Постреквезиттері

• Микроэкономика;

• Макроэкономика;

• Мемлекет және бизнес;

• Халықаралық экономика

5. Пәннің қысқаша сипаттамасы.

Курстың мақсаты: экономикалық теориядағы нарықтық экономика мемлекеттің негізгі игілік факторына және қоғамның толық түрде алғанда дамуының негізгі ұғымдары, принциптері және заңдылықтарын оқу болып табылады.

Курстың міндеті: экономикалық теорияны студенттің толық түрде түсінуі, оның әлемге көзқарасын қалыптастырады, экономикалық теория саласындағы теориялық және методологиялық бағыттарды бағалауға және алған білімдерін тәжірибеде пайдалануға, сонымен қатар экономиканы басқару, қаржы және арнайы пәндерді оқуға көп көмек береді.

Курс аяқталғанда студенттер төмендегі көрсетілген талаптарды білуі қажет:

• экономикалық жүйелердің құрылымы және классикалық жүйелердің критерияларын;

• экономикалық мектептердің негізгі даму бағыттары;

• қазіргі жағдайдағы нарықтық экономиканың негізгі факторлары мен даму тенденциялары;

• мемлекеттің экономикалық жүйесін басқару кезіндегі экономикалық саясаттың түрлері.

6. Пәннің мазмұны

6.1. Дәріс сабақтарының жоспары

1-Тақырып. Экономикалық теорияның пәні мен әдістері

1.1. Экономикалық теория пәнін анықтау

1.2. Экономикалық зерттеу әдістері

1.3. Экономикалық теорияның функциялары

1.4. Негізгі экономикалық түсініктер

2-Тақырып. Қоғамдық өндірістің негіздері

2.1. Экономикалық ресурстар мен экономикалық факторлар

2.2. Өндірістің негізгі факторлары

2.3. Қоғамдық өндірістің құрылымы

2.4. Өндіріс және ұдайы өндіріс

3-Тақырып. Экономикалық жүйелердің типтері мен даму заңдылықтары

4.1. Экономикалық жүйе және оның элементтері

4.2. Экономикалық жүйелер типтерінің жіктелуі

4.3. Аралас экономикалық жүйе

4-Тақырып. Меншік қатынастары және кәсіпкерлік, олардың экономикадағы ролі

3.1. Меншік туралы түсінік

3.2. Меншіктің экономикалық және құқықтық мағынасы

3.3. Қазақстандағы мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру: кезеңдері, формалары, әдістері және мәселелері

5-Тақырып. Қоғамдық шаруашылықтың нысандары. Тауарлы өндіріс. Ақша

5.1. Шаруашылық жүргізудің тәсілдері: натуралдық және тауарлық

5.2. Тауарлы шаруашылықтың мәні

5.3. Ақшаның мәні мен атқаратын қызметтері

6-Тақырып. Нарық және оны реттеу механизмдері. Нарық: түрлері, құрылымы, үлгілері

6.1. Нарықтың мәні және шаруашылық түрлері

6.2. Нарық механизмінің негізгі элементтері: сұраныс, ұсыныс, баға, бәсеке қабілеттілігі

6.3. Нарықтың атқаратын қызметтері. Нарықтық экономиканың кемшіліктері мен артықшылықтары

7-Тақырып. Сұраныс пен ұсыныс теориясының негіздері

7.1. Сұраныс заңы. Сұраныс қисығы.

7.2. Ұсыныс заңы. Ұсыныс қисығы

7.3. Сұраныс пен ұсыныстың бір-біріне әсер етуі

7.4. Нарықтық тепе-теңдік

7.5. Икемділік түсінігі және икемділік коэффициенті

7.6. Тұтынушының тәртібі

8-Тақырып. Кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық мәні

8.1. Кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық мәні

8.2. Қазақстандағы кәсіпкерлікті ұйымдастырудың негізгі формалары

8.3. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің дамуы

9-Тақырып. Капитал (қорлар): Ауыспалы айналым мен айналым

9.1. Кәсіпкерлік капитал

9.2. Кәсіпкерлік капиталдың ауыспалы айналымы

9.3. Негізгі және айналмалы капитал

9.4. Кәсіпорын қорларының ауыспалы айналымы мен айналымның сатылары

9.5. Амортизациялық қор және инвестициялар құрылымы

10-Тақырып. Кәсіпорынның шығындары мен табыстары

10.1. Шығындардың түрлері және олардың жіктелуі

10.2. Тұрақты және өзгермелі шығындар

10.3. Табыс және пайда

11- Тақырып. Өндіріс факторлар нарығы және факторлық табыстардың қалыптасуы.

