Өндірістегі оптимальды және орташа температура нормалары мен ылғалдылық және ауа әрекетінің жылдамдығы

Жыл мерзімі.		Жұмыс категориясы	Ауа темперетурасы	Ылғалдылық	Ауа жылдамдығы.
Тиімді.
Жылдың суық және өтпелі кезеңдері.		Жеңіл I	20-23	60-40	0,2
		Орташа ауырлық ІІа	18-20	60-40	0,2
		Орташа ауырлық ІІб	17-19	60-40	0,3
		Ауырлық ІІІ	16-18	60-40	0,3
Жылдың жылы мезгілі.		Жеңіл I	22-25	60-40	0,2
		Орташа ауырлық ІІа	21-23	60-40	0,3
		Орташа ауырлық ІІб	20-22	60-40	0,4
		Ауырлық ІІІ	18-21	60-40	0,5
Ыңғайлы.
Жылдың суық және өтпелі кезеңдері.		Жеңіл I	19-25	75	0,2
		Орташа ауырлық ІІа	17-23	75	0,3
		Орташа ауырлық ІІб	15-21	75	0,4
		Ауырлық ІІІ	13-19	75	0,5
Жылдың жылы мезгілі.	Мәнсіз анық жылу қалдығы	Жеңіл I	3-t*-тен жоғары емес (Бірақ 28 ден жоғары емес)		0,2-0,5
		Орташа ауырлық ІІа			0,2-0,5
		Ауырлық ІІІ	26 жоғары емес		0,3-0,-0,7
		Жеңіл I	5 t* дан жоғары емес		0,3-0,7
	Мәнді анық жылу қалдығы	Орташа ауырлық ІІа	28		0,2-0,5
		Орташа ауырлық ІІб	28		0,3-0,5
		Ауырлық ІІІ	26		0,5-0,7

t*- Сыртқы ауа температурасының орташасы 13 сағаттағы ең ыстық күні.

нег. әдебиет.: 1[16-18.23-26.];8[15-16]

қос. әдебиет.: 2[16-19,18-20]; 4[38-40];5[22-24]

Бақылау сұрақтары:

1.Ағзадағы жылуды реттеу

2.Метео жағдайды нормалау

3.Метео жағдай параметрлерін анықтау

4. Өндірістік желдету түрлері

5.Жылыту

№ 4 Дәріс тақырыбы. Полиграфиядағы өндірістік жарықтандыру

Өндірістік ғимараттағы жарықтандырудың келесі түрлері болады: табиғи, жасанды және абсалютті.

Табиғи жарықтандыру ереже бойынша, өндірістік ғимараттарда адамдардың қатысуымен болуы. Табиғи жарықтанудың жақтық, үстіңгі, комбинирлік болып бөлінеді.

Заттың көрінісі жарықтың деңгейімен анықталады, обектіілі контрасты фонмен , жарықтық анықталудың және обектінің бұрыштың размерімен. Сонымен қатар табиғи жарықтану қандай-да бір ғимараттарда табиғи жарықтану коэфицентімен мінезделеді.Т.Ж.К – бұл процентпен берілетін , табиғи жарықтану қатынасы , берілген нүктеде ғимараттың ішіндегі сыртқы жарықтану және деффузды жарықты құрайды.

E= E вн / E н * 100%

Мұндағы Е табиғи жарықтану коэфиценті (%) E вн – табиғи жарықтану, кез-келген нүктедедегі ғимараттың ішіндегі аспан түсімен (ЛК) берілген жазықтық. E н ішкі горизантальді жазықтықтағы жарықтану, толығымен аспан түсін (ЛК) қуатын жартылай аспан графигін 10 000 бөліктерге бөлеміз, яғни ол дегеніміз әр бөлік 10 000 рет аз жарықтандырады сыртағыға қарағанда. Егер жарықтану арқылы аспан бөлігінің бір бөлігі көрінсе , онда Т.Ж.К -0,0001 немесе ол 0,01 % тең болады. Көрінетін жарықты тесіктің екі әр түрлі графикті және кофийенті табиғи жарықтануы былай анықталады:

1= 0.01 * n1*n2

мұндағы n1- жарықты тесік биіктігінен көрінетін саны, n2- жалпақтығы жағынан көрінуі қайтадан құралатын мекемелер коэфиценті табиғи жарықтануда жұмыстың мінезденмесіне байналысты болады.

Жарықтану шарттарының әдісі.

Жарықтану шавртының әдісі сандық жағынан зерттеліп, жарықтану және оның жарық жолымен іске асады. Жарық өлшеу үшін ең кең таралған құрал, ол ЛЮКСМЕТР ю-16 немесе ю-17. Бұл құраломен сонымен қатар табиғи және жасанды жарықты өлшеуге болады. Әмбебап құралы ретінде Труханов құралы табылады. ЛЮКСМЕТР ю-16 9-шы суретте көрсетілген. 0-ден бастап 500 лк аралыққа дейін өлшеуі бар. Онымен өндіріс ішіндегі және сыртындапғы жарыфқты өлшеуге болады. ЛЮКСМЕТР ю-17 6-шы суретте көрсетілген 0 ден бастап 100 лк аралыққа дейін өлшеуі бар. Онымен тек өндірістің ішіндегі жарықты ғана өлшеуге болады.

ЛЮКСМЕТРдің өлшеуші болып электрлі магнит стрелка құралы табылады. ЛЮКСМЕТРдің жарық қабылдағаны секілді фото элементтен пластмасты қораптан тұрады және екі жилкі майысқақ проботтан құралып өлшеуіш фото элементке қосылады. ЛЮКСМЕТР-ю16 фото элементті тік бұрышты формадан және үстінгі жұмыс бөлігі 25 см кв тұрады.

Ұстайтын жағынан фото элментке вқозғалатын пердеше орналастырылады, ол үстінгі жұмыс бөлігін жауып тұрады, ол тексеру кезінде көлемін көқрсетіп тұрады Фото элемент корпусында жұтқыш орналастырылады. Өлшеу бөлігін 100 есе кеңейтеді. Өлшеу шектері ю-16 025, 0100, 0500 жұтқышымене бірге 0-2500, 0-10000,0-50000 лк.

нег. әдебиет.: 1[16-18.23-26.];8[15-16]

қос.әдебиет.: 2[16-19,18-20]; 4[38-40];5[22-24]

Бақылау сұрақтары:

1. Өндірістік ғимараттардағы жарық түрлері

2. Заттың көрінісі қалай анықталады?

3. Табиғи жарықтану коэфициенті қай график көмегімен есептеледі?

4. Жарықтануды өлшейтін ең көп таралған құрал түрлері.

№ 5 Дәріс тақырыбы. Өндірістік шу мен дірілден қорғану құралдары

Шу - өндірістік факторлардың ең зияндысы, әрі ең жағымсызын тітіркендіргіш және қауіпті.

Шумен күресу – ертеден келе жатқан мәселе болып табылады. Онымен күрес Орта ғасырда, Ежелгі Грецияда, Римде басталып, қазіргі кезге дейін жалғасып келеді. Заңдар мен актілерде шығарылған. Мысалы: Екатерина екінші түнгі уақыттарда дыбысты сигналдар беруге тиым салды. Біздің заманымызда шу адамға ерекше әсер етеді. Дыбысты энергия барлық жерде пайда болды және жасанды жолмен жаратылып барлық жерге дабыс енеді.Дыбыс толқындары көбінесе қиылысып әсерлі күшке жетеді де, адамға қатты әсерін тигізеді, сол кезде біз шуға қатты шағым білдіреміз.

Мүкіс- құлақ ауруларының ең қауіпті түрі. Жалғыз ол ғана емес, асқазан ауруы, асқазан және жіңішке ішек жарасы көп жағдайда шулы жерде жұмыс істейтін адамдарда жиі кездеседі. Шу – жүрек ауруларына, техникалық ауруларға себепші болады, қатерлі ісік ауруларына себепші болады. Ол жүйке жүйесін әлсіретеді, ағзаның жалпы кедергісін төмендетеді. Шулы жағдайда адамның жүйке энергиясы ағзаға әсер ететін шуды жеңуге шығындалады, бұл еңбек өнімділігін төмендетеді.

Негізгі теориялық мағлұматтар

Шу дегеніміз-әрбір жағымсыз, тітіренгіштік дыбысты немесе жиіліктігі дыбыстар жиынтығын айтады.

Өндірістігі шу технологиялық жабдықтың отынды, аэро және гидродинамикалық құрылғының жану үрдістеріне электрлік машинаның істеуіне пайда болады.

Ақ шу- спектральды тығыздығы белгілі бір диапазондағы жиілікке болуы емес шу.

Күлгін шу- октава жолағында тұрақты энергияға ие болатын шу, яғни әрбір октава жолағы жиілікке кері пропорционал болатын, дыбысты энергияға ие.

Үздіксіз шу-деңгейі белгіленген немесе белгісіз уақыт аралығында өзгеріссіз қалатын шу.

Ауыспалы шу-деңгейі уақыт аралығында бірнеше рет өзгеретін шу

Кездейсоқ шу-берілген уақытта амплитудасы менжиілігі анықталмаған шу

Кеңжолақты шу-энергиясы жиіліктің кең диапазонында таралатын шу (1 октавадан көп).

Импульсті шу-қысқа ұзақтығын, әдетте 1 секунд төмен өте жоғары қарқын, лезде пайда болады, өшу жылдамдығын спектральды құрамы тез өзгеруін сипаттайтын шу

Үндестілік шу- кейде әндеткіштік шу деп аталады, уақыт аралығында ретсіз өзгеретін кейбір жиілік басымырақ болатын шу.

Қауіпті шу - әсерінен кейбір адамдардың есту қабілетін өзгертетін шу.

Дыбыс көзі- ауада,жиілік диапазонында адамның есту мүшесі секундына 16-дан 2000 тербеліске дейін қабылдай алатын бір қатар толқындарды тудырады.Дыбысты қысым мен жетілдіру көзі арқылы,адамның дыбыс қабылдау аймағы есту табалдырығымен қатерлі табалдырығының арасында орналасқан,мұнда 1000Гц жиілікте 2*10^-5 және 2*10^-2 н/м дыбыс қысымы сәйкес келеді. Шекаралары шартты түрде алынған.

Дыбыс қысымнан басқа, шуды қарқындылықпен сипаттауға болады, яғни дыбыс күшімен немесе электротехникада айтылатындай, дыбыс қуатының ағынымен және дыбыс қуатымен. Бұл шамалардың арасында математикалық байланысы бар.

,

мұндағы J – дыбыс қарқындылығы; W – дыбыс қуаты; S – дыбыс энергияларын қабылдайтын аудан, P – дыбыс қысымы; - дыбыс тарайтын орталықтың тығыздығы,С-осы ортадағы дыбыс жылдамдығы.

Шуды сипаттайтын шама, айырмашылығы 10¹³ және одан да көп қатарлы, өте кең шектерде өзгере алады. Тәжірибеде осындай әртүрлі сандарды қолдану мүмкін емес. Сонымен қатар, адамдардың есту мүшесінің психофизикалық ерекшелігі мынадай, ол нақты дыбыс қысымын емес, оның салыстырмалы өзгерісін қабылдайды. Акустикада бұл шамаларды логарифмдік бірлікте – белдермен немесе 10 есе аз децибелдермен өлшеу қысымы белмен келесі түрде көрсетіледі.

L=lg*j/j₀=lg* / ₀=lg* ²/ ₀²;

Мұнда L – шама дәрежесі, j₀=10^-12 Вт/м², ₀= 10^-12 Вт, P₀=2*10^-5 Н/м² – 1000 Гц жиіліктегі есту табалдырығындағы сәйкесінше шамалары.

Адамның дыбыс қаттылығын субъективті қабылдауы сонымен қатар, дыбыстың материалдан өту қабілеттілігі және бөгеттерден өтуі тербеліс жиілігіне байланысты. Сондықтан акустикалық зерттеулер мен есептеулер кезінде шудың спектральды құрамын білу қажет.

Шу немесе кез-келген акустикалық дабылды элементарлық (қарапайым) синусоидтарға бөлуге болады, алайда мұндай жұмысты орындаудың мәні жоқ. Сондықтан кең жолды шудан жеке жолдар жиілігін шу спектрінің анализатор көмегімен бөледі. Бұл прибордың акустикалық фильтрлары сит тобы сияқты әсер етеді.

Стандартты активті жолдар жиілігі- диапазон жиілігі, онда ең жоғарғы жиілік ең төменгі жиіліктен екі есе артық, келесі рота геометриялық жиіліктері бар: 63,125,250,500,1000,2000,4000,8000 Гц.

Зерттеу мен есептерді әрбір стандартты жолға орындау керек.

Бастапқы көзінен таралатын дыбыстық толқындар тура дыбыстық аумақ жасайды. Кәдімгі типтегі орындарда дыбыстық толқындар қоршаулардан шағылысып, шағылысқан дыбыс аумағын жасайды. Ол өз кезегінде, турасымен бірігіп, акустикалық режим орнын жасайды.

Дыбыстың бастапқы көзінен біраз қашықтықта, онда тура не шағылысқан аумақ энергиясы немесе ревербирленетін энергия тең, елестетілетін жазықтық пайда болады, ол шектік радиуспен сипатталады. Бұл жазықтық ауданын келесі теңдеумен табады: S= w*Tppm², мұндағы w-дыбыс шағылысатын денелі бұрыш, стерадиан, Tpp- шекті радуис.

Егер бастапқы көз кеңістікте орналасқан болса, онда дыбысты энергия сфераға шағылады және w= 4∏; стерадиан.

Шағылысу жарты сферада болған кезде( бастапқы көз тұрған жерде тұр), онда w= 2∏ стеридиан.

Егер бастапқы көз екі шекті бұрышта орналасса, онда w= ∏ , егер үші шекте болса, онда w= ∏/2 стеридиан.

Бағытталмаған бастапқы көздерде шекті радиусты мына теңдеуден табады:

Tpp=√∏1000/4w,

мұндағы ∏1000-1000 Гц, m² жиілігіндегі тұрақты орын.

Тұрақты ғимарат- бұл жабық әуе кеңістігінің негізгі акустикалық мінездемелерінің бірі. Ол ғимараттағы материал мен құрал-саймандарға байланысты болады немесе, бөлменің жіберілген, сонымен қатар ондағы ауа көлеміне де байланысты.

Ғимарат тұрақтысы, m², 1000Гц орта геометриялық жиілікте, ғимарат көлеміне байланысты.(1 кесте)

Ғимарат сипаты	Ғимарат тұрақтысы
1	2
Адам аз ғимарат ( металл өңдеуші цех, вентиляциялық камера, генераторлық және машиналық зал)	V/20
Адам көп және қатты жиһазы бар ғимарат (зертханалар, тігін және ағаш өңдеуші цехтар)	V/10
Адам көп және жұмсақ жиһазы бар ғимарат (ғимараттың жұмыс кешені, конструкторлық бюро залы, аудиториялар, ресторан залдары)	V/6
Қабырғасы және төбесі дыбысизолияциясын жасайтын материалмен қапталған ғимарат	V/1,5

Ғимарат тұрақтысын активті жолдар жиілігінде келесі теңдеуден табамыз:

Π=Κ*Π1000

мұндағы, Κ-жиілік көбейтіндісі, ол кесте 2-ден анықталады

Ғимараттың көлемі м³	Октавты жолдағы жиілік көбейтіндісі
	63	125	250	500	1000	2000	4000	8000
200-ге дейін	0,8	0,75	0,7	0,8	1	1,4	1,8	2,5
200-ден 1000-ға дейін	0,65	0,62	0,64	0,75	1	1,5	2,4	4,2
1000-нан жоғары	0,5	0,6	0,55	0,7	1	1,6	3	6

Дыбыстық қысымның октавты дәрежесі ғимараттардағы жұмыс орындарының есептеу нүктелерінде, ондағы шудың бір бағытталмаған бастапқы көзін келесі формуламен есептеледі:

L=Lw+10Lg( 1/wt²pp+4/n)

Тура дыбыс аумағында:

L=Lw+10Lg1/ wt²

Шағылысқан дыбыс аумағында:

L=Lw-10Lgψ+6

Мұндағы, L-дыбыстық қысымның октавты дәрежесі, децибел; Lw-шудың бастапқы көзінің дыбыстық қуаттылығының октавты дәрежесі, децибел; w-денелі бұрыш, оған шу шағылысады, стерадиан; t²pp- шекті сфераның радиусы, м; t-шудың бастапқы көзінің акустикалық центрінен есептеу нүктесіне дейінгі қашықтық, м; n- октавты жолдар жиілігіндегі ғимарат тұрақтысы,м²; ψҒимараттардағы дыбыстық аумақтың диффузиялық бұзуларын есепке алатын коэффицент, есептеледі:

Ψ=exp(-0,7 π/Soгр),

Sогр-ғимарат жазықтықтарын қоршайтын аудан.

