2.2.6. Грамматически оформитлалтмаш.

Кӱэмалтше ойсавыртышын компонентше-влак могай-гынат ойлымаш ужаш дене каласалтыт да тичмаш (полный) але тичмаш огыл (неполный) грамматический разрядан лийыт. Мутлан, вуйым йомдараш глагольный фразеологизмын лица, числа, наклонений, жап, залог формыжо уло (вуйым йомдарем, вуйым йомдарет, вуйым йомдара…; вуйым йомдаре, вуйым йомдарынеже; вуйым йомдарыш, вуйжым йомдарен, вуйым йомдарен ыле…; вуйым йомдарыктыш.) Вуйым шомакынат лӱммутлан келшыше грамматический категорийже палдырна. Тиде – винительный падеж, шкет чот, лица (вуйжым йомдарыш) формо-влак. Палемдыме кӱэмалтше ойсавыртышыште глагол тичмаш грамматический разрядан. Вуйым йомдараш муткылдыш предложенийыште сказуемыйын функцийжым шуктен шога. Л.Яндакын произведенийлаште тыгай пример – влакым верештме:

Тыге ыштет гын, вуетым йомдарет. Тыге вет? [1, с.22 ]

Тидлан верч вуетым йомдарынет? [1, с.102 ]

2. Кўэмалтше ойсавыртышын семантикыже

Тыглай муткылдышыште шомак-влак номинативный функцийым шуктен шогат, нуно предметым, тудын палыжым, действийым, действийын шукталтме качествыжым, жапшым, вержым, тулеч молым лӱмдат. Тидлан кӧра тыглай муткылдышын семантикыже кок шомакын ушалтмыже гыч пале лиеш. Мутлан, шўкым кӱраш муткылдышыште кок мутшат вияш значениян, нуно тор кушкылым кӱлешан-влак кокла гыч кораҥдымым умылтарат. Кугу пӧрт муткылдышыштат шомак-влак значенийыштым нимогай нелылык деч посна тӱрыс почын пуат.

Йылмына кукшо ынже лий манын, ойышто мутым савыралынат каласена, тыге вончештарыме значений шочеш: Шыҥа гаяк илышет - шыҥа гаяк кошаргет; Теҥыз шолеш, шыдын лӱшка; Илыш шолеш, йогынвудла йыргыкта, умыр эрта.

Мутын вончештарыме значенийже контексыште палдырна.

Тыглай муткылдыш дене таҥастарымаште кӱэмалтше ойсавыртышын семантикыже компонент-влакын значенийышт гыч огыл, а пӱтынь ойсавыртыш гыч лектеш да посна мутын але тыглай муткылдышын значенийжылан келшен толеш: вуйым пышташ – колаш, кутко виса – шуко; нерым кушкӧ нӧлтен кошташ – кугешнаш, ужар вуй – самырык.

Л.Яндакын произведенийлаште кучылтмо пример – влак:

«Юмо пӱрен огыл, тушман дене кредалмашеш вуйжым пыштен» [1, с.178 ]

«Тӱжем наре мер сарзе шочмо элже верч вуйым пыштен» [1, с. 163]

Кубыш име вуйышто шинча. [1, с. 47]

Онар пӧртылеш да чыладамат мут кучаш шогалта. [1, с.11 ]

Пуйыштым ончыкташ тоштыныт. [1, с.152 ]

Фразеологизм кеч-могай ситуайыштат эре вончештарыме характеран, шукыж годым экспрессий сынан. Примерлан: рожын умша, кужу йылме муткылдыш-влакым тӱрлӧ контексыш пуртен колтена гын, нуно садак секретым кучен кертдыме еҥым характеризоватлат.

Кутырышо еҥ, ойыштыжо кӱэмалтше ойсавыртышым кучылтын, каласыме деке шке отношенийжым ончыкта: я ныжылгын, порын шонымашыжым почеш, я торжан пӱтырал шында, я ойлымашыжым сӧрастараш, тудын содержанийжым келгемдаш пайдалана.

