Ағарту кезеңі және оның қоғам дамуындағы прогрессивтік рөлі

Қайраткерлер

Негізгі шығармалары

Ілімдері мен мазмұны

Вольтер

(1694-1778жж)

«Макромегас» (1752), «Кандид немесе Оптимизм» (1759), «Ақкөңіл», «Философиялық хаттар» (1733), «Философиялық сөздік»,

«Тарих философиясы» (1764-1769)

Вольтердің шын есімі - Мари Франсуа Аруэ - деист, Петербург АҒ-ның (1746ж) шетелдік құрметті өкілі. Жас Вольтердің лирикасы эпикурлік мативтермен нәрленген, абсолютизмге қарсы тұрғыда құралады. Жетілген прозасы тақырыбы жағынанда жаныры бойыншада әрқырлы. Вольтердің еңбектері діндік шыдамдылық пен қараңғылыққа және феодалдық-абсолюттік жүйеге қарсы күреспен байланысты.

Моральдық табиғи заң - ол «өзіңе не қаласаң, басқаларға да соны жаса» - бүкіл адамзатқа тән нәрсе. «Сиамнан бастап Мексикаға дейін шындық, қайырымдылық, достықты сыйламайтын халық жоқ». Олай болса, әр адам жетіле келе, қоғам өмірінде өзін таза ұстау керектігін, өзінің басқа адамдар алдындағы борышын бұлжытпай орындау қажеттігін түсініп орындайды, - деп қорытады.

Руссо Жан Жак

(1712-1778жж)

«Жаңа Элоиза» романы,

«Эмиль» трактаты,

«Қоғамдық шарт жөнінде»

Руссо Жан Жак - француз философы, XVIII ғ алдыңғы қатардағы ойшыл, француз революциясын болжаушы. Ағартушылық зиянды және мәдениеттің өзі - өтірік пен қылмыс. Барлық азаматтық тұрмыстың негізі, еңбектің бөлінуі, жеке меншік, мемлекет және заңдар - теңсіздіктің бастауы, адамдардың бақытсыздығы мен күнәхарлығы. Алғашқы қауымдық құрылымдағы адамдар мен табиғи және қарапайым тұрғыда өмір сүретін және тек өзінің ішкі сезімімен үндестікте өмір сүретін адамдар бақытты және пәк.

«Жаңа Элоиза» романында басты кейіпкер жүрек қалауымен өмір сүреді және табиғатпен тілдесу арқылы ғана бақыт табады. «Эмиль» еркіндік пен табиғатқа жақындықты бейнелейтін тәрбие жайлы трактат. Адам өз табиғатынан мейірімділікке бейім деген ойға сүйене Руссо педагогиканың негізгі талабы ретінде адамға берілген табиғи мейірімділік қордың дамуы деп санады. Осы ойға сүйене Руссо тәрбиеге қарсы барлық зорлық іс-әрекеттермен, әсіресе балалық мидың керексіз біліммен жаулануымен күресті. «Қоғамдық шарт жөнінде» еңбегінде Руссо еркін адамзаттық бірліктің идеалын бейнелейді, онда толық қоғамдық теңсіздік жойылаған және билік бүкіл ел қолына берілген.

Монтескье Шарль

(1689-1755жж)

«Заңдардың рухы жөнінде»

«Заңдардың рухы жөнінде» еңбегінде қоғамдық саяси құрылыс принциптерін қалыптастырды:

Бірінші – халықаралық құқықтар-мемлекет, халықтар арасындағы қарым –қатынастарды ретке келтіреді.

Екінші – саяси құқықтар –мемлекеттегі басшылар мен халықтың арасындағы қатынастарды ретке келтіреді .

Үшінші – азаматтық құқықтар – адамдардың өзара қатнастарын ретке келтіреді.

«Персиялық хаттарында» «географиялық детерменизм» принципін ұсынады.

Гольбах П

(1723-1789жж)

«Табиғат жүйесі» «материализм библиясы»

«Табиғат жүйесі» «материализм библиясы» (Маркс). Материяны анықтаудың алғашқы талпынысы. Материя мен қозғалыстан басқа еш нәрсе жоқ және қозғалыс оның өмір сүруінің тәсілі. Таза механизм мен детерменизм. Әлемде бәрі себепті құрылған, қажеттіліктің абсолютизациясы (фатализм). Адам-табиғат бөлігі, саяси-әлеуметтік концепцияның натурализмі.

Гельвеций

(1715-1771жж)

«Ақыл туралы» еңбегі

«Ақыл туралы» еңбегі дін мен сол кездегі қоғам өмірінің тәртібіне қарсы бағытталған. Адам туралы, оның мүмкіндіктері мен тәрбиесі, онда тәрбие бәрінен күшті, бәрін жасай алады деген ой алынады. Адамның қоршаған ортаның қоғамдық-саяси қатынастардың әсерінен қалыптасуы. Тәрбиенің мақсаты - қоғамның өркендеуіне, тұрғындардың бақытына, ұлт идеясның негізінде патриоттарды тәрбиелеуге деген ұмтылыс. Адамдардың табиғи теңдігі. Сенсуалист, туа біткен идеяның барын жоққа шығарды.

Дидро Дени

(1713-1784жж)

«Письмо о слепых в назиданий зрячим»

«Табиғатты түсінудегі ойлар жөнінде»

Француз энцеклопедистерінің басшысы: ғылымның маңыздылығын нақтылады. «Письмо о слепых в назиданий зрячим» еңбегінде материалистік тұрғыдағы талқылау сенсуалистік гносиологияға негізделген тірі организмдер эволюциясы. Ағартушылық адамға өзін-өзі бағалауға мүмкіндік береді. Мемлекеттік мектептердегі халықтық білім беру әдісі. 1773 ж Екатеринаның шақыруымен Санкт-Петербургке барады. Ағартушылық кезеңіндегі идеалистік ілім.

Дж. Беркли

(1685-1753жж)

«Адам білімінің басталуы туралы трактат»

«Адам білімінің басталуы туралы трактат»-субъективті идеализм. Материлизмді теріске шығарып, дінді қолдау, «Идея» алғашқы. Жеке заттар түйсіктердің жиынтығы түрінде ғана адам санасына енеді /екінші/. Материяны терістеу «Материя пассивті және сондықтан ол әрекет етуші (қозғаушы) және себеп бола алмайды». Ерікті белсенділікті мойындау. «Бар болу – бұл қабылданатын, болмыс туралы ілім - ол идеалистік монизм».

Д. Юм

(1711-1776жж)

«Адамзат табиғаты туралы трактат»

«Адамзат табиғаты туралы трактат» агностоцизм бағытында дамыған. Сыртқы дүние бар ма?» - деген сұраққа Юм «білмеймін» деп жауап қайтарады. Оның пікірінше адам өз түйсігінен шыға алмайды, өзінен тыс нәрсені біле алмайды. Ол объективті себептілікті жоққа шығарады. Ақиқат білімді тек логикалық ойлау арқылы аламыз, ал тәжірибеде байқалатын фактілерді логикалық жолмен дәлелдеу мүмкін емес.