Еден не қабырғадағы шудың бастапқы көзінің акустикалық центрі болып горизонталь не вертикаль жазықтықтардағы шудың бастапқы көзінің центрінің проекциясы есептеледі.

Егер ғимаратта шудың бастапқы көздерінің бірнешеуі болса, олар бірдей не кем дегенде 7 дб дыбыстық қуаттылықпен айырылады:

L=L0+Lgn

Егер бастапқы көздер әр түрлі болса, онда дәрежелердің энергетикалық қосындысы болады: n

L=L0+∑δi,

Мұндағы, n- шудың бастапқы көздерінің саны; δ- дыбыстық қысымның дәрежелеріне қосымшасы, дб. Ол келесі формуламен есептеледі:

δi=3exp(-0,2Δi)

мұндағы , L0- шудың бастапқы көзінің ең қуатты дыбыстық қысымының дәрежесі; Δi- дыбыстық қысымның дәрежесінің түрлілігі, дб.

3.Шуды нормалау

Тоқтаусыз шудың нормаланатын параметрлері деп дыбыстық қысымның октавты жолдар жиілігінің орта геометриялық жиілікпен альмюм дәрежелерді айтады;63,125,250,500,1000,4000,8000Гц.

h=10LgP2/P₀² ,GVA.

Ауыспалы шу дыбыстардың дәрежелерінің энергиясы бойынша эквивалентті нормаланады.

Дыбыстың дәрежесі-бұл келесі теңдікпен есептелінетін өлшем:h_A =10hgP_A² /P₀² ,дба.

Мұндағы,P_A орта квадратты дыбыстық қысым,н/м²шудың барлық жиілік диапазонында.

Дыбыстың дәрежесі жиілік спектрінің анализаторын өшіру кезіндегі шумердің «А»шкаласының көмегімен анықтайды.

Импульстік шудың нормаланатын параметрлері болып 63,125,250,500,1000,2000,4000,8000Гц орта геометриялық жиілікпен алынған октавты жолдардағы дыбыстық қысымның дәрежелерінің энергиясы бойынша эквивалентті айтады.

Эквивалентті дәрежелер дыбыстық қысымның немесе энергия бойынша дыбысты келесі дыбыс анықтайды:

L_{Э =} 10 hg 1/1Е₁ⁿі *10^0,1hі

Мұндағы,T-дәрежелерді ортақтау уақыт периоды,С;tі-уақыттық интервал,бұл арада дәреже берілген аралықта даттады.

Радиациялық қауіпсіздік

өндірістік энмараттар мен ғылыми-зерттеу практикасында түрлі радиоактивті изотоп пен иондалған шағылыстардың көздерін пайдалану кеңінен қанат жайды.

Көптеген химиялық реакциялар иондалған шағылыстардың әсерінен жоғары температура мен қысымды қолданбай өтеді;ал материалдардың бір тобы сапалық жолға құнды қасиеттерге ие болады;бақылау-өлшеу аппаратурасында иондалған шағылыстардың қасиеттері қолданылады;зерттеу жұмысында «меченых автоматтарды»пайдалана отырып анализ әдісін қолдану кең таралды.

Радиоактивті заттармен жұмыс адам ағзасына зияндылығымен байланысты.Радиоактивті шағылыстардың көп әсері ауыр жағдайларға әкелуі мүмкін.

Бұнымен қоса,жұмысты ұйымдастыру мен керекті қорғаныс тәсілдерін сақтау радиоактивті заттарды қолданудың қауіпсіз екені анықталды.

Адам ағзасына радиоактивті шағылыстардың биологиялық әсері.

Тірі матаны иондау нәтижесінде түрлі қосылыстардың химиялық құрылымы өзгеруі және молекулярлық байланыстар үзіледі,өз кезегінде бұл жасушалардың өлуіне алып келеді.Тірі организмде 70%-не жуық су болатындықтан,шағылыстардың биологиялық әсері процесінде судың радиолиті үлкен,роль атқарады.

Радиолит өнімі химиялық реакцияға басқа мата молекулаларымен енетіндіктен,сау ағзаға тән емес қосылыстарды түзеді.

Биологиялық процестердің бұзылуы қайтымды болуы мүмкін,онда шағылысқан мата жасушалардың дұрыс жұмысы қайта қалпына келтіріледі және патологиялық өзгерістер болмайды;немесе қайтымсыз,жеке орган немесе бүкіл ағзаның зақымдануына және сәулелік аурулардың пайда болуына әкеледі.

Сәулелік аурулардың екі формасын ажыратуға болады күші қатты және сақтаулы.Күші қатты формасы қысқа уақыт мерзімінде үлкен дозалы шағылыс нәтижесінде болады.Үлкен дозалар-4-5Дж/кг-ға тең(500-400рад) адам үшін қайғылы оқиғаға әкелуі мүмкін,яғни өлімге.

Ал мың рад дозасында ағзаның зақымдалуы мезеттік болуы мүмкін («сәуле астындағы өлім»).Күші қатты сәулелі ауру адам ағзасына үлкен мөлшерде радиоактивті изотоптардың түсуі кезінде де пайда болуы мүмкін.

Сақтаулы зақымданулар шегі жіберілетін дозалардан асып кететін дозалардың жүйелік шағылуы кезінде болады.

Шағылу әсерінен тері зақымдануы, сәулелік күйіктер болуы мүмкін.Жеңіл жағдайларда тері қызарады,қышынуы болады.Ауыр зақымдану кезінде сыртқы маталардың,тіпті сүйектің некрозы п.б.мүмкін.

Сақтаулы шағылысу кезінде терінің құрғауы,шаштың түсуі,тырнақтың сынғыштығы,ал көзге әсері кезінде катаракта болуы мүмкін.

Иондалған шағылысулар ағзаның тұқым қуалайтын өзгерістерін шақыруы мүмкін.Биологиялық реакцияның иондалған шағылыстарға әсері олардың табиғатына,дозасына,әсер еткен уақытына,шағылысқан сыртқы өлшемдерге,жеке әсеріне,ал ішкі шағылыс кезінде радиоактивті заттың қасиетіне және оның ағзаға әсеріне байланысты.

Электромагнитті және корпускулярлы шағылысуы (альфа,бетта,гамма,рентгендік,нейтрондық және т.б.), затпен тура не жанама біріккенде онда жұққан атомдармен молекулалар-иондарды түзуі мүмкін,ол иондалған деп аталады.

Ядролардың радиоактивті талқандалуы негізінен альфа,бетта,гамма-шағылысулардың барысында болады.

Альфа-шағылысу гелий атомының ядросы болып келетін және оң заряды бөлшектер ағымынан тұрады.Ағзада-бөлшектердің энергиясы түрлі ядролар үшін 4,5-8 МэВ аралығында жатыр.Бетта-шағылысу электрондар мен позитрондар ағынынан тұрады.Бетта-активті элемент ядроларының бұзылуы кезінде бөлінетін бетта бөлшектердің түрлі энергиясы болады.Есрбетта-спектрінің орта энергиясы шамамен 0,3Емакс құрайды.Түрлі радиоактивті изотоптардың бетта-бөлшегінің максималды энергиясы бірнеше мегаэлектрон-вольтқа жетуі мүмкін.

Гамма-шағылысу ядро ішіндегі энергетикалық,өзгерістер нәтижесінде болатын электромагниттік шағылыстардан тұрады.Түрлі изотоптардың гамма-сәулелерінің энергиясы 0,01-ден 10МэВаралығында.Гамма-сәулесінің вакуумда таралу жылдамдығы 300 000 м/с жетеді.

Көптеген радиоактивті изотоптар бета-бөлшектер мен гамма-квантын бір уақытта жібереді.Рентгендік шағылысулар қысқа ұзындықтағы толқындармен электромагниттік шағылысулар-заттағы жылдам электрондардың бәсеңдеуі кезінде пайда болады.

Нейтронды шағылысу-нейтрондар ағымы.Еркін нейтрон тұрақты емес нейтралды бөлшек болып табылады.Нейтронның электр заряды болмағандықтан,ол атом ядроларымен әрекеттесіп,ядролық реакцияларды тудыруы мүмкін.Нейтрондарды олардың энергиясы бойынша топтастыру қабылданған:суық(0-0,005эВ),жылулық(0,05-0,5эВ)жылу үстіндегі(0,5-1000эВ),резонансты(1-100эВ),жылдам(0,1-50мэВ),өте жылдам(50мэВ).

Радиоактивті шағылысуларды олардың иондану және өту мүмкіндіктерімен сипаттауға болады.түрлі шағылысу түрлерінің иондану мүмкіндіктері әр түрлі болады.

Радиоактивті заттардың өту қабілеті еркін жүгірістің ұзындығымен анықталады.Альфа-бөлшектердің иондау қабілеті жақсы болады да,өту қабілеті төмендеу болып келеді.Ауада 1см-ге тең жолда бөлшек орта есеппен 30000 пар иондарды бөледі.Бұл бөлшектердің ауадағы жүгіру ұзындығы бірнеше сантиметр болады,ал тығыз ортада-милиметрдің 100/1 бөлігі.

Бета-сәулелердің айтарлықтай төмен иондау және жоғары өту қабілеттілігі бар;ауадағы орташа иондауда 100 парды 1см қашықтықта бөледі;ал жүгіру ұзындығы бірнеше метр.

Төмен иондану және жолдары өту қабілеті бар-гамма-сәулелер.Гамма-сәулелердің заттан өтуі жүгіру ұзындығымен сипатталуы мүмкін емес.Заттан өту кезінде гамма-сәулелердің ағынының әлсізденуі экспоненцальдізаңға бағынды және іх әлсіздену коэффициентімен сипатталады,ол шағылысу энергиясы мен зат қасиетіне байланысты болады.

нег. әдебиет.: 3[10-12];4[29-30];7[16-18];9[41-43].

қос.әдебиет.: 2[20-24];4[41-42,45-46].

Бақылау сұрақтары:

1.Шудың және дірілдің ағзаға әсері.

2.Шуды және дірілді нормалау.

3.Шумен және дірілмен күресу әдістері.

4.Шуды және дірілді өлшеу жабдықтары.

5.Жеке және ұжымдық қорғаныс тәсілдері.

6.Иондау шағылыстарының қасиеті мен ағзаға әсері.

7.Иондау шағылыстарын өлшеу.

8.Шағылысудың жіберілетін шекті дәрежесі.

9.Қорғаныс тәсілдері.

10.Радиоактивті заттармен жұмыс істеу ережелері мен негізгі талаптары.

11.Дозиметрлік бақылау

№ 6 Дәріс тақырыбы. Радиациялық қауіпсіздік

Өнеркәсіп кәсіпорындарында және ғылыми-зерттеу тәжірибелерінің барлығында әр түрлі радиоактивті изотроптар және ионды сәулелену көздері қолданылады.

Ионды сәулелер әсеріндегі көптеген химиялық реакциялар жоғары температура мен қысымды қолданбай сапалы құнды жаңа материалдар қатарын түзейді; бақылау-өлшеу аппаратураларында ионды сәулелену құрамдарын қолданады; зерттеу жұмыстарында ұсақ атомдарда қолданып талдау әдістері кеңінен қолданылады.

Радиоактивті заттармен жұмыс істеу адам ағзасының қауіптілігімен тығыз байланысты. Радиоактивті сәулелердің шектен тыс әсері ауыр зардапқа әкеледі. Бірақ та жұмысты дұрыс ұйымдастыруда және қажетті қорғану шараларын қадағалауда радиоактивті заттарды қолдану қауіпсіз болып табылады.

Радиоактивті сәулеленудің адам ағзасына әсері

Тірі тканның иондану нәтижесінде молекулярлық байланыстың жарылуы жүреді және жасушалардың жойылуына әкелетін түрлі қосылыстардың химиялық құрылымы өзгереді. Тірі ағзада су шамамен 70% құрайды, биологиялық сәулелену әсерінде су радиолизы маңызды орын алады.

Радиолиз өнімдері химиялық реакцияға денсаулық ағзасына қатыссыз қосылыстармен басқа ткань молекулаларымен түседі.

Сәуле ауруларының екі түрі бар — күшті және созылмалы. Күшті түрі қысқа уақыт аралығында сәулеленудің үлкен дозасының нәтижесінде пайда болады. Үлкен дозалар —4—5 Дж/кг тең (400—500 рад) — адамға өлу қауіптілігін тудыруы мүмкін. Күті сәуле аурулары ағза ішіне радиоактивті изотоптардың үлкен құрамының түсуі кезінде пайда болуы мүмкін.

Созылмалы зақымдалу ақырғы шекті дозадан (АШД-ПДД) жоғарылаушы жүйелі сәулелену дозасының нәтижесінде өршиді.

Сәулелену әсерінен терәнәң зақымдалуы, сәулелеік күйік болуы мүмкін. Жеңіл жағдайда терінің қызаруы болады. Ауыр жағдайда тері тканьдерінің және сүйектерінің зақымдалуы пайда болады.

Созылмалы сәулелену кезінде терінің құрғауы, шаштың түсуі және тырнақтың түсуі пайда болады, ал әрекет кезінде көзде катаракта түзіледі.

Ионды сәулелер ағзада ұрпақ бойынша жалғасатын өзгеріске әкелуі мүмкін. Ионды сәулелердің биологиялық реакцияға әсер етуі оның табиғатына, суммалық дозасына, әсер ету уақытына, сәулелену қбатының өлшеміне, жеке сезінуге, ал ішкі сәулеленуде – радиоактивті заттар құрамына және оның ағзаға түсу ретіне байланысты болады.

Электромагнитті және корпускулярлы сәулелер (альфа-, бета-, гамма-, рентген, нейтронды және т.б.), тура және жанама заттармен әрекеттесу кезінде зақымдаушы атом мен молекула түзетін иондар иондаушы деп аталады.

Радиоактивті ядроның ыдырауы негізінен аль­фа-, бета- және гамма сәулелерімен араласады.

Альфа-сәуле гелий атомының ядросынан және сәйкес зарядтан тұратын бөлшек ағымынан тұрады. Әр түрлі ядроларға арналған альфа-бөлшектерінің ядросы шамамен 4,5 - 8 МэВ құрайды.

Бета-сәуле электрон мен позитрондар ағымынан тұрады. Ядроның ыдырауы кезінде бета-активті элементтердің бета-бөлшектері түрлі энергияға ие болады; бета-бөлшегінің спектрі үздіксіз. Бета-спектрінің орташа эенергиясы E_ср шамамен 0,3 Е _макс. Құрайды. Бета-бөлшектің максималды энергиясы әр түрлі радиоактивті изотоптарда бірнеше мегаэлектрон-вольтке өсуі мүмкін.