Л.Яндак произведенийлаштат тыгай пример – влакым вашлийына:

Тӱжем наре мер сарзе шочмо элже верч вуйым пыштыш. [1, с.163 ]

Вашпатырат мутлан кӱсеныш ок пуро. [1, с. 226]

Элнет ден ӱдыр чоным пыштен мутланат, Онар колыштеш. [1, с.59 ]

Мамык тӧшакым шара гынат, йымакше кӱзым пышта. [1, с.78 ]

Карт кугыза , шинчам карен, тудым онча. [1, с. 208]

Тылат, Онар, илыш пеш ондак тупела савырнен. [1, с.27 ]

Коклан кӱэмалтше ойсавыртылаште илышыште лийын кертдыме, йӧндымӧ муткылдыш-влакат вашлиялтыт: арняште шым кугарня, чывыжат воштылеш…

Фразеологизм кӧргысӧ компонент-влак тӱҥ шоышто шке номинативный значенийыштым йомдарат. Но тиде значений кошкымаш койыш чыла кӱэмалтше ойсавыртышыште ик семын ок кончо. Иктышт пеҥгыдемдалтше муткылдыш гыч лектын шогыдымо ялт у умылымашым ончыктат, тыгай явленийым йылмыште десемантизаций маныт. Мутлан: шоганым падышташ - ондалаш, шойышташ; шикшым пышташ – пеш писын куржын колташ. Весышт прототипышт деч семантике шотышто йєршынжак ойырлен огытыл, нунын коклаштн кыл кызытат палдырна. Тыге ик-кок минутлан фразеологизмын значенийыштыже действийын пеш кӱчык жап эртышашыжым умылена, пурла кид муткылдышыште кок еҥ коклаште иктыжын весыжлан пурла кид гай ӱшанле, кеч-могай татыштыште эре полшаш ямде улмыжым шижына.

Значений дене тыглай муткылдыш деч торлен шудымо фразеологизмлаште тӱҥ шонымашым нумалше, вияш да вончештарыме значениян муткылдышым ушышо рӱдӧ мут але, вес семынже, смысловой рӱдӧ лиеш.

Мутлан: пачемыш пыжаш кӱэмалтше ойсавыртышыште смысловой рӱдӧ пачемыш шомак, кӱсын корка фразеолгизмыште – кӱсын, нӧнчык патыр кӱэмалтше ойсавыртышыште - патыр мут.

Посна мут семынак фразеологизм ик але икмыняр значениян лиеш. Тегыт шӱргӧ, кадыр кид, кӱжгӧ коваштан, шала умша да тулеч моло кӱэмалтше ойсавыртыш-влак ик умылымашым веле ончыктат.

Шочмо йылмыштына кок але утларак значениян фразеологизм-влак шуен огыл коедат. Ончылно каласыме: кеч-могай кӱэмалтше ойсавыртыш вияш значениян тыглай муткылдышын метафоризоватлалтмыже негызеш вияҥеш. Теве пучымышым кочкаш вияш значениян муткылдышым вес ситуацийыште йӧнештарен савырал каласена гын, йӧршеш у значениян лиеш.

Южгунам кӱэмалт шичше тыглай ойсавыртыш шонымашым оҥайын, келгын каласаш, икмыняр гана вончештаралтын, тӱрлӧ ситуацийыште, контексыште кучылталтеш. Тыге тудын кӧргӧ содержанийже кумдаҥеш, значений аршашыже шарла. Значенийлам семантике кыл ушен шога. Мутлан: почым пӱтыркалаш вияш значениян муткылдыш, кӱэмалт шичмекыже, калык ойым 3 сӧрал вончештарыме значений дене пойдараш тӱҥалын: 1) ондалаш, шойышташ 2) коктеланаш; 3) ковыртатыл, койшланыл, иктаж-кєм савыраш тӧча.

Шке значенийышт дене лишыл улшо лексико-семантический вариант- влак фразеологизмлан негызым пыштыше вияш значениян муткылдышым але предложенийым почела савырал каласыме дене вия‰ыныт. Туге гынат тыгай типан полисемантичный фразеолгизмын вончештарыме сынан значенийже-влак икте-весышт деч лектын огыт шого, иктыже-весыжын шочмаштыже негыз огыл. Кӱэмалтше ойсавртышын смысловой структурыжо шарлымаште тӱҥ рольым вияш значениян муткылдыш але предложений шкежак модеш. Ойлышна: нуно йылмыште икмыняр гана савырал каласалт кертыт. Конкретный ситуацийлаште чӱчкыдын кучылталтын, пужаралтын, калык оеш пеҥгыдемдалт шинчыт. Тыге йылмыште шуко значениян ямде штамп (фразе) вияҥеш.

