысты.

Мемлекеттің қызметімен байланысты.

Факторлар тікелей және жанама әсер етуші факторлар.

Тікелей сырттан әсер етуші факторларға ең алдымен мемлекеттің кәсіпорынның қызметін жоғарыдан бақылау функциясы жатады. Бұл функция экономика саласындағы құқықтық, нормативтік акт, ақша-несие, салық саясаты арқылы жүзеге асырылады.

Тұтынушылар, тасымалдаушылар, бәсекелесушілер кәсіпорын үшін сыртқы ортаның элементері болып табылады. Олар да кәсіпорынның қызметіне тікелей әсер етеді.

Тұтынушалар, тасымалдаушылардың, бәсекелестердің іс-әрекеті де мемлекеттің әсеріне байланысты.Мемлекеттің әсерін толығырақ қарастырайық.Мемлекет жоғарғы бақылау жүйесі ретінде өзінің органдары арқылы экономикалық қатынасқа түсетін барлық жүйелердің өмір сүруіне, қызмет етуіне мүмкіндік береді және реттеп отырады.

Ол мүмкіндіктер болып:

• өндірушілердің экономикалық оқшаулылығы эквиваленттік айырбасқа мүмкіндік береді;

• кәсіпкерліктің еркіндігі;

• сарқылатын байлықты әділетті болу.

Бұл жайдайлар кәсіпорынның қызметінің құқықтық нормаларынан көрініс табысы. Мемкекет экономика саласында өз саясатын жүргізе отырып, мемлкеттік органдар арқылы зағдар, нормативтік актілер, нұсқаулар, қаулылар арқасында кәсіпорынның дамуын, оның қызметін тікелей бақылап, реттеп отырады.

Мемлекеттік органдар өз мүмкіншілігіне байланысты заңдардың орындалуын мәжбүрлі қамтамасыз етеді.Және де, мемлекет кәсіпорынның қызметін әртүрлі салық жеңілдіктерін беру арқылы, субсидия беру арқылы, пайыздық ставаны белгілеу арқылы баға саясаты арқылы тікелей реттеп, бақылап отырады.

Сырттай жанама әсер ететін факторлар:

Сырттай жанама әсер ететін факторларға мемлекеттің жағдайы, кәсіпорын орналасқан территроияның жағдайы жатады.

Мемлекеттің жағдайы жоғарғы жүйе ретінде эконоикалық, техникалық және техникалық, және технологиялық, әлеуметтік және саяси факторлардың әсерін қалыптастырады.Кәсіпорынның экономикалық жағдайы мен қызметінің басты нәтижесі ретінде мемлекеттің және тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыру деңгейін көрсетуге болады.

Жоғарыда айтылғандай, кәсіпорынның экономикалық жағдайына байланысты және байланысты емес көптеген факторлардың жинытығы оның қызмет ету тиімділігіне әсер етеді.

5.3. Материалдық ресурстарды пайдалану көрсеткіштері және тиімді пайдаланудың жолдары

Кәсіпорынның қосалқы цехтары мен өндірістерінің жұмыстарының басты факторына, өндірілген қосалқы өнім көлемінің өсуі, өзіндік құнының төмендеуі, сапаның жақсарды, өндірістік қорларды тиімді пайдалану дәрежесі, еңбек өнімділігінің жоғарылауы жатқызылады.

Кәсіпорынның қызметіне байланысты емес факторларға жататындар: мемлекет реттейтін өткізілетін өнімнің бағасының өзгеруі, өнімді өндіруге және өткізуге табиғи, географиялық, транспорттық және техникалық жағдайдың әсері.

Кәсіпорынның қосалқы өндірісіне әсер ететін келесі фактор қосалқы өнімді өндіру және оны өткізу бөлемінің өзгеру болып табылады. Нәтижесінде өткізу көлемі өскен сайын, кәсіпорынның тиімділігі арта түседі және керісінше.

Маңыздылығы кем емес тиімділікке әсер ететін факторлардың бірі өнімнің өзіндік құнының өзгеруі болып табылады. Табыс көлемі мен өнімнің өзіндік құны арасында кері байланыс бар. Өнімді өндіру және өткізу шығындарының көлемімен анықталатын өнімнің өзіндік құны төмендеген сайын, табыс жоғарылайды және керісінше.

Сондықтан өзіндік құнның өзгеруін талдау барысында оның төмендеуі немесе жоғарылауының себебі анықтаулы тиіс, бұл шығындарды қысқартуға қажет шара, яғни, соның есебінен табыстың және қызмет ету тиімділігінің жоғарылауына қол жеткізу.

Кесте 1 – Кәсіпорынның қосалқы цехтары мен өндірістерінің жұмысына әсер ететін сыртқы орта факторлары

№	Факторлар тобы	Факторлар
1.	Саяси факторлар	Саяси тұрақтылық; халықтың әлеуметтік қамқорлыққа алынуы; жергілікті өндірушілерді қорғау; шетел инвестицияларының бағыттылығы, сыртқы экономикалық саясат.
2.	Экономикалық факторлар	Меншік, жер қатынастары; инвестициялық саясат; инвестициялық орта; салық жүйесі; қаржы нарығының даму жағдайы.
3.	Әлеуметтік факторлар	Өмір сүру деңгейі; демографиялық жағдай; қозғалыс еркіндігі.

Кәсіпорынның қосалқы цехтары мен өндірістерінің жұмысына тікелей әсер ететін факторларға қолданыстағы баға жатады. Өнімнің ерікті бағасының деңгейі белгілі-бір жеңгейде кәсіпорынның өзіне байланысты болады. Ал кәсіпорынға байланысты емес факторға жоғарыда айтылғанда мемлекет реттейтін момоколистер белгілейтін баға жатқызылады.

Жоғарыда қарастырылған факторлардан басқа кәсіпорынның қосалқы цехтары мен өндірістерінің жұмысына әсер ететін факторлар қосалқы өндірістің шығындар құрылымына да байланысты. Рентабельділігі жоғары өнім көлемінің үлесі көп болған сайын, кәсіпорын табысы көбірек болады. Жалпы алғанда, кәсіпорынның қосалқы цехтары мен өндірістерінің жұмысына ықпал ететін факторлар осы кәсіпорынның негізгі қызметінің ерекшелігіне, оның экономикалық белсенділігіне, қызмет түріне, өнім өткізу нарығына және т.б. жағдайларға байланысты ерекшеленіп отырады.