Гамма-сәуле ядро ішінде энергетикалық өзгерулер нәтижесінде пайда болатын электромагнитті сәуледен тұрады. Әр түрлі изотоптардағы гамма-сәулесінің энергиясы шамамен 0,01-ден 10 МэВ дейін болады. Гамма-сәуленің вакуумда таралу жылдамығы 300 000м/с.

Көптеген радиоактивті изотоптар бета-бөлшектерге және гамма кванттарға бірқалыпты түрде өтеді.

Рентген сәулелері — кіші толқынды электромагнитті сәулелер – затта электрондардың жылдам тоқтауында пайда болады.

Нейтронды сәуле — нейтрондар ағыны. Бос нейтрондар тұрақсыз нейтральды бөлшектер болып табылады. Нейтрон электрлік зарядтан тұрмаса, ол ядролық реакция тудыратын атом ядроларымен еркін әрекеттеседі. Нейтрондарды энергиясы бойынша жіктеу келесі түрде қабылданған: салқын (0—0,005 эВ), жылулық (0,05—0,5 эВ), жылы (0,5—1000 эВ), резонансты (1- 100 кэВ), жылдам (0,1—50 МэВ), өте жылдам (50 МэВ).

Радиоактивті сәулелерді олардың иондалуын және ену (түзілу) мүмкіндігі бойынша сипаттауға болады.

Иондаушы сәуле мүмкіндігі меншікті иондаумен, оның ішінде көлем, салмақ бірлігінде бөлшек түзетін иондар санымен анықталады.

Радиоактивті сәулелердің ену мүмкіндігі еркін өту ұзындығының шамасымен анықталады. Өту шаралары бойынша затта альфа- немес бета-бөлшектерінің жылдамдығы төмендейді және кейбір жолдардың бастапқы аралығында атом қозғалысы мен орта молекулаларының қозғалыс жылдамдығы тең болады. Бұл аралық өту ұзындығы деп аталады.

Альфа-бөлшектері иондау мүмкіндігі жоғары. Жол ауасында 1 см тең, бөлшек орташа шамамен 30 000 жуық ионды құрайды. Бұл бөлшектердің өту ұзындығы ауада бірнеше сантиметрді құрайды, ал тығыздау ортада – жүздеген миллиметрді құрайды.

Бета-сәуле аздаған иондау және үлкен ену мүмкіндігіне ие; меншікті иондаудың орташа шамасы ауада 1 см жолда шамамен 100 ионды құрайды, өту ұзындығы – бірнеше метрді құрайды.

Иондау және ену мүмкіндігінің жоғары сипатына гамма-сәулелері жатады. Гамма-сәулелер бета- және альфа-сәулелерге қарағанда үлкен ену мүмкіндігіне ие. Гамма-сәуленің зат арқылы жүруі жалпы өту ұзындығына байланыссыз сипатталады. Гамма-сәуленің зат арқылы өтуі кезінде ағынның бәсеңдеуі экспоненциалды заңға бағынады және сәуле энергиясы мен заттың құрамына байланысты болатын ix бәсеңдеу коэффициентімен сипатталады.

нег. әдебиет.: 3 [10-12]; 4 [29-30]; 7 [16-18]; 9 [41-43].

қос. әдебиет.: 2 [20-24]; 4 [41-42, 45-46].

Бақылау сұрақтары:

1.Иондаушы сәуле құрамы және ағзаға әсері

2.Иондаушы сәулелерді өлшеу

3.Сәулеленудің ақырғы шекті деңгейі

4.Қорғаныс құралдары

5.Радиоактивті заттарға қойылатын талаптар және жұмыс істеу ережелері

6. Дозиметрлік бақылау, дезактивация

№ 7 Дәріс тақырыбы. Полиграфиялық кәсіпорындарда өндірістік ғимараттар мен өндірістік үймереттерді жобалау кезіндегі қауіпсіздік талаптары. Технологиялық регламент қауіпсіздік негізі

Полиграфиялық өнеркәсіп құралдары мен ғимараттарын олардың шешімдерінің ортақ сипаттамалары көлемді-жобалау бойынша бөлінеді.

а)Жеке тұрған:бір және бірнеше этажды,

б)ашық алаңдар мен қабаттар;

в)коридоры бар жеке кабиналар құрылысы;

г)павильон типтес және тиым салынған корпустар.

Ғимарат типі экономикалық алғырлықты және қауіпсіздік талаптары мен еңбек гигиенасын ескере отырып,негізінен технолгиялық процесс характерімен анықталады.

Бір қабатты ғимараттардың көпқабатты қарағанда гигиеналық артықшылығы бар,себебі бір қабатты ғимараттарда табиғи желдетудің мүмкіндіктері өте жақсы.Сонымен бірге технологиялық процестерді басқаруда үлкен ыңғайлықтар жасалады,өйткені барлық өндіріс бір дәрежеде қызметтенеді,мұның өзі технологиялық процесті автоматизациялауды және оның барысын байқауды жеңілдетеді.

Егер өнімнің физикалық қасиеті оларды өзіндік ағынмен ауыстыруға мүмкіндік берсе,онда көп қабатты өндіріс ғимараттарындағы технологиялық процесті ұйымдастырудың горизонтальды емес,вертикальды схемасы оңай болады.Технологиялық процестің горизонтальды схемасы кезінде коммуникацияның көбеюі,салдарынан насос санының,сұйықтық пен суспенцияны қайта-қайта қолданудан құтылу мүмкін емес.Бұл,өз кезегінде,сенімді емес сальникалық және органцтық қосылыстар кезінде жұмыс орындарының ауа ортасының ластануының жоғарылауына әкелуі мүмкін.Сондықтан қабаттарды таңдау тек қана технико-экономикалық емес,сонымен бірге санитарлық-гигиеналық талаптарға да жауап береді:

Өндірісті ашық алаңдарға орналастыру өндіріс алаңының ауалық бассейнінің ластануын алдын алу үшін арматура,жабдықтарды гермотизациялау сенімділікті талап етеді.Территорияны табиғи желдетудің жетіспеуінен бүкіл кәсіпорын атмосферасын дифорузациялық ластану болады.

Соңғы уақытта металлургиялық өндірісті орналастыру үшін ғимараттарды павильон типтес етіп және үлкен алаңдардың корпусын сблокированные салады,бұл құрылыстың тығыздығын үлкейтіп,экономика көзқарасы бойынша генжоспар шешімінің сапасын арттырады.

Өндірістік ғимараттардың типін жоспарлау.

Тек таңдалған тип қана емес,сонымен бірге ғимараттың ішкі жоспары да химиялық өнеркәсіп орындарында жұмыс шарттарына үлкен әсер етеді.Мысалы,жеке технологиялық процестерді,ал кейде бүтін өндірістерді изоляциялау,технологиялық ж/е санитарлық қарым-қатынастарда жеткіліксіз рационалды болуы еңбек шартын сауықтыруда радикалды шешімі бар сұрақ-дара болуы мүмкін.

Кейбір өзгерістерде пайдаланылатын ғимараттарды жоспарлаудың негізгі 6 типі бар.Бірінші ж/е екінші типтегі жоспарлауды технологиялық процестің горизонтальды ж/е вертикальды схемасында қолданылады.

Бірінші типтегі жоспарлады аралас орындардың орналасуын зал түрінде қамтамасыздандырады.Мұндай жоспарлау кең таралғанымен,кейбір санитарлық жетіспеушіліктері де бар.Зиянды заттар бір жұмыс орнынан екіншісіне ауаның вентиляциялық ағынымен өтеді,сонымен бірге коньекция ж/е газдардың дифорузациясы арқылы да өтеді.Мұндай кемшіліктерттер көптеген аниминокраскалық өнеркәсіп,фармацевтикалық ж/е т.б.өндірістерде байқалады.Олардың біразы ауаның алмасуын дұрыс ұйымдастыру кезінде жұмыс орындарында зиянды заттардың неғұрлым аз бөлінуін ескеру керек.Өндіріс орындарында үлкен жылу бөлгішпен дұрыс ауа алмасу болу керек,мұндай технологиялық процесі бар ғимараттарда аэрация болуы тиіс.Ал газ ж/е шаң бөлетін қауіпті операцияларды жергілікті сорып алатын арнайы құралдары бар кабина немесе жабық жерлерде өткізеді.

Екінші типтегі жоспарлау өңкей қаба таралық қоршауы жоқ монтальды,ж/е баспалдақтық проемді түрлі ғимараттар,сонымен бірге құралдар қабаттарды не алаңдарда орналасқан ғимараттар үшін қолданылады.

Мұндай жоспарлаудың басты кемшілігі проемдар арқылы лас токсикалық заттардың ауамен бүкіл қабаттарға таралуы.

Үшінші типтегі жоспарлау ауа алмасуын дұрыс ұйымдастыруда бір орынды екіншісімен бөлуді қамтамасыз етеді.Оны орта улылығы бар заттарды шығаратын кәсіпорындарда,сонымен бірге тәжірбиелі зертханаларда да пайдаланылады.

Электромагниттік шағылысулар,қорғану принциптері.

Электромагниттік аумақтың көзі болып, мысалы индукциялық катушка, жұмыс канденцаторын, байланыс және контур катушкаларының генераторының жеке элементін, конденсаторларды, трансформаторларды, антенналарды және т.б айтуға болады.

Электромагниттік шағылысулардың адам ағзасына әсері диапазонға, жиілікке, шағылысу режиміне және ағзаның жеке қасиеттеріне байланысты.

Электромагниттік аумақтардың жоғарғы жиілігінің биологиялық әсері негізіне олардың жылулық және аритмикалық эффектілерін тудырады.

Диапазон жиілігіне байланысты электромагниттік шағылысулардың гигиеналық нормалау негізіне түрлі принциптер жатқызылады. Адам үшін қауіпсіздік критерийі болып, электриколық аумақтың өнеркәсіптік жиілігіндегі, осы аумақтың кернеулігі есептеледі. Бұл зонада жүйелік түрде болатын қызметтер үшін гигиеналық норма ГОСТ 12.1 002-75 ССБТ- мен белгіленген.

Магниттік аумақта үнемділігіне шектік – жіберілетін жұмыс орындағы дәреже 8кА/м – дан аспайтын кернеулік.

Төмен жиілікті және радио шағылысулардан қорғанудың жиі қолданатын әдісі экрандау болып табылады. Экрандар үшін үлкен электр өткізгіш материалдары қолданылады.

Даралық қорғанудың құралы ретінде арнайы киім қолданылады, комбинизон, халат, алжапқыш, кеудеше капюшені онда қорғаныс көзілдіріктері орналасқан металданған матадан жасалған.

Лазерлік сәулелену, оның адам ағзасына әсері және гигиеналық нормалау

Лазерлік сәулелену генерациялауына қарай импульсті және үздіксіз лазерлік қозғалысқа бөлінеді.

Лазерлердің энергетикалық параметрлері олардың түріне байланысты.

Технологиялық уақыт тәртібі еңбек қауіпсіздігінің негізі болып саналады.

Өңделген технологиялық үрдістерден практикалық талаптарды басқару шығады. Олар технологиялық уақыт тәртібінде баяндалған.

Ресми анықтамаға сәйкес, технологиялық уақыт тәртібі техникалық құжаттың негізі болып табылады, технологиялық үрдісті жүргізу реті және тәртібі рецептурансын анықтайды. Технологиялық уақыт тәртібінің талаптарды шартсыз сақтауы міндетті түрде және шығарылатын өнімнің сапасына деген талабын қаматамасыз етеді, өндіру үрдісін басқару рационалды және экономды, құрылғының сақтығы және жұмыс қауіпсіздігі.

Тұрақтылықтың тәуелділікте технологиялық уақыт тәртібі немесе өндіріс жаңалығының кіріскен іспен немесе ғылыми - іс құрастырылады ­ тергеушінің (жобалының) ұйыммен және директормен бекітіледі ­ тормен немесе кіріскен іс негізгі инженерімен немесе жоғары тұрған ұйыммен (біріктірулердің бастықтарымен, министр орынбасарлармен). Қандай болмасын өзгертулер немесе қосымшалар регламент жұмыс істейтін ана сатымен тиісті бекітілу, уақыт тәртібі бекітілген болатын.

Дәл өндіріс бастықтары міндетті қамсыздандыру ­ бекітілген технологиялық уақыт тәртібі максималы бақылауы замандас құралдарының қолдануымен оның талаптардың және оның орындалуының артынан жауаптылықты алып жорады. Беттің, айыптылар бұзуда жұмыс істейтінді, уақыт тәртібінің, қатал тәртіптік жауаптылықты алып жорады, егер зардаптың оның ­ құлатудың басқа жаза қолданулары талап етпейді іс істеймін ­ заң. Сондай жауаптылық уақыт тәртібі бұзуларының парасатпен зардаптарының мүмкіншілікпен ескертілінген.

Технологиялық уақыт тәртібі құрамы келесі бөлімдермен анықталады:

1) өндірістің жалпы мінездемесі ;

2) дайындалынатын өнімнің мінездемесі;

3) негізгі шикізаттың, материалдардың және жартылай өнімнің мінездемесі;

4) технологиялық процестің суреттеуі;

5) технологиялық тәртіптің нормасы;

6) мүмкін олқылықтың, олардың себептері және жою тәсілдері ;

7) шикізат және энергиялық ресурстардың шығынының жыл сайынғы нормалары;

8) өндірістік бақылау;

9) процес басқару қауіпсіздік негізгі ережелері ;

10) ағынды су суларға және атмосфераға лақтырылатын өндіріс кетулері;

11) міндетті нұсқаулардың тізімі;

12) заттық теңдік;

13) өндірістің технологиялық схемасы ;

14) негізгі технологиялық жабдықтаудың егжей-тегжейін ашу.

Барлық технологиялық уақыт тәртібі ұстауы процес өткізулері қауіпсіз шарттардың қамтамасыз етуімен тар байлаулы . Мына көңіл болуда маңызды уақыт тәртібі келесі бөлімдері келеді .

« Негізгі шикізат мінездеме , материалдардың және жартылай өнімдердің » сілтемемен көрсетіледі ГОСТы лайықты және ананы барлық шикізат түрлері, материалдардың және жартылай өнімдердің , тап осы технологиялық процесте тиісті қолданылу, және көрсеткіштер, заттың бұлар сипаттайтындар , көрсету соның ішінде ­ жарылу көрсеткіші және улылықтың көрсетілу, қандайларға көрсеткіштерден қосымша тексеру тиісті өткізілу ­ қасынан аналардың, жабдықтаушылардың төлқұжаттарында шағылысқан. Айқын , не сақтау бұларды жүздің уақыт тәртібі талаптарының қамсыздандырады және технологиялық процес қауіпсіздігі.

«Технологиялық тәртіп нормалары» технологиялық процес басқару негізгі көрсеткіштері айқын. Толассыз процес үшін әрбір сатылары және реагенттердің селдерінің ­ берулер, температура, қысым олардың жылдамдықтарды мекендейді және басқалар, процес нормалы ағымы анықтаушылар. Әрбір ­ оқтын-оқтын процес операциясы үшін, сонымен қатар , ұзақтық және толтыра арту реагенттердің сандары көрсетіледі және ­ басқа шарт. Барлық технологиялық процес параметрлері ( жылдамдық, қысым, температура және т.б) аралықтар түрінде беріледі немесе қайсысыз орта мағынаның мүмкін аулардың нұсқауымен айқын, не жұмысшы параметрлердің аулары бұларды мүмкін шектерде технологиялық процес тұрақтылықтары бұзбайды, және керісінше, егер жұмысшы параметрлер мүмкін аулардың шектерінің артынан шығса, анау мынау тұрақты күй-жағдайдан кертартпа жүйені толық біледі. Ең сәтті болғанда керек болып қалады, кейде ұзақ, уақыт, нормалы күй-жағдайға кертартпа жүйені ертіп әкелу үшін, ал жаманырақ оқиғада процес жүздің ­ жоқ басқарылмайтынымен , не парасатпен зардаптарға ертіп әкеледі. Апаттардың негізгі себептерінен біреудің технологиялық тәртіп параметрлерінің бұзуы келеді және жазатайым оқиғалардың. Үлкен мағына технологиялық процес жылдамдық сүйемелдеуін болады , уақыт тәртіппен айқынды .