Шуко значениян кӱэмалтше ойсавыртышлан вияҥашыже тудым тӱрлӧ контекстыште кучылтмаш, тӱрлӧ разрядан (чонан – чондымо, конкретный – абстрактный, вещественный, собирательный) субъект але объект дене каласымаш, тыгак фразеологизм йыр улшо, тудым рашемден шогышо моло шомак-влак йӧным ыштат.

Кӱэмалтше ойсавыртыш-влак ятыр шотышто посна мутым шарныктат: чон йолвундашке волымыла чучеш, шӱмжо йолтаганыш волымыла чӱчӧ – лӱдаш; кумыл нӧлтшӧ - весела.

Теве Л.Яндакын произведенийлаште кучылтмо кӱэмалтше ойсавыртыш – влак:

Тунам чон йолвундашке волымыла чӱчеш. [1, с.44 ]

Элнетын шӱмжо йолтаганыш волымыла чӱчӧ. [1, с. 53]

А мыйын чон пуйто йолтаганыш волен кайыш, тунар лӱдынам. [1, с. ]

Мутланат, чылан кумыл нӧлтшо улыт. [1, с. 54]

Значений дене посна шомак деке чак шогышо фразеологизм-влак синоним радамышке пурат. Сандене нуным тӱрлӧ ойлымаш ужаш тӱшкашке пурташ лиеш. Мутлан, лӱммут значениян фразеологизм-влак : вор – кадыр (кужу ) кид, його – його пырыс, сурт пырыс;

-Эй, те, його – шамыч, нигӧм ида пурто! [1, с. ]

Палымут деке лишемше кӱэмалтше ойсавыртыш-влак : изи – тагына йымал, мотор – чонеш пижше, поян – кӱжгӧ кӱсен, тамле – йылметым нелат; яра кид.

Казар кундемыш яра кид дене каена мо? [1, с.30 ]

Ынде Элнет яра кидан кодо. [1, с.43 ]

У кугыжан чыла уло гай, лач окса ок сите, а тудын деч посна шокшо верым писын йомдараш лиеш. [1, с.69 ]

Глагол деке лишем шогышо фразеологизм-влак йылмыште поснак шуко улыт: вожылаш – коля рожыш пураш; куанаш - чон пураш, кӧранаш – шӱм шелаш….

Тыгай пример-влак Яндакын произведенийлаштыжат вашлиялтыт:

Порым ышташ шонен, пире умшаш йӧратыме ӱдыржым шкеак поктен колтымыжлан ойгыра, чонжо коршта. [1, с.191 ]

- Уке, шонем. Теве те шылым жапыштыже конденда, - Любомир чоным почо. [1, с.199 ]

Шонго деке портылмеке, чоным почын мутланымаш лие. [1, с.126 ]

Тудлан огыл гын, кӧлан чоным почат. [1, с.154 ]

Мыйын чонем верыште огыл. [1, с. 191]

Шумем вургыжеш. [1, с.201 ]

Чон утыр вургыжеш, тулла йула, шортын ойгыра. [1, с. 127]

-Ужам, пеш ужам. Сайвика чонешет пижын, ит юватыл, кондо. [1, с.154 ]

- Ых, оксалан лийын, иктаж гана вуй кошарга. [1, с.8 ]

Мер –шамыч куанен кычкырат, а казар – влак вуйым сакен шогат. [1, с. 183]

Икте – весе умбаке шинчам пыштеныт. [1, с.85 ]

Калыкын шинчажым почеш . [1, с.90 ]

Песак полководец дене ойым пидса. [1, с. 61]

Наречийлан келшен толшо куэмалтше ойсавртыш – влак:

лишне - нер йымалне, нер ончылно, кид йымалне, шинча ончылно, шинча йымалне; шинчаора - кок шинча ончен, шолып – урвалте йымач…

Л.Яндак шке произведенийлаштыже тыгай пример – влакым кучылтеш:

Ынде тудо уло эллан вуйын шога . [1, с.212 ]

-Тылат, Онар, илыш пеш ондак тупела савырнен. [1, с.27 ]

Молан сай шонымаш тупела савырна? [1, с. 175]

- Шылаш , куржаш!- шкенжым кугыжалан шогалтыше енын ушыжым уда шонымаш волгенчыла солалтыш. [1, с. 199]

- Шке кид йымакышт налнешт. Тыге мо? [1, с.209 ]

Ик эл почеш весе тудын кид йымачше мучышта. [1, с.192 ]

«Тыгай калыкым кид йымалне кучен сена шок лий», - ала – кудыжо пелештыш. [1, с. 22]

