11.2.3. Сінтаксічныя асаблівасці

1. Перавага розных па структуры складаных сказаў над простымі. Сярод складаных сказаў найбольш распаўсюджаны злучнікавыя, сярод простых — аднасастаўныя няпэўна-асабовыя, абагульнена-асабовыя і безасабовыя.

2. Выкарыстоўваюцца ўскладненыя i складаныя сiнтаксiчныя канструкцыi: Што ж уяўляе па сваёй сутнасці трасянка з лiнгвiстычнага пункту погляду?.. Яе варта разглядаць як кантамінацыю — адзiн з трох магчымых вынiкаў узаемадзеяння моў, што процiпастаўляецца, з аднаго боку, асiмiляцыi (выцясненню ці замене матэрыi адной мовы матэрыяй другой мовы пры захаваннi ў большай ці меншай ступені ix формы), а з другога — акамадацыі (захаванню кожнай мовай сваёй матэрыi пры змене формы адной з ix пад уплывам другой цi ўзаемным большым або меншым зблiжэннi ix формы). (Г.А.Цыхун)

3. Простыя сказы ўскладняюцца аднароднымі членамі, пабочнымі і ўстаўнымі словамi і словазлучэннямі: На самай справе, з’яўленне ў беларускай мове савецкага перыяду фармальна і семантычна тоесных з рускімі слоў — даволі пашыраная з'ява. (Г.І.Кулеш).

4. Характэрна «расшчапленне» выказнiка, калi дзеяслоў з канкрэтным лексiчным значэннем замяняецца назоўнікам таго ж кораня і дапаможным дзеясловам: лабараторыя даследуе – лабараторыя праводзіць даследаванне.

5. Для сувязi сказаў выкарыстоўваюцца паўторы назоўнiкаў, часта ў спалучэннi з указальнымi займеннiкамi гэты, той, тaкi: Сучасныя лiнгвiсты актыўна выкарыстоўваюць новыя метады даследавання моўных з'яў і фактаў. Гэтыя метады адпавядаюць патрабаванням сусветнай навукi; сказаў i абзацаў — пабочныя словы (такім чынам, значыць, нарэшце, так), прыслоўi (пасля, вышэй, зараз, спачатку), састаўныя злучнiкі (дзякуючы таму што, у сілу таго што, нягледзячы на тое што, у той час як).

6. Для сувязi частак тэксту ўжываюцца спецыяльныя сiнтаксiчныя канструкцыі: як ужо гаварылася; неабходна заўважыць, што; неабходна падкрэсліць, што; як будзе паказана ў далейшым.

7. Шырока выкарыстоўваюцца пасiўныя канструкцыi, бо ў іх на першым плане дзеянне, а не яго вытворца, у выніку чаго забяспечваецца аб'ектыўнасць і неасабовая манера выкладу: У «Беларускай граматыцы для школ» Б.Тарашкевiча выяўлены і апісаны асноўныя рысы беларускай лiтаратурнай мовы.

8. Выкарыстанне намінатыўных сказаў у загалоўках, фармулёўках раздзелаў, параграфаў і г.д.

9. Пераважаюць злучнiкавыя сказы над бяззлучнiкавымi. 3вязана гэта з тым, што сувязь памiж часткамi складанага сказа пры дапамозе злучнiкаў выражаецца больш дакладна, адназначна. Сярод злучнiкавых найбольш часта ўжываюцца складаназалежныя, даданая частка якiх заключае асноўную iнфармацыю, а галоўная частка зусiм або амаль зусiм пазбаўлена зместу: Варта адзначыць, што...; Неабходна падкрэслiць, што...; Нашы назіранні выявілі, што… і г.д.

11.3. Структура і моўная арганізацыя навуковага тэксту

Па тэматычным пpынцыпе тэкст падзяляецца на наступныя кампаненты: тэма — падтэма — мiкpатэма.

Тэма — гэта cyтнacць выказвання, яго адпраўны пункт, які падказваецца сітуацыяй і кантэкстам. Тэкст заўсёды мае адну тэму, якая ў сваю чаргу складаецца з некалькіх асобных падтэм.

Cказы, аб'яднаныя падтэмай, yтвараюцъ частку тэксту, якая ўключае адзін ці некалькі абзацаў — галоўных кампазiцыйна-структурных адзінак тэксту. Класічнай формай абзаца лiчьщца абзац, які ў першым сказе змяшчае фармулёўкy тэмы, у наcтyпных сказах — яе развiццё, а ў aпошніх — вынік. Але часта можна сустрэць абзацы без aпошнix сказаў-вынікаў. Абзац таксама можа ўключаць адзін сказ-тэму або некалькi мiкратэм. Iнтанацыйна i структурна сказы аб'ядноўваюцца ў пэўныя мiкратэмы, якiя здольны выражаць закончаную думку aўтapa, т.зв. складаныя сiнтаксiчныя цэлыя. Падтэмы могуць уключаць адначасова некалькi мiкратэм.

У навyкoвых тэкстах, дзе даюцца апiсаннi рэчываў, эксперыментаў, фармулююцца задачы ці выбiраецца методыка даследавання, «абзацы-тэмы» адносна самастойныя i не маюць цеснай сувязi памiж сабой. Абзац у такіx тэкстах iгpae спецыфiчную ролю актывiзацыi ўвагі: вось новая тэма, новая думка, на якую трэба звярнуць увагу!

Для мiжфразавай сувязi i сувязi на ўзроўнi абзацаў i частак навуковага тэксту могуць выкарыстоўвацца пабочныя словы, лексiчныя паўторы, указальныя i асабовыя займеннікi, злучнiкi i злучальныя словы тыпу такім чынам; разам з тым; па меры таго, як; тым не менш; у той час, калі; нягледзячы на тое, што і інш..

У залежнасцi ад спосабаў выкладу iнфармацыi адрознiваюць тры тыпы тэкстаў: aпавяданне, aпiсанне i разважанне. Тэксты тыпу апавядання характэрны для мастацкай лiтаратуры, асаблiва пры перадачы падзей, дзеянняў, якiя адбываюцца паслядоўна, маюць пачатак, развiццё i заканчэнне. Зрэдку элементы апавядання можна сустрэць у навукова-папулярных і навукова-вучэбных тэкстах у выглядзе бібліяграфічных даведак, тэкстаў аб гісторыі навуковых адкрыццяў і інш.

Апiсанне перадае прыкметы прадметаў, дзеянняў, стану ў пэўнай паслядоўнасцi i часта выкарыстоўваецца пры характарыстыцы працэсаў, доследаў, эксперыментаў. Aпiсанне можа быцъ аб'ектыўным (у тэкстах навуковага i афiцыйна-справавога стыляў) i суб'ектыўным (у тэкстах мастацкай лiтаратуры).

У разважаннi разгляд пэўных пытанняў, праблем падаецца паслядоўна, аргументавана, з канкрэтнымi вывадамі i заключэннямi.

Часта ў тэкстах дакладных навук можна сустрэць або толькі разважанне (матэматыка), або толькi апiсанне (фiзiка, хiмiя), аднак больш пашыранымi формамi перадачы iнфармацыі з'яўляюцца тэксты тыпy «апісанне-разважанне».