Конденсация процестерінде өндіріс жанында қайсысыз анилин бояйсыздар ­ хлор қосылған бензоиломнан хлор қосылған алюминий қоспасына үстейді нафталин құймасы. Егер жылдамдық жанында мына операцияны өткізу , регламентте көрсетілген асатынның, анау кертартпа көпшіліктер алып тастауы мүмкін. Баяу қосу жанында көпшілік қойыртпағы мүмкін, қашықтаулары қажеттілікке аспаптан зиянды заттардың ертіп әкеледі. Өнім берулері тек қана қатал айқын жылдамдық жанында және шектерде температура дәл сүйемелдеуінде 80-90° жүк арба ­ өндіріс процес нормалы ағымы болады.

Бір зауытта сульфирлеу процесі жүріп жатқан кезде реакторда (сульфаторда) жарылыс болды. Қышқыл берілуі үшін реактор дозирлейтін құрылғымен қамтылмаған деп айтылады. Қышқыл сымында вентильді аша отырып, H₂SO₄ берілуін қолмен регулирлеген.

Қышқыл санының берілуі регламент бойынша іс есептелген, бірақ барлық қышқылды «с көлемінде жүктеген деген мағына береді.

Көптеген технологиялық процестің берілуі технологиялық процесс негізінде өндіріс қауіпсіздігінің қатынастары өзара байланысқан талап етілген дәрежеде қысым және температура деген мағынасы бар.

Заводта сульфирлеу процесі 115⁰-температурада өту керек. Смен берер кезде процесс температурасы талапқа сай болу керек.

Аппаратта жұмыс атқарушы бірде реакторға кезекті олеумнің порциясын жіберген кезде, температура көтеріліп, қызу процесс басталып кеткен, сосын бұл аварияны қиыншылықпен тоқтатқан. Тексерулердің айтуы бойынша, аппаратшы алдыңғы кезекті өткізерде сульфо массаны 125⁰-қа дейін қыздырып жіберген, ал соңына қарай температураны талапқа сай төмендеткен, бірақ бұл жағдайды өзінің кезегін алушыға ескертпеген.

Түсінгеніміз алдыңғы болған жағдайды дұрыстап тапсырса, соңында барлығы өз орнында болар еді.

“Өндіруші бақылауы” параметрлері тексеру, орындарын анықтау, стадиялар бойынша жүргізіледі, сонымен қатар бақылауды қолдану және жиіліктерді анықтау жүргізіледі. Осылардан басқа бұл бөлімде бақылаушы операциясының өтуіне жауапкершілік анықталады.

Жарылуға қауіпті заттарды алған кезде де осы ортада санитарлық бақылау жүргізіледі.

“Процесс кіріспесінің қауіпсіздігінің негізгі ережелері” берілген өндірістің негізгі міндетті шарттарының сипаттамасы берілген.

Бұлардан басқа, қандай жағдайда шарт бұзылу процесі туралы қамтылған.

Осы бөлімде міндетті түрде жүргізілетіндер:

• өңдеуді қосудың эксплуатациясын кейінгі жөндеу және тоқтатудың негізгі ережелері;

• өңдеудің дайындалуы және ремонтқа берудің негізгі ережелері;

• өндірістің авариялық белгілері құрылымы және оның қойылу аумағы;

• өндірістің авариялық қойылымының негізгі ережелері;

• өндірістің құрылыстық жобасына сай болуы;

• өндірістің электро қойылымдық құрылымының ережесіне сай болуы;

сақтаудың, реттеудің, материалдардың және дайын өнімнің қабылдау ережелері.

“Өндіріс қалдықтары, қалдық сулар және олардың атмосфераға тасталуы”өндіріс қалдықтарының барлығы төменде көрсетілген (қатты, жұмсақ, газды) қолданылатын және қолданылмайтын, саны және техникалық мінездемесінің көрсетілімімен берілген.

Қолданылатын қалдықтарға олардың қандай және қай жерде қолданылатындығы жатады.

Қолданылмайтын қалдықтарға - жою әдісі немесе реттеу орны жатады.

Жіберудің инструкциясы (өндірістің жаңадан жіберуі);жалпы өндірістік

(жалпы цехтық) инструкцияны, осы санында инструкция технологияның қауіпсіздігі санитарлық және өрттен қорғану орта цехтігі, заттарды жөндеуге беру инструкциясы, және оны қолдану жөндеуден кейін, өндеушіні капиталды ремонтқа беру туралы инструкциясы және оны капиталды ремонттан кейінгі мүшесі.

Барлық жұмыс орындағы штатнының расписаниясындағы инструкциясы, оған қоса жоғарғы мамандығы.

Бақылау технологиялық процесінің методика инструкциясы (тостың санитарымен) немесе ерекше методичкасы көрсеткіші, технологиялық процесінің бақылау жүргізу.

нег. әдебиет: 1 [30-32];2 [12-16]; 4[18-21]; 7[16-17].

қос. әдебиет:1 [19-20,38-40]; 2[28-29]; 4[33-35].

Бақылау сұрақтары:

1. Класификация татырмасы және металлургиялық кәсіп орнының құрылуын жоспарлап жариялау характерін шешу.

2. Өңдеушіні орналастыру ашық алағына.

3. Жоспарлаудың типінің өндеуші аумағы.

4. Жалпы санитарлы гигиеналар қажет ететін жоспарлау өндеуші аумағында.

5. Ғимаратының конструкциясы.

6. Технологияның құрамындағы регламенті.

7. Технологиялық регламенттің шикізаттары.

8. Технологиялық регламенттің жауапкершілігін бұзған кездегі шаралары.

9. Технологиялық режимін бұзған кезде аварияның басты себебі

№ 8 Дәріс тақырыбы. Полиграфиялық жабдықтардың механикалық беріктілігі мен коррозиялық тұрақтылығы

Химиялық эксплуатацияның қауіпсіздігін маңызды механизмнің мықтылығы болу керек.

Мықтылығы жалпы түрінде аталуы материал, конструкциясы және оның элементтерін қорғануы қолдаушы және деформациясы жеткілікті механикалық байланысының (бірімен байланысының күш қолдылық). Элемент конструциясының бейне әдісінің цараылдану мықты есебінің курсының интервалдары.

Механиканың мінезінің мықты конструкциясы, әйгілі коэффицент мықтылығының (п) машина максимальді күш қуатын байланысын көрсетеді немесе (қирату) никрузиясының жіберетін (есептесінің күш қуаты түседі)

Коэффиценттің мықтылығы таңдайды кордит негізгі мөлшерінде анықтайды, сұрақтың белгілі керіс материалды курстың қатынастары. Осының ішінде характері қуатты және күш қуаттың (Статикалық, ауыспалы, ақылы, ұзақты) Қолданды, бір қалыпты құрағыш және механикалық әдістер материалы, саналы мен қалыпты қорғаудың негізгісі (авариялық болатын мүмкіндігі, адамның қауіпсіздігі) т.б. Осы бойынша коэффиценті жинағы орналасуы шығыс жұмысына айнымалық конструкциясы және технологияның болуы. Оның мәні шайқалуы келеді 1,3 тең 6 дейін, кейуде оған үлкен мысалмен қолданады.

Шайқалу аталатын қатты денесімен химиялық шақырысымен немесе электрохимиялық процесімен оның өркендеуі бір-бірімен байланысы бетіндегі сыртыңа айналамен шайқалу металға зақым әкеледі, оның жоғалуымен байланысты емес және оның жолынан шығуында, механикалық конструкциясы, оның жүктілігі бұзылады, талқылалық, гирменетикалық, соның салдарында аварияға әкеліп соғады.

Шайқалу механизмнің орындалу айырмашылығын анықтайды ені негізгі шайқалу түрін: химиялық және электрохимиялық.

Химиялық шайқалу бірге қиылыстысы пайда болу металдық арасындағы, оның ішіндегі оксилену металының және қалпына келу оксилентеді компонентінің шайқалу аралығындағы акттысымен, оның арасындағы өзгеше стадиясын.

Химиялық шайқалу қарастырылуы орналасу негізінде метал газдың құрғалығы, маңызды тақырыбы жоғарғы температурасындағы (мысал, двигателдің ішін жануы, газдың турбинасы, аппараттық синтезі және т.б.) байланысының металы кейбіреулері электронды емес, мысалы химиялық бром сұйықтығы температураны металдады, углеводтың сталі және титаны да сұйықталған серасы барлық металымен қатты желінеді; бене, элово, свинец жоғары шайқалуы мұнайлы хабарлы активті сервистің байланысы, негізгі серосы электролиті кіргізген анықтауышы активизициялы әдіс, орналасқандасқандар дәл тиіуі, сонда механикасы өзгереді шайқалу процесінде (химиялық шайқасы кіріс электрохимиялы)

Электрохимиялық шайқалу металл көрсетеді сезім бір-бірімен байланысын металл электрмен, металдық ионизациясы және оксиметальды қалпына келуі компоненттің бір актіге құйылмайды, оның жылдамдығы электронды потенциалы металы деуімен қалыптасады.

Контакт кезінде метал электрондық шекарасымен фазасының білінуі қиын қалпына келеді. Электрохимиялық шайқалыс орындалу шектеуден тұрады, осы ені элементпен байланысы баламасының электрохимиялық процессі: металдың біреуімен келуі растворы мен кейде біреуіне электронды босату мен байланыстырады. Электрохимиялық шайқалу процесін баярлатуға болады, біреуін босатуға процесінің немесе бір процесіне байланыстырады жылдамдығын шайқалу процесін қолындағысы ұсынады өзін система шайқалысының мигеросы немесе макрогальванды элементтің бос электронды болғаннан бір учаскесін электрлық тоғының шайқалуы.

Шайқалу характерінің шығарушысы бұзудың біреумен компонент суықтатады. Мысалы, осы шайқалыста латуни цинк көшеді растворына және қойылануымен орындалады. Шайқалу металындағы бұзынды шекара кристалындағы және тез бұзылуы тез арада металға кіреді, механизмнің мықтылығы бұзылуға әкеліп соғады, сондықтан бұзылуының сол кезде қандайда бір өзгерістер сыртқы бетіндегі металдық шайқалу болады. Мысалы: концентриротивтік растворы сол бағытындағы, кейбір жоғарғы температурадағы болаттың болған. Транскиналды шайқалыс бұзылуының болуы денесіндегі кристалдарының шайқалуды шақыру бір уақытта бір-бірімен байланысы шайқалуы және сыртқы немесе ішкі механизмнің кері қуатының созылу және меткристалдық немесе транскристалды жарығы білімі мен жүргізеді. Қарастыруын жүргізген немесе зонаның, оның металды өңдеуі, шақыруды ішкі күш қуатың.

Шайқалу шақырады еліс кезінде бір уақытында шайқалу аумағындағы және ену кезінде. Мысалы: шайқалу валасы, жұмыс істейтін сұйықтық сыртқы бейнесінің қатты белігін электро шайқалуы шақырады маңдысын токпен соғатындығы; маңыздысы электрошайқалудың осы жаратындағы металиканың және темір конструкциясы, шайқалу навигациясы бір бірімен байланысындағы туындайды гидродинамикасының күш түсуі шайқалу кезінде. Мысалы: центробенедік массасында шайқалу күш түсуі қарастырылады бір уақыттағы қозғалыста метал шайқалысында және механикалық күш қуатында, мысалы: ақпараттың жұмысының қысымында (шалт қалуы нагрузкасы болатын) немесе осында болатын, стальды контакт және басқада деталындағы нагрузкасы (шайқалу нысанымен нагрузкасы). Екінші кезеңінде шайқалуындағы шаршату кезінде – төмендетуімен металдың шаршатылғаны беріледі. Аумағындағы сипаттамасының шайқалу процесінің анықтамасы оның жылдамдығы, шерелігі мен механикасы нашарлады оның материал.

Негізгі жылдамдық көрсетушілігінің шайқалуы болып аталатын шайқалу кірісінің тереңділігінің бұзылуының материалы, айтады мемлекеттердің 1жылдың ішінде.

нег. әдебиет: 2[12-16]; 3[29-30]; 4[18-21]; 9[66-67]; 10[40-46].

қос. әдебиет: 1[19-20]; 2[30-34]; 4[33-35,60-66].

Бақылау сұрақтары:

1. Конструкция материясы және механика қасиетінің базасы.

2. Материалдық дефектісі және құжаттың деталі

3. Детектакопиясы

4. Корродцияланбаған материал

5. Антикфрозациаланған жамылуы

№9 Дәріс тақырыбы. Технологиялық жабдықтар мен процестердің электр қауіпсіздігі, электрмагниттік өрістерден қорғану

Қорғау жерленерімен – ол негізгі қарталық және көбі қосданатың мұра қорғанысы электро тоғымен қалады. Қорғау жергіліктікті атауы негізгі элемент, ол қосылатын грунтом жүретін конструкторы болатың күш қуатында және оның мүмкіндігі потенцианальды.

Егерде корпустың жерлік шарты, оның потенциалды жерлік, күш қуаттық болатын азайтуға қауіпсіз өрсіне.

Сонымен қатар, әсерлесетін адамның корпусқа жақындауы, қуаттың орналасуы қосқан паралельді шынжыр арасындағы корпусымен жерлердің. Егерде осы қорғануы қосылысы жерленудің тоқтың жайылу көп рет, кіші адам денесінен берілмеуі негізгі бөлігі тоқтың келуі дене арқылы ол аз және қауіпсіздігін тудырады осының туындысында.

Сонымен аталған қорғаныс жерлендірудің, аралық арасындағы корпустың қорғанысы жинау немесе жерлену электрондық байланысының күші берілмеуі пайда болады, байланыста болу ол корпустың жақындалуы адамның ал шақыра алады. Дене арқылы күшейуін, ол өмірімен денсаулығына қауіпсіздік әкеледі.

Жерге қалуы электородвигательде қалуы корпусқа, металдық терісіне және агрегатовына металдық конструкциясы құрылыс цехонда, жолының, былай айтқанда, оның қуаттың көрсеткіші, электрлік тоғын жібере алады.

Жерге қосуы – стальды электрлік тоқ өткізгіштік бөлімі, сым жүйесі, көмір, труба, орналастыру бір қалыпты жолымен. Электрлық жерге өткізгіш-

тігі қосылады, жерге қосу механикасымен жерге қосушы өткіштігі толық қорғанысын қоятын жерге қосушысы механикасымен толықтыру қуатты электрондық ПУЭ болса, алатын мөлшерлі тізім көрінісі жайылудың берілмеуі вертикальды жерге қосуы жердің жоғарғы бетінде.

Жерге қою өзін таныстыру ұзындығы – диаметрімен кішісін салыстыру ұзындығымен, вертикальды кірісіне жердің бетіне батуы.