- Мушкыр шорын кайымешке . [1, с.162 ]

Сар – нер йымалнак. [1, с.209 ]

Чын юмо деке мелын савырне. [1, с. 99]

– Чын юмо деке мелын шогал. [1, с.99 ]

Шонышт, ушанышт: нунылан эрык толын, но йот – влак шӧрын ончымым ышт чарне. [1, с.29 ]

Тудо кочкеш, айдемым шӧрын онча. [1, с.9 ]

Садыже писын чийыш да йырваш утен каен воштылмым кольо. [1, с. ]

Тыгай калыкым кид йымалне кучен сена ш ок лий», - ала – кудыжо пелештыш. [1, с. 22]

Ятыр фразеологизм посна мут дене таҥастарымаште каласыме ойым утларак сӧрастара, ойлан ешартыш тӱсым пуа. Таҥастарена:

Кӧ омым ужеш, кӧ нерым шупшеш. Тыште пеш келгын мален колтымым нерым шупшаш муткылдыш палемден. Ой йӧршеш вес семын йоҥга.

Теве л.Яндакын прмерже – влак:

Мыланна Чодыра Юмо полшен. Онар, мыйын умырем кўч мучаште. [1, с. 178]

Онар ден Арсай мыйын еҥем – влакым вич праня семын палат. [1, с. 144]

Чыла тидым князь чыта, парня кокла гыч онча. [1, с.210 ]

Иктаж – кушто вуйым нолталыт гын, тушко темдалаш тужем дене еным колтат. [1, с.54 ]

Ынде тудо уло эллан вуйын шога . [1, с. 212]

Кӱэмалтше ойсавыртыш-влак шкештат синоним радамым ыштен сеҥат. Йылмыштына ик шонымашымак икмыняр фразеологизм дене почаш лиеш: ия виса - ия наре - пазар наре - чыват чӱҥген ок пытаре – шӱй даҥыт; мутык ушан – аҥыра тумна – арва вуй – аҥыра вуй – рожын вуй – таляка ушан; нер мучко ончаш - шкем кугуэш ужаш – шкем кугуэш пышташ; рожын йолаш- рожын кӱсен- рожын мӱшкыр – чара коля- чара мӱшкыр; ӱмыр шуаш - ӱмыраш омо дене малаш – рокыш пураш – вуйым пышташ – вуй йомаш – вуй кошргаш- вуйлан толаш - ӱмыр кӱрылташ - ӱмыр кошаргаш - вуйлан толаш - ӱмыр кӱрылташ - ӱмыр кошаргаш - ош тӱня ден чеверласаш - йолым шуялтен возаш – илышаш кече лугыч лияш – илаш ӧрканаш; вес олыкым солаш – вес аҥам куралаш; шала умша - ӱдырамаш пачаш.

- Ых, оксалан лийын, иктаж гана вуй кошарга. [1, с. 8]

Йылмыште ик семын йоҥгалтше да возалтше, а значений дене тӱрлӧ улшо фразеологизм-влакат вашлиялтыт. Мутлан ик шӱлыш дене 1 кӱэмалтше муткылдыш ойышто «иканаште йӱаш» манмым умылтара, ик шӱлыш дене 2 «келшен, ик ой дене» манмым рашемда: Но садак: Уке тӱняште стакан, могайым ик шӱлыш дене сарзе ок йӱ.

Тыгаяк омоним мужырым ыштат шӱлышым налаш 1 «изиш каналташ»- шӱлышым налаш 2 «пушташ», вум логалаш 1 «аҥыргаш» - вуеш логалаш 2 «кыралташ», вуйым йомдараш1 «колаш»- вуйым йомдараш 2 «совестьым йомдараш» - вуйым йомдараш 3 «чот йоратен шындаш».

Тыге ыштет гын, вуетым йомдарет. Тыге вет? [1, с.22 ]

- Тудлан верч вуетым йомдарынет? [1, с. 102]

-Удыр верч вуетым йомдарет. [1, с.105 ]

Южо фразеологизм-влак, значенийышт дене икте-весыштлан ваштарешла шоген, антонимым ыштат: волгыдо вуй – ораде вуй, йогын ваштареш ияш – йогын почеш ияш илыш деч кодаш - жап дене тӧр каяш; картинке гай – пакча орол гай; кид мия - кид ок мий; ушым йомдараш – ушым налаш; ош тӱням ужаш – ош тӱня дене чеверласаш.