Орфоэпиялық сөздік

Сөздер қалай жазылса, солай оқыла, айтыла бермейді, олар қалыптасқан орфографиялық нормаға сәйкес оқылады. Орфоэпиялық сөздік орфографиялық сөздіктің негізінде құрастырылып, сөздердің дұрыс айтылу ерекшелігін таны-тады. Бұл сөздік те тәжірибеде қолданылып жүрген басқа сөздіктер сияқты алфавит тәртібімен беріледі. Сөздікке жазылуы мен айтылуы арасында айырмашылығы бар түбір сөздер, туынды сөздер мен күрделі сөздер, сөз тіркестері, қосымша жалғанғанда өзгеріске ұшырайтын кейбір тұлғалар енгізіледі. Сөздікке енген сөздер екі баған етіп беріледі. Бірінші бағанда сөздердің емлесі бойынша жазылуы, екіншісінде қалай айтылатындығы көрсетіледі. Мысалы:

Жазылуы: Айтылуы:

еркін күш еркің гүш

жасырын хат жасырың ғат.

Иманбек Имамбек

Аударма сөздік

Басқа тілді үйрену және оның сөз байлығын меңгеру үшін аударма сөздік колданылады. Аударма сөздік екі түрлі жолмен беріледі. Бірінде шет (басқа) тілдегі сөздер ана тіліне аударылып берілсе, екіншісінде ана тіліндегі сөздер шет (баска) тіліне аударылады. Мысалы: «Орысша-казақша», «Қазақша-орысша», «Қазақша-арабша»,. «Арабша-қазақша», «Қазақша-ағылшынша», «Ағылшынша-қазақша», т. б. сөздіктер бар. Қазақ тіліне сан алуан халықтар тілдерінен аударылып енген жаңа сөздермен сөз тіркестері аз емес. Аударма жолымен көпгеген төл сөздеріміз жаңа мағынаға ие болып, сөздік қорымызды жетілдіре түсті. Мысалы: Ұлтаралық қарым-қатынас құралы болып есептеліп келген орыс тілінің лексикалык байлығын игеру үшін «Орысша-қазақша» және «Қазақша-орысша» сөздіктің маңызы зор. Бұл сөздік те алфавит тәртібімен берілген. Орыс тіліндегі сөздердің барлығының екпіні қай буынға түсетіндігі көрсетілген, өйткені қазақ тілімен салыстырғанда орыс тілінде екпіннің мәні зор. Мысалы: автопортрет — өз портреті (суретшінің өзін-өзі салған суреті), балахон — қаптал шапан (далиған кең, шұбатылған шапан), валторка — музыкалық аспап (сыбызғы тәрізді жезден жасалған).

Сөзтізбе жасалғанда, орыс немесе басқа шет тіліндегі сөздердің негізгі және қосалқы мағыналары түсіндіріліп отырады. Мысалы: 1. густой — қою, густая каша — қою ботқа; 2. густой лес — калың орман, густой туман — қалың тұман.

Орыстың немесе шет тіліндегі бір сөздің мағынасына қазақ тіліндегі бірнеше сөз синонимдес келуі мүмкін. Ондайда ол сөздердің бәрі көрсетіледі және мысалы беріледі. Мысалы: важность — қажеттілік, маңыздылық, зор мәнділік. Ему это важно знать — мұны білу оған өте қажет; дальнейший — онан арғы, кейінгі, мұнан былайғы. Они отказались от дальнейших переговоров — олар бұдан арғы келіссөзден бас тартты.

Кей жағдайда орыс сөзінің мағынасы қазақ тіліндегі ұғымға дәл келмесе де, сәйкес мағыналы синонимдер тіркесі арқылы түсіндіріледі. Мысалы: ирония — кекесін, келеке, мысқыл, мазақ, тәлкек. Ирония судьбы — тағдырдың тәлкегі.

Аударылған сөзден кейін сол сөздің негізінде жасалған тұрақты тіркес және оның аудармасы да беріледі. Мысалы: закрыть — жабу; закрыть на ключ — кілтпен жабу; закрыть рот кому-либо — біреудің аузына қақпақ болу.