Бетіндегі жайылуы цилиндр ол х, ұзындығы өзгереді гиперболы заңымен өзгереді. Бұл бет мынаған тең:

Потенциалды жер бетіндегі көрсеткен келесі тәуелдікке байланысты:

Берілмеу тоғының жойылуы

Берілмеудің жайылу өзектің горизонтальды жерге қоюды жердің бетіне, жерге қою көрсетеді өзінің стерженің ұзындығын L диаметрі кіші және ұзындығымен салыстырады, горизонтальды батуы грунтонна кірісі жер бетіндегі жайылуы ол циклдік радиосы, ұзындығы өзгеретін гиперболаның заңы. Оның беті тең

Потенциалды жердің беті

Берілмеу тоқтың жайылуы

Берілмеуі жойылу стерженің вертикальды жерге қосылуы, тереңдігімен жерге. Жерге қойылуы көрсетеді өзінің стерженің ұзындығы диаметрі кіші және ұзындығын анықтайтын вертикальды жердің тереңділігінің орташасы t. Бетіндегі жойылу көрсетеді өзінің ені цилиндрлі радиусын Х, ұзындығын өзгертпейтін заңы гипер болдық бетіндегі ұзындығы орнататың 2t-ге дейін жетеді. Содан осындай бір цилиндр. Бұл беттер сәйкесінше мыналарға тең:

Жер бетінің потенциалы:

Берілмеуі жайылу өзектің горизонтальды жерге қоюы, терендітілген жерден.

Жерге қоюы өзектің ұзындығын көрсетеді диаметрдің көп кіші ұзындығы, горизонтальды енудің жердің тереңдігінің.

Бетіндегі жойылуы басында 2 цилиндр радиусын х болып келеді, ұзындығы өзгеретін заңымен гиперболы радиусының 2 – на дейін жетеді. Содан осындай бір жерге қойылады. Осы беттер келесіге сәйкесінше тең:

Жер бетінің потенциалы:

Берілмеу тоқтың жайылуы

Берілмеу жайылуының пластикалық вертикалы бір бірімен байланысты, жерге сіңуінің.

Жерге қонуы көрсетеді, өзінің пластикалық ені F радиусының дөңгелегі г, вертикальды жердің теренділігі t центрі.

Бетіндегі жайылуы ені цилиндрлі радиусы х орнатылады, ұзындылығы өзгертіледі занымен гиперболы ұзындығы 2t ке жеткендігі содан бір цилиндр.

Осы беттер келесіге сәйкесінше тең:

Жер бетінің потенциалы:

Берілмеу тоқтың жайылуы

Формуланың санауы, есептеу бермеу биалғызын, көбіне әйгілі жерге қонуы таблицалы әкеледі.

Формуласы есептеу берілмеуді жайылу тоғының.

Жерлестіргіш	Есеп айыратын формула
Жер бетінің өзекті вертикалдылығы
Грунтқа көмілген, өзекті вертикалдылығы
Жер бетінің өзекті горизонталдығы
Грунтқа көмілген, өзекті горизонталдығы
Грунтқа көмілген, пластинкалы вертикалды

Жердің электрлік берілмеуі

Есептеу форманың қарсыластану жерге қойылуы жайылған тоғының кірісі жойылады жерде. Осымен түсінігі электрлік қарсылығы арасындағы қарама-қарсы пластика куба жерімен 1м размерімен жойылғаны өлшемінде қарсылығының Ом. м және Ом. см-де. Оның кішісі, жерге қоюы орналатылады.

Таблицада 4 оринтарлы жойылуының берім қарсылығының грунтовкасын ылғалдылығы 10-20%

Оның анықтамасы өзгертілген пункты сол жерде, салынатын жерінде.

Жердің қасиетін өзгертуге болатын оның қалпынан тұратын, ылғалдының, температурасы және т.б. және сондықтан жойылған қарсылық грунты болатын, қабылдайтын өзгеше уақытын өзгеше қайда болса шығуы жіберу немесе грунтын қайтару, сонымен оның жердің қалпысы өзгеру қалпында.

Осы фактордың коэффицентімен және мезгіл коэффиценті, өзгерту грунт қалпының өлшеудің жойылуы қарсылығының грунты, соның қарсылығы қорғайды жерге сақтаулы нормативінің кез келген жердің ылғалдылығы.

5 Таблицаның коэффицентің өлшемнің мезгілі вертикальды және горизонтальды электронды және өзгеше климатикалық зонасының ылғалдығының жері 10*20%

Коэффиценті, есептеуі жердің өлшеуінде шетінің 6 көрінісі.

Коэффиценттің К₁ қолдану нормалды ылғалдылығы өлшенеді, үлкен емес камчетвалын көрсетеді.

Осымен жойылады есептің грунттың теңдігін қабылдайды.

,

- қарсылықты есептеу грунтты.

–қарсылықты өзгерту грунтты.

К_с-мезгілдік коэффицентті

К₃-коэффицент жердің қалпын анықтайтың өлшеу кезінде.

Герметикасы және қауіпсіздік өлшеу ыдысының жұмыс істейтін қысымы.

нег. әдебиет: 2[12-16]; 3[29-30]; 4[18-21]; 9[66-67]; 10[40-46].

қос. әдебиет: 1[19-20]; 2[30-34]; 4[33-35,60-66].

Бақылау сұрақтары:

1.Электротоқтың организмнің әрекеті

2.Электромен зақымданудың кепілі

3.Электро зақымданудың қорғану әдісі және амалы.

4.Жерге қоюдың қорғанысы, занулениячы

5.Өшудің қорғанысы

6.Электромагниттік өріс әдісінің қорғанысы

7.Герметизацияның қосылудың қозғалмас бөлігінің аппараты және құбыры.

8.Қозғалатың деталінің тығыздылығы

9.Жабдықтардың герметикасын тәжірибелеу

10.Класификация емкасы, жұмыс істейтін қысымы.

№10 Дәріс тақырыбы. Жабдықтарды герметизациялау, ыдыстар мен аппараттарды пайдалану, полиграфиядағы қысымда және вакуумда жұмыс істеудегі қауіпсіздік

Жабдық қабатының герметикалық мүмкіндігі, оның жеке элементтерін орта аралығында қабаттармен бөлінген сұйық және газды алмасулармен қосу керек.

Орта аралығында сұйық және газды алмасудың себептеріне: (герметикасының жоғалу себебіне) мыналар жатуы мүмкін: бұзылмаған құрылыммен материал қабатының өтімділігі, материал құрамындағы алмаспайтын дефекттер, бөлшек қосылыстары орнының тығыз болмауы. Жабдықтарды жасақтау кезінде өткізгіш материалдарды қолдану қажет, пайдалану кезінде материал құрылымында дефект боладырмау керек, көбіне герметиканың бұзылу себептеріне жабдық бөлшектері қосылысының тығыз болмауы жатады.

Жабдық герметикасы аппараттан бірлік уақытта шығатын газ, бу және газ құамымен сипатталады. Герметизацияның тәжірибелік дәрежесі уақыт бірлігіне қатысты ыдыстағы қысымның пайыздық қатынасымен анықталады.

Қосылыстар арқылы екі қиысқан қабатта түзілген саңылау шамасы көптеген факторлардың әсеріне байланысты, әсіресе келесі түрлерге:

материал қабатына және оның күйіне;

қабат сапасына (қабаттың қиысу микрогеометриясы, өңдеу тазалығы, нақты қабаттан ауытқу дәрежесі және т.б.);

жанасу ауданы;

бөлінген толтырудағы қысым ортасының әр түрлілігі;

орта қасиеті;

жанасу қабаттары аралығында майлау;

температура;

қақпа конструкциясы;

жанасу қабаттарындағы қысымның меншікті шамасы.

Материал қаттылығы мен серпімділігі, оның микрогеометриясы бірнеше меншікті қысым кезінде сұйық пен газдың өтуіне мүмкіндік беретін саңылау өлшемін анықтауға мүмкіндік береді. Қатты немесе серпіиді материалдар үшін қосылыстарды жанаспаумен қамтамасыз ететін меншікті қысымның үлкен шамасы қажет. Сұйықтың ағу шамасына әсер ету қасиеті міндетті түрде анықталады: қосылыс саңылауы арқылы тұтқырлы сұйық басым шамада өтеді.

Қабаттар аралығында майлау кезінде қосылыс герметикасы жоғарылайды. Қолданатын май ортада ерітілмеу керек және химиялық әрекетке түспеу қажет.

Орта температурасы жоғарылаған кезде қабат тығыздығын зақымдауға әкеп соғатын жанасу бөлшектерінің тізбектік өлшемдері өзгереді. Сондықтан да көп жағдайларда (сақтандыру клапандарында) толтыру жұмыстарын жұмыс температурасында жасайды. Жоғары температура кезінде орта тұтқырлығы төмендейді.

Жанасу қаббаттарының күшті әсері және меншікті қысым шамасы басқарушы факторлар болып табылады және көптеген шараларда қондырғының тығыздаушы конструкциясына байланысты болады.

Жабдықтың жеке бөлшектері арасындағы қосылыстар қозғалысты немесе қозғалыссыз болуы мүмкін. Қозғалыссыз қосылыстар алмалы-салмалы және алмалы-салмалы емес болып бөлінеді. Алмалы-салмалы емес, әсіресе дәнекермен дайындалған герметиканың жоғары температурасын түзейді, бірақ та үнемі қолданылмайды, мысалы технология шарты бойынша аппаратты немес құбыр өткізгішті тазалау, тексеру, алмастыруүшін жиі өңдеу талап етіледі. Мұндай жағдайларда фланцтарда және резьбаларда алмалы-салмалы қосылыстар қолданылады. Қозғалысты қосылыстарда айналмалы қозғалыс герметизациясы үшін аппараттар мен механизм біліктерінде арнайы толтырғыштар қолданылады.

Металлургия өнеркәсібі кәсіпорындарында қысыммен жұмыс істейтін және анық апаттық жағдайларда бұзылу мүмкіндігі бар аппараттар, ыдыстар және коммуникациялар қолданылады. Мұндай зақымдалу себептеріне ыдыстардың жергілікті соққыдан, жұмыс қысымының жоғарылауынан механикалық беріктілігін жоғалту кезіндегі физикалық жарылыстар жатады. Физикалық жарылыс кезінде сығылған ортадағы (газ) энергия аздаған уақыт ішінде бөлінеді. Осыған байлнысты энергия бұзылған ыдыста қозғалатын кинетикалық энергияға бөлінеді. Жарылыс кезінде ыдыстар үлкен қуатпен дамиды және біршама зақымдалады. Сыйымдылығы 1м³ , 1,0МПа (10ат) қысымдағы ыдыстың жарылу кезіндегі қуаты 10 МВт құрайды. Осыған байланысты қысыммен жұмыс істейтін ыдыстарды жобалау, дайындау және пайдалану нақты сенімділік дәрежесімен қамтамасыз ететін Госгортехнадзор-дың арнайы ережесімен ұсынылады. Бұл ережелер жарылыс тудыруы мүмкін қауіптілігі бойынша келесі аппараттар, ыдыстар мен сыйымдылықтарға бөлінеді:

а) 70 кПа (0,7 ат) жоғары қысымда жұмыс жасайтын аппараттар мен ыдыстар;

б) сұйытылған газға арналған цистерналар мен бөшкелер, бу қысымы 50С температура кезінде 70 кПа (0,7 ат) жоғарылайды, немесе цистерналар мен бөшкелердің қысымы 70 кПа (0,7 ат) жоғары болады;

в) сығылған, сұйытылған және ерітілген газдар арналған баллондардың жұмыс қысым 70 кПа (0,7 ат) жоғары;

Улы және жарылысқа қауіпті емес қысым ортасында, 200С жоғары емес температурада жұмыс істейтін ыдыстар сыйымдылығының (V, л) қысымы (p, МПа немесе кгс/см² ) 1000 л МПа (10000 л  кгс/см² ) жоғарылайды, сондай-ақ көрсетілген жоғары температурада улы және жарылысқа қауіпті емес ортасында жұмыс істейтін ыдыстарда қысым 50 л МПа ( 500 л  кгс/см² ) жоғарылайды, яғни Госгортехнадзор органдарында тіркеуде болады.

Сосуды, на которые распространяются правила Госгортехнадзор ережесі бойынша таратылатын ыдыстар пайдаланғанға дейін органдарды тіркелуі керек, яғни кәсіпорын әкімшлігі жазабаша түрде өтініш ұсынады, ыдыстың куәлігін, ыдысты қондыру және монтаждау (ережеге сәйкес) туралы, оның қазіргі күйі жөнінде акт, қысым көзі көрсеткішімен ыдыстың схемасын, оның жұмыс ортасының, арматурасының параметрлерін өткізеді.

Қысыммен жұмыс істейтін ыдыстар пайдалану сипаты бойынша стационарлы және стационарлы емес болуы мүмкін.

нег. әдебиет: 2[12-16]; 3[29-30]; 4[18-21]; 9[66-67]; 10[40-46].

қос. әдебиет: 1[19-20]; 2[30-34]; 4[33-35,60-66].

Бақылау сұрақтары:

1.Қорғаныстық ажырату

2.Электромагнит өріс әсерінен қорғау

3.Аппараттар мен құбыр өткізгіштердің қозғалыссыз бөлшектері қосылысының герметизациясы

№11 Дәріс тақырыбы. Техникалық жүйелердің жарақатқа қауіптілігін төмендету құралдары

Өнеркәсіп кәсіпорындарында ластанған су көздерінен тазарту, жоюмен қамтамасыз ететін инженерлің ғимараттар жүйесі канализация деп аталады.

Су көзі өзімен бірге сұйық немесе қатты қалдықтар түріндегі суды құрайды. Су ағыны жаңбырлы (атмосфералық) көшелер мен жасыл желектегі жаңбыр немесе қардан түзіледі; өндірістік (технологиялық) өндірістік процестерде түзілетін шаруашылық-тұрмыстық, санитарлы қондырғылардан түсетін (монша, жуыну ғимараттарында, асханаларда және т.б.).

Жіберілген су құрамына сәйкес канализация жүйелері: жаңбырлы (атмосфералық), өндірістік және шаруашылық-тұрмыстық болып бөлінеді. Канализация жүйелері жеке және біріктірілген болуы мүмкін. Нақты қай жүйені қабылдау керектігін технология шартына байланысты шешіледі.

Кәсіпорын канализациясының жеке жүйелерінің схемасы сумен қамтамасыз ету үшін жиі қолданылады. Атмосфералық сулар жаңбырлы канализация желісі бойынша суатқа жіберіледі. Тұрмыстық сулар 2 жүйе бойынша тазарту қондырғыларына бағытталады 3, ал одан соң суатқа жіберіледі. I және II цехтардан (басқа да цехтарда болуы мүмкін) жалпы жүйеге қосылуға болмайтын ағындар толтырғышқа жіберіледі немесе 4 тазарту қондырғыларынан кейін суатқа бағытталады.

III және IV цехтар айналымды жүйелерге ие; олардың ағыны 5 және 6 локальды тазарту қондырғыларында тазартылады (ластағыш заттарды жоюмен) және суатқа жіберілмейді, цех жүйесіне қайтарылады. Мұндай локальды жүйелерді тазарту қондырғысы маңызды болып табылады, бір ингрелиенттен тазарту әр түрлі заттардың қосылыстардан маңызды болады. Одан басқа мұндай тазарту технологиялық циклде қолданатын суға қарағанда арзан болады, суатқа жіберілген суды тазарту түрінде тазартудың қажеті жоқ. V цехта қолданылатын су қызады, бірақ ластанбайды (шартты мәндегі таза су), оны 7 сорап арқылы 8 салқындату қондырғысына бағыттайды (гра­дирна, шашыратқыш бассейндер, және т.б.), содан кейін цехқа қайта жіберіледі. Барлық кәсіпорындарда суды толығымен толтыру үшін суды тазартудың қажетті әдістерін табу керек.

Ағын құрамындағы, санындағы және концентрациясындағы қалдықтардың меншікті дамуы кәсіпорындағы су балансының есебін күрделендіреді. Түрлі физика-химиялық әсерлерден (қыздыру, салқындату, аэрация және т.б.) су минералданады, коррозиялық-активті болады, яғни суатта тұз және коррозия өнімдерін ажыратады. Азотты заттар қалдықтары бар тұрмыстық сулар биофлораның активті дамуына (су түснің өзгеруі) мүмкіндік береді. Мұның барлығы су айналымының режимін, суаттарды және канализация құбырларын бұзады. Мұндай және басқа да күрделі жұмыстар инженерлік тапсырмаларды қиындатады.

Канализация қондырғылары жобалау мен құрылысты анықтаушы нормативтермен ұсынылады. Өнеркәсіп кәсіпорындарның канализациялық желілері келесі негізгі элементтерден тұрады:

Ішкі цехтың қабылдау қондырғылары, цехтың канализация желісіне қосылған сыртқы құдыққа дейінгі ластанған суды қабылдайды және шығарады;

Цехтың сыртқы канализациялық желілері, күрделі зауыт желілерінде (канализациялық коллекторлар) немесе локальды тазарту қондырғыларында шығатын ағын сулар;

Ағын суы мүмкін болмаған жағдайда жергілікті рельефпен немесе үлкен ұзындықтағы канализациялық желілерде қондырылатын сорапты бекеттер мен ағынды канализациялық суаттар. Мұндай жағдайда ағын суды көтері мақсатында сорапты бекеттер желінің көптеген бөлімдерінде жоғары белгімен орнығады. Осындай белгіден кейін су көздері мен қалдықтарды өңдеу үшін тазарту қондырғыларында өзіндік тасымалданады.

Канализацияның қауіпті булары мен газдарынан өндірістік ғимаратты қорғауды ұйымдастыру үшін қабылдау қондырғысы арқылы келесі талаптарды қадағалау керек:

аппаратты жөндеуге қою уақытында қондырғы қолайлығы үшін құдық сыртында гидравликалық қақпалардың және алмалы-салмалы фланецтердің канализациялық аппараттар болуы керек;

ластанған ағысты шығаратын канализация ғимарат бөлімінде қондырылған сорапты тіректен тұруы қажет;

канализациялық құбырөткізгіштерде сорапты тірек алдында гидравликалық қақпалар қарастырылу керек;

ластанған және ластанбаған су ағындарын жіберуге ұсынылған барлық аппарат құбырөткізгіштері канализацияға бағытталған ретімен таңдау үшін крандармен жабдықталуы керек.

Канализациялық жүйелерде қолданылатын екі гидравликалық қақпа конструкциялары және сорапты тіректердің орналасуы көрсетілген. Ағатын судың биіктігі 20 см кем болмау керек; осы деңгейде қадағалауды ұйымдастыру керек.

Осыған байланысты канализациялық желілер судың белгілі бір шығынын есептеу кезінде құбыр диаметрін дұрыс таңдау қажет, яғни ағын қозғалысының жылдамдығы кезінде ағынмен қозғалатын ластамаларды ауыстыруға үшін. Әдетте желі толмаған ағын суының құбырында есептеледі, мұндай жағдайда ағынды жоғарылату мақсатында желдету желілерімен және бірнеше көлемді резервтермен қамтамасыз етіледі, сондай-ақ араласқан заттардың тиімді гидравликалық шарттарымен тасымалданады. Канализациялық желілерде ішкі жағы ашық тығынмен алмастырылған құбырдан тұратын шахта ретіндегі байқау құдықтары қондырылады. Құдықтың жұмыс камерасы оңай орнықпайтын өлшемдегі байқау және тазарту желілерінен тұрады. Байқау құдықтарындағы жұмыстар өте күрделі, зиянды және қауіпті болып табылады. Оны жүргізу кезінде жоғарыда келтірілген талаптарды қадағалау қажет. Құдықта жұмысты бастар алдында жарылысқа қауіпті және зиянды газдардың жоқ екенін тексеру керек. Егер мұндай газдар болған жағдайда құдықты желдету керек: құдықтың люгін ашып немесе құдықта жлдету ұйымдастырып, жұмыс жасауға белгілі бір орта құру керек. Құдықты желдету үшін қозғалысты желдеткішті пайдалануға болады.

Сорапты канализациялық бекеттер ғимаратта шахталы түрдегі жер павильондарымен орнығады. Оларға электрлік жетектермен орталық сораптары қондырылған қабылдау резервуарлары мен залдары жатады. Сорапты пайдаланудың қолайлығы үшін қабылдау резервуарында су деңгейін төмен толтырады. Сорап үнемі қаптал астында болуы керек. Қондырылған бір сорапта – бір резерв қарастырылады, ал сорап саны көп болған жағдайда – екі резервтен кем болмауы керек. Электр жабдықтары өндірістің нақты жағдайында пайда болуы мүмкін тұтану дәрежесі мен тобына сәйкес жарылысқа қауіпті болуы керек. Электр энергиясы екі фидерден түседі. Сорапты ғимараттар жылумен және механикалық желдеткішпен қамтамасыз етеді. Апат жағдайында сорапты бекет алдында су көзі ағынын жіберу үшін су қоймасында немесе суаттарда Мемлекеттік қадағалау орындарының келісіміне сәйкес апаттық тығындар қондырылады.

Тазартылған су ағыны суатқа тығын арқылы жіберіледі. Су ағыны суатта жақсы араласса, онда оның өзіндік тазаруы да жақсарады; сондықтан да өзен немесе фарватер ортасынан шығатын таратушы тығындар міндетті түрде қолданылады; тығынды қондыру орны мемлекеттік қадағалау орындарымен сәйкес басқарылады.

Құбыр және коллектордың есептік өткізу мүмкіндіктерін сақтау үшін ластанудың профилактикалық және апаттық тазартулары қолданылады.

Профилактикалық тазарту желлерінің мерзімі құбырдың диаметрі мен ағын шамасына байланысты. Тазартуды механикалық немесе гидродинамикалық мүмкіндіктермен жүргізуге болады. Механикалық тазарту кезінде лебедка көмегімен маңында құбыр арқылы снарядтар жіберіліп илосостармен сорылады. Илосостар автокөлік қондырғысында цистерна бөлігінде сораптайтын вакуумда сораптан тұрады. Құбырды гидродинамикалық тазарту оның жоғары қозғалыс жылдамдығында суды тасымалдауға негізделген. Бұл үшін суды ПМ-8 және ПМ-10 түріндегі жуу машиналарына жібереді немесе жақын өрт гидранттары қолданылады.

Апаттық тазарту желілері үшін иілмелі болат біліктермен, металды шлангалы немесе судың қатты ағысының болат өткізгіштері қолданылады.

Химиялық өндірістерде канализация жүйелерін дұрыс пайдаланбаған жағдайда күрделі апат көзі болуы мүмкін. Су ағындары дәрежесінде әр түрлі ерітілген газдар мен булар бөлінеді, оның нәтижесінде химиялық және биохимиялық реакциялар түзіледі (күкіртсутек, метан, көміртегінің қос тотығы және т.б.). Түрлі ағынның араласуы кезінде қауіпті бөлінділер түзілуі мүмкін: мыс., қышқыл және күкірт сілтісінің аралас ағымында күкіртсутек бөлінеді; ағынға азот қышқылын қосқанда, басқа ағынның қышқыл органикалық заттары улы азот қышқылын немесе т.б. түзейді. Қабылдау резервуарының коллекторлары, құдықтары аздаған көлемде болса да жарылысқа қауіпті концентрацияны жылдам түзейді. Канализация жүйелерінде қауіп болған жағдайда барлық цех, қондырғылар, өндірістік және тұрмыстық ғимараттарда және қауіпті бөлінділер жекеленген жұмыс орындарында жылдам өршуі мүмкін.

Мысал ретінде, анилин сырлау кәсіпорны зауыттарының біріндегі мысалды келтірейік: канализацияға күкіртті натрий мен гидросульфид натриін құрайтын скруббер сұйығы жіберілген. Бұл жүйеге қышқылдардан тұратын басқа да өнеркәсіп қалдықтары жіберілген. Нәтижесінде ғимараттардағы канализация жүйесі бойынша жұмыс бригадасы жұмыс істейтін күкіртті сутек реакциясы бөлінген. Өндіріс территорияларында канализация аппаратынан газдың суға қосылуынан жарылыс жағдайлары жиі болады. Одан кейін бұл газдар құдық қалпағы сыртында бөлінеді. Мұндай жарылыстар әдетте автокөліктермен сипатталады. Жобалау сатысында канализация жүйелерін пайдалану кезінде одан басқа қауіптің алдын алу мен төмендету шаралары қарастырылады. Өндірістік лас ағындар ғимараттар мен жалпы канализация жүйелерін өрт және жарылысқа қауіпті және басқа да заттардан тазарту үшін локальды қондырғыларда алғашқы тазартуларда жоғарылауы керек. Токсинді, жарылысқа қауіпті қосылыстар немесе қалдық бөліктерінің түзілуі кезінде су ағынын жіберу тоқтатылады.

Канализацияға қышқыл қоймаларынан қышқыл шламдарын, доломиттерді, концентраттар қосылмайды, сондай-ақ тазарту кезндегі технологиялық резервуардың қалдықтары қосылмайды. Канализацияға улы өнімдер мен реагенттер, оның ішінде апаттық жағдайларда жіберілмейді, мұндай өнімдер арнайы технологиялық сыйымдылықта жою мен тазартуға бағытталған. Канализацияны пайдалану кезінде қауіптіліктің алдын алудың негізгі әдістерінің біріне газды өндірістік және тұрмыстық ғимараттарға өткізбейтін гидравликалық затворлар жүйесі жатады. Жүйе дұрыс локализацияланып, қарастырылып, қадағалауда болуы керек. Затворлы сұйық деңгейі үнемі тұрақты болуы керек, әйтпесе бұл қондырғы қорғаныстық мәнін жоғалтады. Мұндай талаптар канализациясы ғимараттар желдеткішіне ұсынылуы керек.

нег. әдебиет: 2 [12-16]; 3 [29-30]; 4 [18-21]; 6 [27-29]; 9 [66-67]; 10 [40-46].

қос. әдебиет: 1 [19-20]; 2 [30-34]; 4 [33-35, 60-66].

Бақылау сұрақтары:

1.Қозғалыс бөлшектерінің тығыздығы

2.Жабдықтарды герметикаға сынау

3.Қысыммен жұмыс істейтін сыйымдылықты жіктеу, тазарту жұмыстары

№ 12 Дәріс тақырыбы. Өрттің алдын-алу

Жарылыс қорғанысы мен өрт қорғанысы жүйесіне қойылатын жалпы талаптар.

Материалдың зиянды шектеуге, сондай-ақ жарылыс пен өрттің қауіпті фактілерін адамдарға әсерін алдын алуға бағытталған техникалық құралдар мен ұйымдастырылған іс-шаралар комплексі болып табылады.

Өндірістік объектілерді өрттен қорғау: объектіні отқа тұрақтылық дәрежесін дұрыс таңдаумен; өрт ошағының пайда болған жағдайдағы оттың таралуын шектеу; жарылысты активті басуға бағытталған жүйені қолдану; түтінге қарсы қорғаныс жүйесін қолдану; адамдарды қауіпсіз көшіру; өрт сөндіру мен өрт дабылдағыш құралдарын қолдану; өрттен қорғануға ұйымдастырумен қамтамасыз етілуі тиіс.

Өндірістің өрт жарылыс қаіптілігі бойынша дәрежесі. Өндірістің жарылыс және өрт қауіптілігі белгілі өрт қауіптілігі құрамында қоспасы бар технологиямен анықталады.

Өндірістің өртке және жарылысқа қауіптілігі дәресесі 5-ке бөлінеді: А,Б,В,ГжәнеД.

А дәрежесіне өртке қауіпті өндіріс жатады. Онда жататын газдар мен оңай тұтанатын газдар. 28 С⁰ температурада жарылысқа қауіпті булы газ ауаны, қоспаны құрайды.

Б - дәрежесіне жарылысқа қауіпті өндіріс жатады, шаңды булы газ ауаны құрайды.

В-дәрежесіне қиын жанатын сұйықтар мен материалдар (сондай-ақ шаңдар) жатады.

Г- дәрежесіне балқыған күйдегі жанбайтын заттар мен материалдар жатады.

Д – дәрежесіне мұздай күйдегі заттар мен материалдар қолданылатын өндіріс жатады.

Өртке тұрақтылық ғимараты мен құрылыс. Құрылыс пен ғимаратқа өрттің таралу шарты өртке тұрақтылық деңгейімен анықталады. Өртке олардың тұрақтылық деңгейі деп өрт болған жағдайда ғимараттың қирауына қарсы тұра алатын құрылыс мүмкіндігі болып табылады. Өрке тұрақтылық деңгеіне қарай құрылыс пен ғимаратты 8-ге бөліп қарастырылады (I, II, III,Ша, Шб, IV,1Уа, V). Ғимарат (құрылыстың) өртке тұрақтылық деңгейі оттың таралу шегіне негізгі, құрылыс конструкциясының өртке тұрақтылығына тәуелді болады.

Құрылыс конструкциясы жану деңгейіне қарай жанбайтын, қиын жанатын және жанатын болып бөлінеді. Жанбайтын материалдардан жасалынған құрылыс конструкциясы жанбайтын болып табылады. Оттан қорғалған ауыр жанатын материалдар орындалған конструкциясы болып есептеледі.

Өнеркәсіп кәсіпорын құрылысының жобалаудағы өрт қауіпсіздігінің өлшемі аумақты жоспарлау, өнеркәсіп-кәсіпорынның бас жоспары: Су жолдары мен магистралды темір жолдарын тұрғын пунктері мен кәсіпорын шекарасына көрші кәсіпорынның қажетті ара қашықтығын қамтамасыз ету қажет.

Көп жағдайда өнеркәсіп кәсіпорнымен тұрған пунктері аралығындағы ара қашықтық санитарлық қорғаныс аймақты құру қажеттілігімен анықталынады. Өртке қарсы жарылыстарды анықтау мақсатында өрт қауіпсіздігі талаптарын және өндірістік шарттарды үнемі ескеру керек. Көп жағдайларда сенімді техникалық құралдарын қамтамасыз ететін, яғни өрттің алғашқы сатысында алдын алуға болатын минималды-шекті құралдарды қолданамыз.

Өртке қарсы құралдар өрт кезінде объектілерде қарқынды сәулемен қамтамасыз етуі керек. Белгіленген бір уақыт аралығында жану көзі болғанда өрт сөндіру құралдары әрекетін ендіру керек.

Өртке қарсы қоршаулар – бұл бір жерден екінші жерге оттың таралуында шекті отқа тұрақтылықпен нормаланған конструкциялар.

Жалпы өртке қарсы қоршауларға - өртке қарсы қабырғалар, өткелдер жабындар, сонымен қатар өртке қарсы аймақтармен сулы жабындар жатады. Өртке қарсы қоршаулар жанбайтын материалдардан жасалу керек және отқа тұрақты шекке ие болуы керек.

Түтін люктері мен шахтылар. Өрт кезіндегі басты қауіптілікке жанғыш өнімдер, жарылысқа қауіпті заттар жатады. Оларды жою үшін ғимараттардағы түтінді болдырмауға бағытталған өрт ошағының зақымдануын болдырмайтын түтін люктері қолданылады.

Тез өшірілетін конструкциялар. Өндіріс орындардағы жарылыс кезінде алғашқы міндеттерге өте тез жанатын құрылыс конструкциялардың қауіпсіздігі үшін қысымды төмендету жатады. Бұл үшін ғимараттар мен үймелеттерде А, Б және Е өндірістік дәрежедегі тез өшірілетін жабындар мен өткелдер қолданылады. Қоршау конструкциялары жарылыс кезінде ғимарат ішін қысым төмен жағдайда қолданылады және негізгі жанбайтын конструкциялары бұзылмайды.

Халықты қауіпсіз көшірумен қамтамасыз ету. Халыққа өрттің қауіпті факторын әсерін алдын алу мақсатында ғимаратты жобалау кезінде, халықты ғимараттан шығу мүмкіндігімен қаматамасыз ету қажет. Өрттің алғашқы даму сатысында адамдарға температураның жоғарлауы, оттегі құрамының төмендеуі және бөлме ауасында токсинді заттар пайда болады. Сондай –ақ түтіннің әсерінен нашар көру қаіптілігі пайда болады.

Өрт басталғаннан өрт пайда болған қалыпта адамға өрттің критикалық жалғасуы әсер етеді. Бұл уақыт көптеген факторларға байланысты болады. Халықты I, II, III отқа тұрақты дәрежедегі өндірістік ғимарат бөлмелерінен көшіруге қажетті уақыт, өндірістің өрт қауіптілік дәрежесіне және төменде келтірілген кестелерде келтірілген ғимарат көлеміне байланысты болады.

Кесте

Өндіріс дәрежесі	Көшіруге қажетті уақыт tнб, мин; ғимарат көлемі кезінде, м3 мың
	9015	30	40	50	60 и более
А, Б, , В Г, Д	0,50 1,25	0,75 2,00	1,00 2,00	1,50 2,50	1,75 3,00
	Шексіз.

Қоймаларды өрт қауіпсіздігімен қамтамасыз.

Қоймалар өрт және жарылыс қатынасында үлкен қауіпке ие болады.

Әдеттегідей құнды қоймаларды жанғыш және жарылысқа қауіпті заттар болады. Қоймадағы, базалардағы, магазиндердегі өрттен болған материалдық шығын елімізде шамамен 50 пайыз. Қоймаларда от тез таралады және командылары келгенше біраз ауданды алады. Жарылыс және өртке қауіптілігі бойынша қоймалар, онда сақталатын заттар мен материалдар өндірістік ғимараттар аналогы бойынша: А, Б, В, Г, Д дәрежелерге бөлінеді.

Қоймаларға қойылатын өртке қарсы талаптар өрт қауіптілік дәрежесіне және қойма өлшеміне байланысты. Базисті қоймалар деп аталатын, яғни өнеркәсіп кәсіпорындар топтарын дүкендерді мекемені және тағы басқа қамтамасыз ететін шикі зат қоймалары дайын өнімдерді және зауыт пен фабрикалардың аралық қоймаларын қамтамасыз етеді, яғни бұл қоймалар әдетте өнеркәсіп кәсіпорын территорияларын немесе өндірістік ғимараттар бөлігін алып жатады.

Өрт сөндіру әдістері. Өрт сөндіру құралдары. Өрт кезінде жануды тоқтату келесі жолдармен жүреді: оттегі ауасына жанғыш заттардың түсуін төмендету немесе олардың түсу деңгейін қысқарту, ол кезде жану болмайды; өзіндік тұтану температурасын төмендету және жанғыш заттар аймағын төмендету; жанбайтын заттармен жанғыш заттарды реттеуде; күшті сумен газдың әсері нәтижесінде механикалық жою. Өрт сөндіру мақсатында мынадай газдар кеңінен қолданылады: көмір қышқыл газы, азот, галлоитты көмір сутекті негіздегі газдар немесе жеңіл болатын сұйықтар және т.б.

Жеңіл жанатын сұйықтар (ЛЖС), газды сұйықтарды (ГС) және қатты жанғыш заттар мен материалдарды өшіру үшін химиялық ауалы көбіктер қолданылады. Химиялық көбіктер күкірт қышқылы немесе ерітінділерінің көмір қышқыл тұздар ерітіндісінде өзара әрекеттесуінде көбік түзеді. Күрделі өрттерді сөндіру мақсатында ПГП және ПГПС көбік генераторлары қолданылады. ПГП сілтілі бөліктен (қос көмірқышқыл содасы) қышқылды бөліктен (көмір қышқылды аммони) және көбік түзгіштен тұрады. Өртті сөндіру үшін натри карбонаты, калий негізіндегі ұнтақты құрам кеңінен қолданылады. Пайдалану мен сақтандырудағы жоғарғы құндылығымен күрделілігіне қарамай олар сілтілі металдармен металорганикалық қосылыстарды сөндіруді басты құралдары болып табылады. Үлкен емес жанғыш қабаттарды сөндіру мақсатында әртүрлі жабындар (асбесті, брезент және т.б.) сондай –ақ құрғақ таза және таралғыш көбікшелер қолданылады жанғыш заттарды олармен басқан кезде жылу жұтылады және оттегі ауасынан жанғыш қабат оқшауланады.

От сөндіру құралдары. Өрт сөндіру құралдары алғашқы, стационарларлы және қозғалысты болып бөлінеді. Алғашқы өрт сөндіру құралдарына гидропомтар, шелек, құм, су, асбестік жабындар және т.б. жатады. Химиялық көбікті өрт сөндіргіш типті ОХВП – 10 құрамында қышқыл ерітіндісі бар. Полиэтиленді стаканы бар болат баллонынан тұрады.

Химиялық көбікті өрт сөндіргіштің әсер ету ұзақтығы 60-65 с. құрайды. Көмір қышқыл өрт сөндіргіш құралдары көмір қышқылды баллоннан, иілмелі металл шлангіден, диффузор, тұтқа мен сақтандырғыштан тұрады.

Көмір қышқыл өрт сөндіргіштің әсер ету уақыты 60 с. ал таралу қарқындылығы 2 метрді құрайды.

Бром этилді көмір қышқыл өрт сөндіргіш құралы (ОУБ-7) бронды этил толтырылған баллоннан көмір екі оксиді бар сығылған ауадан тұрады. Әсер ету уақыты ОУБ-7 35-40 с., ал ұзындығы 5-6 метр құрайды ОУБ -7 жіберу тұтқасымен іске қосылады.

Ұнтақты өрт сөндіргіш құралдары (ОПС-6, ОПС-10) сиымдылығы 6 немесе 10 литр, корпустан,сақтандырғыш клапаны бар қалпақшалардан, потрубок арқылы корпусқа қосылған газды баллонниктерден тұрады. Ұнтақты өрт сөндіргіштің әсер ету уақыты – 30 с, жұмыс қысымы 8*10⁵Па, ал газды баллонниктердегі алғашғы қысымы 15*10⁶ Па құрайды.

Өрт дабылы өрт орнымен уақытын уақытылы ескертуге және оны жоюға белгілі бір іс шараларды қолданылуды пайдаланады. Жұмыс қызметіне қарай хабарландырулар жылулық (биметалды, термобулы, жартылай өткізгішті және т.б.) жарықтық, түтінді, ультра дыбысты аралас және т.б. келеді.

Өрттен қорғануды ұйымдастыру. Өнеркәсіп орындарда өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету жауапкершілігі құрылымдық бөлім басшыларына, өндіріс басшыларына тағайындалады. Өнеркәсіп әкімшілігі немесе жалдаушылар міндетті:

• белгілі объектілердегі құрылыс және жобалаудағы құрылыс нормаларының толық және уақытылы өрт қауіпсіздігімен өртке қарсы талаптардың орындалуын қамтамасыз етуі қажет;

• өнеркәсіп орындарда өрт қорғанысымен техникалық өрт комиссиясын ұйымдастыру;

• қажетті өрт сөндіру құралдармен қамтамасыз ету;

• құрылымдық бөлімшелерде өрт қауіпсіздігіне жауапты тұлғаны тағайындау.

Кәсіпорындарда жаңадан қабылданған жұмысшыларға өртке қарсы инструктаждар өткізілуі қажет.

Республикада өрт қауіпсіздігі облысында басшылық ішкі істер Министірлігімен жүзеге асырылады.

Бұл органдардың барлық ұйымдастыру бақылау және әкімшілік қызметтері негізінен төмендегідей сәйкестендіріледі:

• түрлі бағыттағы салынып жатқан және реконструктивті объектілердің техникалық жағдайымен, өрт қауіпсіздігі ережелері, нормаларын келісумен өндіру;

• өртке қарсы нормалардың жобалық ұйымдастыру сақталуына бақылау жүргізу;

• өрттің пайда болу себебін талдау мен есепке алу;

• өрке қарсы алдын алуға үгіттеу;

• әкімшілік жұмыс.

Мемлекеттік өрт қадағалау органдары өрке қарсы ережелерді бұзған үшін штраф тағайындай алады, сондай-ақ қауіпті өрт жағдайларында тұрған объектілерді толығымен тоқтатуға құқылы.

Бақылау сұрақтары:

1.Конструктивті материалдармен олардың механикалық құрамын бағалау

2. Материалдың ақаулығы мен жабдықтың бөлшектері

3.Дефектоскопия

4.Некорродирлі материалдар

5.Антикоррозиондық жабындылар

6.Электро тоқтың ағзаға әсері

№ 13 Дәріс тақырыбы. Қазіргі заманғы өрт сөндіру құралдары

Өндірістік объектілердің өртке қарсы құралдары жаңа өнеркәсіп орындарын жобалау барысында өндірілетін инженерлі-техникалық іс шаралардың комплексі болып табылады. Сондықтан өндірістегі өрт қауіпсіздігі белсенді өрт қорғанысымен алдын алу тәсілдерімен қамтамасыз етіледі.

Соңғы жылдары өрттен қорғануды қаруландыруда қазіргі жабдықтар (автоцистерналар, автонасостар, көпіршікгенераторлар, мотопомпылар, өрт сөндіргіштер және т.б..), түсті хабарландыру және автоматты өрт сөндіргіш құралдары өндірілген.

Химиялық өрт сөндіру құралдары кеңінен таралған химиялық өрт сөндіргіш құралдары болып: көмір қышқыл химиялық және ауалы химиялық көбік, галойдты көмір сутек, ұнтақты құрам, бромэтилді қосылыстар СО₂ инертті газдар және т.б. саналады. Әрине бұл өрт сөндіргіш құралдары келесі түрге классификацияланады: салқындатқыш, оқшаулағыш. Электр өткізгіш бойынша: электр өткізгіш (көбіктер, су, бу); электр өткізгіш емес (ұнтақтар, кейбір газдар). Токсин бойынша токсинді емес (су, көбік, ұнтақ); аз токсинді (көмір қышқыл және азот); токсинді (бром этилді қоспалар, фреондар).

Өрт сөндіру тәжірибесінде кеңінен тараған көбіктер, инертті газдармен механикалық құралдар болып табылады. Ылғандарғыштар жанғыш заттардың ылғалдандыруын жоғарлатуға қолданылады (резенкелер, көмір шаңы, торфтар, талшықты материалдар және т.б.). Мұнда сабын , синтетикалық ерітінді, аминсульфатын, алкилсулфонатын жатқызуға болады.

Көбік түтіннің тығыздығын төмендетеді, бірақ механикалық төзімділігі аз. Көбіктер химиялық, ауалы-механикалық және жоғары қарқынды болып бөлінеді. Химиялық көбік (сілтілік және қышқыл) ерітінділерін араластырғанда немесе көбік түзгіш ұнтақты сумен араластырғанда пайда болады. Химиялық көбік өрт зонасындағы оттекті 14 пайызға азайтып, жалыннан оқшауландырып, салқындатады.

Инертті газдар (азот, аргон, гелий, түтінді) газды дәнекерлеу жұмысында және резервуарды толтырғанда қолданылады.

Механикалық құралдарды (брезент, войлок, құм, жер) жанғыш заттар тұтанар алдында қолданылады. Өртті химиялық құралдармен сөндіруге түрлі қол өрт сөндіргіші, жылжымалы және стационарлы өрт сөндіргіш қондырғылары қолданылады. Өрт сөндіру құралдары өрттің алғашқы сатысында өшіруге қолданылады.

Химиялық көбікті ОХП-10 типті өрт сөндіргіш құралдары қатты және сұйық заттарды сөндіруге арналған. Баллонның сыйымдылығы – 8,7 және 9 л. Өрт сөндіргіш құралдардың қысқы мезгілде қатып қалмауы үшін сілтілік бөлікке этиленгликолді қосады.

ОХП- 10 өрт сөндіргіші болатын дәнекерлі 1-корпустан тұрады. Оның ішінде күкірт қышқылды темірдің қос тотығы қосылысын құрайтын 2 – стакан орналасқан.

Корпус көмір қышқыл натрий қос тотығы ерітіндісімен толтырылады. 180⁰ градус кезінде аузы 3 және 4 резеңкелі тығынмен тығыздалады. Ал өрт сөндіргішті жоғары көтерген кезде қышқылды және және сілтілі бөлімдер араласады. Осыған байланысты көбік түріндегі көміртегінің қос тотығы түзіледі, яғни зақымдау ошағына тығын аузы арқылы шығарылып бағытталады. Шашырау ұзындығы 8 м-ге дейін. Сілтілі және қышқылды бөлімдерді араластыру кезінде келесі реакция жүреді.

Fe₂(so₄)₃+6na2co₃ = 2fe(oh)₃+3na₂so₄+6co₂

Өрт сөндіру корпусы 2 мпа қысымдарда пайдалану басында 25%, 1 жылдан кейін 50%, 3 жылдан кейін 100% сыналады.

Өрт сөндіргішті қайта өңдеу 1 жылдан кейін жүргізіледі. ОХП – 10 өрт сөндіргіші жеңіл тұтанатын, жанғыш сұйықтарды, тіпті қатты және сұйықтарды өшіруге арналады.

Сұйықтарды өшіруге арналған ОХП – 10 өрт сөндіру қолдану сумен араластыру мүмкіндігінде (ацетон, этил спирті) тиімділік бермейді, көпіршік тығындары тез бұзылады. Химиялық көбіктер құнды материалдарды сөндіруге ұсынылмайды.

Көбікті өрт сөндіргіштер тоқ өткізу кернеуіндегі электр қондырғыларын сөндіруге қолданылмайды.

ОВП-5 және ОВП-10 түрінде қолды, ауалық, көбікті өрт сөдіргіштер 5 және 10 л, көлемге сәйкес 1 – резервуардан тұрады, яғни 5% көбік түзу ертіндісімен толтырылған.

Рычагты бұру кезінде баллонда көміртегінің қос тотығы көбікті өткізгіш арқылы жоғары дәрежедегі көбік түрінде көбік түзу ертіндісін шығарады. Өрт сөндіргіштің әсер ету уақыты 20 сек. көбіктінің шашырау ұзындығы 4-5 м-ге дейін.

Өрт сөндіргіш қоршаған орта заттарына зиянсыз болып табылады, химиялық нейтралданған, ал оның негізінде алынған жоғары дәрежелі көбік өрті сөндіргеннен кейін бірден жойылады.

Бұл өрт сөндіргіштерді сілтілі металдар мен заттарды өшіруге, сонымен қатар кернеу астындағы электр қондырғыларындағы жануды сөндіруге тыйым салынады.

Сыйымдылығы 2, 5, 8 л. сәйкес оу-2, оу-5 және оу-8 қолды көмір қышқыл өрт сөндіргіштері барлық түрдегі үлкен емес отты сөндіруге ұсынылады.

Олар айналдыру вентилік ашуда әсер ету жолымен жүргізіледі. Көмір қышқылды шашыраудың әсері 30-40 сек-та 2 м жетеді. Баллондағы көмір қышқылының қысымы 6 мпа, вентилді ашу кезінде баллонда 0,98ּ10⁵ Па төмендейді.

Нәтижесінде сұйық көмір қышқылы минус мәндегі температура кезінде газды түрдегі күйге алмасады, сондықтан да өрт сөндіргішпен жұмыс жасау кезінде абай болу қажет.

Олар жиі тексерілістен өтеді. Егер салмағы 6,25; 13,35 және 19,7 кг-нан кем болса оу-2, оу-5 және оу-8 өрт сөндіруге сәйкес онда міндетті түрде өңдеу керек.

Көмір қышқыл материалдарды бұзбайды. Құнды тауарлар мен кітаптарды сақтау кезінде ерекше орын алады.

Көмір қышқыл тоқ өткізбейді. Оны электр қондырғыларын сөндіруде қолданылады. (380 В). Көмір-қышқылды, бром-этилді, оуб-3а, оуб-7а түріндегі өрт сөндіргіштер 3,2 және 7,4 л болат баллондардан тұрады, яғни онда 97% бром этилі және 3% көмір қышқылы бар.

Құрамы 0,843 мПа қысымында тұрады. Саңылауда ветилді ашу кезінде тұманды түрдегі өрт сөндіргіш заттар шығады. Өрт сөндіргіштің әсер ету уақыты 40 с, шашырау ұзындығы 4-5 м.

Олар қатты, сұйық жанғыш заттарды, сондай-ақ электр қондырғыларын өшіруге қолданылады.

ОП-10 ұнтақты өрт сөндіргіші кальции, соданың қос тотығының құрғақ ұнтағымен толтырылған.

Олар өрт сөндіргіш ұнтақпен толтырылған 10 л. 1-баллоннан тұрады. Корпус қысымы 15 мПа инертті газды (азотпен) 2-баллонмен бекітілген. Вентилді ашу кезінде балондағы газ қысымы арқылы ұнтақ өрт ошағына себіледі. Әсер ету уақыты шамамен 30 с.

Олар үлкен емес алауды: автотранспорт, электр қондырғыларын 100 В-қа дейін, сілтілі металдарды (Na, K) сөндіруге ұсынылған.

Өртке қарсы сумен қамтамасыз ету.

Негізгі әдебиет 1 [35-37, 51-54]; 4 [33-35]; 6 [42-46]; 10 [24-26, 30-33].

Қосымша әдебиет 2 [41-42, 61-69]; 3 [25-28]; 4[69-72].

Бақылау сұрақтары

1.Өрт, жарылысқа қауіпті өндідіріс классификациясы

2. Өртке қарсы жарылыс

3. Ғимараттардың өртке тұрақтылық деңгейі

4.Өртке қауіпті материалдар, процестер мен өндіріс категориясы

5. Өртке қарсы қоршаулар

6.Технологиялық процестегі өртті алдын-алу

7.Қол өрт сөндіру құралдары

№ 14 Дәріс тақырыбы. Төтенше жағдайлардағы өндірістік обьектілердің тұрақтылығы.

Шаруашылық обьектілердегі жұмыстың тұрақтылығы.

Шаруашылық обьектілердің төзімділігін жоғарылату мақсатында Азаматтық қорғаныстың басты міндеті болып табылады.

Көптеген өнеркәсіп, шаруашылық обьектілері төтенше жағдайларға сай ескерілмей салынды.

Төтенше жағдайлардағы шаруашылық обьектілер жұмысы тұрақтылығын жоғарылату мәселелері мемлекеттік масштабта және барлық өндірістік звеноларда қарастырылады.

Обьектілердің тұрақтылығын қарастыру мәселесінде екі түсінікті ажыратады:

• төтенше жағдай барысында қирау қызметіне қарсы тұра алатын инженерлі-техникалық комплекстің мүмкіндігі;

• төтенше жағдайда берілген қызметті атқарып, қайта қалпына келу мүмкіндігі.

Шаруашылық обьектілердің түрлілігіне қарамастан тұрақтылықтың жалпы факторын қарастыруға болады:

1. Төтенше жағдайдағы обьектілердің қорғаныс жүйесінің сенімділігі.

2. Обьектінің физикалық тұрақтылығы.

3. Өндіріске қажетті жүйемен қамтамассыз етілуі (шикізат, отын, бөлшектер, электрэнергиясы, сумен, газбен, жылумен және т.б.).

4. Басқару жүйесінің сенімділігі

5. Қирау барысында өндірістің қайта қалпына келтірілуі

6. Авариялық-құтқару және авариялық-қайта қалпына келтіру жұмыстарын өткізу мақсатында Азаматтық Қорғаныс жұмыстарын дайындау.

Төтенше жағдайдағы әсер ететін факторлар

• объектінің орналасу районы;

• ішкі құрылысты жоспарлау;

• энергиямен қамсыздандыру;

• технологиялық процесс;

• басқару жүйесі;

• объектінің өндірістік байланысы.

Тұрақтылық мәселесін қарастыратын документтер, құрылыс нормалары мен ережелері бар (СНиП 2.01.51.90., СНиП РК 01.2.-4-98) инженерлі-техникалық іс-шаралардың жобалау нормалары болып табылады.

Мекеме инструкциялары мен мемлекеттік стандарттар (ГОСТ).

1. Жұмысшылар мен қызметкерлерді еңбек қауіпсіздігімен қамтамасыз ету.

2. Төтенше жағдайда осы заманғы зақымдау құралдары кезінде тұрақтылық қызметін жоғарлату.

3. Апат, катастрофа, стихиялық аппаттар ауданында зақымдау ошағындағы құтқару жұмыстарын жүргізуге арналған қажетті заттар, негізгі анықтамалар мен терминдер, түсініктер.

Дәрежелендірілген қалалар (ДҚ) – бұл экономикалық, стратегиялық және қорғаныстық маңызға ие болатын қалалар.

1. Ерекше топты, қалалар.

2. 1-ші топты (облыстық орталықтар)

3. 2-ші топты (облысқа бағынышты қалалар)

4. 3-ші топ.

Ерекше топты қалалар – Қазақстан Республикасының бас қалалары және 1 млн. астам тұрғындары бар қалалар (Астана және Алматы)

Дәрежелендірілген объектілер – экономикалық және қорғаныстық маңызға ие өнеркәсіп кәсіпорындары мен басқа да ұйымдар. Олар 3 категорияға бөлінеді:

1. Ерекше маңызды объектілер.

2. 1-ші категория.

3. 2-ші категория.

Шаруашылық объектілер жұмыстарын тұрақтандыруды жоғарылату мәселесін шешу барысында СНи П –2. 01.51. 90 бөлігі ретінде жарық көрген Азаматтық қорғаныс бойынша инженерлі-техникалық іс-шараларын жобалау нормалары жүзеге асырылады:

1. Құрастырылған бас схемасы бойынша Республиканың өндірістік күшін орналастыру мен дамыту.

2. Схеманы құрастыруда экономика саласын дамыту.

3. Жоба мен схеманы құрастыруда.

4. Тұрғын пунктерін салу мен жоспарлау жобасын өндіруде, ықшам аудандарына ғимараттар салу.

5. Өнеркәсіп зоналары мен аудандарын жоспарлау жобасын өндіруде.

6. Техника-экономикалық тұрақталу, техника-экономикалық есептеулер, сондай-ақ жобалық – смета кұжаттар материалдарын өндіруде.

Ерекше маңызға ие дәрежелендірілген қалалар мен объектілер орналасқан территорияларын келесі зонаға бөледі:

1. Қирауы мүмкін зоналар

2. Қатты қирандыларды қалпына келтіру зоналары

3. Жеңіл қирандыларды қалпына келтіру зоналары

4. Қауіпті радиоактивті жұқпалы мүмкін зоналар

5. Қатты радиоактивті жұқпалы мүмкін зоналар

6. Апатты су басу мүмкіндігі зонасы

7. Химиялық жұқтыру қауіпті зонасы

8. Қала сыртындағы зона.

Тұрақтылықты жоғарылатуда іс-шараларды жүргізу уақыты мен сипаты, материалдық және қаржыны ескере отырып, экономикалық тарапынан анықталынады.

Қирау сипаттамасы жұмыс көлемін қажеттілік күш пен құрал санын анықтау мақсатында, құтқару және жедел жәрдем жұмыстарын жүргізу, сонымен қатар ұсыныстарды дайындау үшін азаматтық қорғаныспен қамтамасыз ету бойынша болжамды инженерлік жағдай жүргізіледі.

Болжам түрлері:

- Ұзақ уақытты

- Тікелей (төтенше жағдайдан кейін).

Шаруашылық объектілерін тұрақтандырудың шаралары артық қысым әсерінен болатын жойқын күшті төмендетуге бағытталған ұйымдық және техникалық іс-шараларды ұзақ уақыт жүргізуге байланысты болады.

Шаруашылық объектілердегі инженерлік жағдайдың бағасы. Инженерлік жағдай – жер асты, жер үсті және тереңге орналасқан ғимараттардың, коммуникациялық, техникалық және гидро-техникалық, жол ғимараттарының ұйымдық қирауының (жарылыс, өрт, газдану) сондай-ақ стихиялық апаттар, өндірістік апаттар мен критериелер нәтижесінде қирау дәрежесі мен көлемін қарастырады.

Азаматтық қорғаныстың инженерлік-техникалық іс-шаралар мен жобалау нормаларының негізгі талаптары:

1. Шаруашылық объектілерін ендіру

2. Өндірістік ғимараттар мен үймереттердің құрылыстары мен жобасы

3. Су, газ және энергиямен қамтамасыз ету жүйесі (ыстық су, бу және сығылған ауа).

Бақылау сұрақтары:

1. Химиялық және ауалы – механикалық көбіктер

2. Спринкерлі және дренгерлі қондырғылар

3. Автоматты өрт сөндіргіш жүйесі

4. Өрке қарсы су құбырлары

5. Қауіпсіз металлургиялық процестерді ұйымдастырудағы автоматтандырудың ролі

6. Автоматты бақылаудағы апатты ескерту құралдары.

7. Сенімділік түсінігі

8. Сенімділіктің сандық сипаттамасы

9. Элеметтер мен жүйенің қорландыру әдістері

10. Технологиялық аппараттардың бас тартуын сандық қамтамасыз ету.

11. Апатқа қарсы сенімділік жүйесін автоматты қорғау.

№ 15 Дәріс тақырыбы. Төтенше жағдай кезінде территория мен тұрғындарды қоғау

Дәріс конспектісі:

ТЖ параметрлерін жобалау.

ТЖ факторлардың зиянды әсерінен қорғайтын іс-шаралар құрамын таңдау мен ұсыныстарды құру мыналарға негізделеді:

1. өндіріс объектілеріндегі апат орындарын сұрыптау;

2. өндірістік апат жағдай мүмкіндігін модельдеу;

3. метереологиялық, климаттық, геофизикалық және басқа факторлар есебінен ТЖ дамуындағы жобалау процесі.

ТЖ параметрлері мәндерін есептеудегі жобалау әдістері ТЖ-дағы қорғанысты ұйымдастыру негізгі болып табылады.

Техногенді сипаттағы ТЖ-дың түрлері және оның параметрін бағалау әдістері.

1. Қауіпті апатты-химиялық заттар

2. Химиялық қауіпті объектілер

3. Өрттер

4. Жарылыстар.

Химиялық қауіпті объектілердегі апаттарда тәжірибелі мақсатта адам (токсикалық эффекті) жағдайының бұзылу сапасының үш түрі қарастырылады.

- дискомфортты жағдай;

- адамға жүктелген міндеттерді атқаруға мүмкіндік туғызбайтын жағдай;

- өлу қаупіне әкеліп соғатын жағдай.

Төтенше жағдай салдарын алдын-алу.

Алдын-алу жұмыстары ТЖ бойынша комиссия басшыларымен жүргізіледі. ТЖ-ды алдын-алуға ҚР-ның қарулы күштері, ҚР-ның әскери азаматтық қорғанысы тартылуы мүмкін.

Құтқару жұмыстары.

Құтқару және басқа да жедел жұмыстары зақымдану ошағында мыналар жатады:

- өртті сөндіру мен жою;

- жанып жатқан ғимараттардан адамдарды қорғау;

- зардап шеккен адамдарды қираған ғимараттардан құтқару және іздестіру;

- зардап шеккендерге медициналық көмек көрсету;

- зардап ошағынан тұрғындарды эвакуациялау (су басу, радиациялық және т.б.);

- адамдарды санитарлық өңдеуден өткізу;

- өндіріс объектілеріндегі кезек күттірмейтін апатты-құтқару жұмыстары.

Құтқару жұмыстарын ойдағыдай өткізу үшін кезек күттірмейтін іс-шараларды жүргізу жоспарланады:

- үйінділерде жолды орнату (колонна жолдары);

- көліктің уақытша жол қозғалысын жабдықтау;

- коммуналды – энергетикалық желілерде апаттарды алдын-алу;

- энергетикалық және су құбырларының зақымданған бөлігін қалпына келтіру;

- құтқару жұмыстарын қауіпсіз өткізуге нұқсан болатын ғимарат конструкциясын қатайту.

Жанып жатқан ғимаратта құтқару мен іздестіру жұмыстары келесі ережелерге сай жүргізіледі:

- ғимараттағы өрт лифт шахталарында тез таралады;

- жанып жатқан ғимараттағы толық терезе ойықтары онда адамдардың жоқ екендігін білдіреді;

- жалынсыз қатты түтіндер оттың тез таралу белгісі болып табылады;

- егер түтін қою, әрі қап-қара болса, онда оттегінің жетіспеуі салдарынан болған жану.

Еңбек қорғау мен өміртіршілік қауіпсіздігі негізіндегі құқықтық және нормативті –техникалық базасы.

Өмір тіршілік қауіпсіздігін құқық негізімен қамтамасыз етуде ҚР-ның органдарымен қабылданған сәйкес заңдар мен қаулылар болып табылады: Президент қаулысы, әлеументтік қорғау мен еңбек Министрлігі, денсаулық сақтау Министрлігі, қоршаған ортаны қорғау мен «Тұрғындардың санитарлы-эпидемиологиялық амандығы» туралы ҚР-ның заңы және т.б.

Еңбекті қорғаудағы заңды актілер ішінде еңбек қорғау мен қауіпсіздік заңын, еңбек заңын ескеру қажет.

ТЖ-дағы жұмысты ұйымдастырудың құқықтық негізі «Территория мен тұрғындарды табиғи және техногенді сипаттағы ТЖ-дан қорғау», «Өрт қауіпсіздігітуралы» және т.б.

Нормативті-техникалық құжаттар.

Қоршаған ортаны қорғау жағдайындағы құжаттар республикалық, жергілікті санитарлық нормалар мен денсаулықты сақтау Министрлігі ережесі, құрылыс нормалары мен ережелері.

Санитарлық нормаларды ауа атмосферасындағы ластанған заттардың ақырғы шекті концентрациясы бекітеді, сондай –ақ қоршаған ортаға физикалық әсердің ақырғы деңгейі (шу, діріл, инфрадыбыс, түрлі көздерден сәулелену мен электромагнит өрісі, иондық сәулелену).

Еңбек қорғаудағы нормативті-техникалық құжаттарға өндірістік санитария мен техника қаууіпсіздік ережелері, санитарлық нормалар мен ережелер, еңбек қауіпсіздігі стандарттаржүйесіндегі стандарттар, еңбек қорғау бойынша жұмысшылар мен қызметкерлерлердің нұсқаулары.

нег. әдебиет.: 1 [27-29]; 4 [33-35]; 7 [33-36]; 10 [24-26].

қос.әдебиет.: 2 [37-42]; 3 [31-35].

Бақылау сұрақтары:

1. Шаруашылық объетілер тұрақтығы дегеніміз ен?

2. Қирауы мүмкін зонасы дегеніміз не?

3. Дәрежелендірілген объектілер дегеніміз не?

4. ТЖ параметрлерін жобалау әдістемесі.

5. Қауіпті апатты – химиялық заттар.

6. Химиялық қауіпті объектілер

7. Өрт түрлері

8. Өрт жүктемесі

9. Оттың таралу жылдамдығы

10. Жанудың жылдамдығы.

11. Жарылыстағы энергия көздері.