11.1. Еңбек нарығы

11.2. Жалақы. Жалақының деңгейі мен динамикасы

11.3. Экономикалық рента түрлері, жер нарығы

12-Тақырып. Ұлттық экономика жүйе ретінде қызмет ету заңдылықтары.

12.1. Жүйе ретіндегі Ұлттық экономика

12.2. Ұлттық байлық: мазмұны мен құрылымы

12.3. Экономикалық тепе-теңдік және экономикалық өсу

12.4. Жиынтық сұраныс және жиынтық ұсыныс

12.5. Экономикалық өсу көрсеткіштері мен факторлары

13-Тақырып. Жұмыссыздық пен инфляция макроэкономикалық тұрақсыздықтың көрінісі ретінде

13.1. Жұмыссыздықтың себептері мен нысандары

13.2. Инфляцияның түрлері мен көрсеткіштері

13.3. Экономикалық циклдың түрлері мен фазалары

14-Тақырып. Экономиканың циклдық дамуы және экономикалық өсу

14.1. Нарықтық экономикалық циклдың дамуы

14.2. Экономикалық цикл және оның кезеңдері

14.3. Экономикалық өсу түрлері және себептері

14.4. Экономикалық өсудің типтері мен факторлары

15-Тақырып. Ақша – несие жүйесі, қаржы жүйесі

15.1. Ақша, несие, қаржы жүйесінің түсінігі мен типтері

15.2. Ақша нарығындағы тепе-теңдік

15.3. Әлеуметтік саясаттың негізгі заңдылықтары

15.4. Сыртқы экономикалық мемлекеттік қарыз

6.2. Семинарлық сабақтардың жоспары:

1-Тақырып. Жалпы экономикалық теория пәнінің негізгі экономикалық түсініктері

1.1. Экономикалық теория пәні

1.2. Экономикалық қатынастар және олардың құрылымы

1.3. Негізгі экономикалық түсініктер

2-Тақырып. Қоғамның экономикалық дамуының жалпы негіздері

2.1. Экономикалық ресурстар және өндіріс факторлары

2.2. Материалдық игіліктерді өндіру тәсілі

2.3. Жай және кеңейтілген ұдайы өндіріс

3-Тақырып. Экономикалық жүйелердің үлгілері және оның тиімділігі

3.1. Экономикалық жүйе және оның элементтері

3.2. Экономикалық жүйелер типтерінің жүктелімі

3.3. Экономикалық жүйелер тиімділігінің салыстырмалы сараптамасы

3.4. Экономиканың түрлі типтеріндегі мемлекеттің ролі

4-Тақырып. Меншік қатынастары және олардың экономикадағы ролі

4.1. Меншік экономикалық категория ретінде

4.2. Меншік құқықтарының экономикалық теориясы

4.3. Меншік нысандары және олардың нарықтық экономикадағы көптүрлілігі

4.4. Қазақстан Республикасының мемлекет тарамағынан алу және жекешелендіру

5-Тақырып. Қоғамдық шаруашылық пен қоғамдық өндірісті тауарлы ұйымдастыру

5.1. «Қоғамдық шаруашылық нысандары» түсінігі және оның элементтері

5.2. Шаруашылықтың натуралды және тауарлық нысандары

5.3. Құн теориясы және шекті пайдалылық теориясы

5.4. Ақшаның пайда болуы және оның мәні. Инфляция

6-Тақырып. Нарықтық экономиканың мәні және оны реттеу механизмдері

6.1. Нарықтың мәні. Нарықтың негізгі теориялық реттелуі

6.2. Нарықтық механизмнің элементтері: сұраныс, ұсыныс, баға, бәсеке

6.3. Нарық түрлерін жіктеу

6.4. Нарық инфрақұрылымы

7-Тақырып. Сұраныс пен ұсыныс теориясының негіздері

7.1. Сұраныс заңы. Сұраныс қисығы. Сұранысқа әсер етуші баға емес факторлар

7.2. Ұсыныс заңы. Ұсыныс қисығы. Ұсынысқа әсер етуші баға емес факторлар

7.3. Сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекет етуі. Рыноктың тепе-теңдігі

7.4. Икемділік түсінігі. Баға және табыс бойынша сұраныс икемділігі

7.5. Ұсыныс икемділігі. Рыноктың экономикадағы тұтынушының мінез-құлқы

8-Тақырып. Кәсіпкерлік капитал және оның тиімді пайдалану көрсеткіштері (қорлар)

8.1. Негізгі және айналмалы капитал

8.2. Ауыспалы айналымның сатылары және инвестициялық құрылым

8.3. Кәсіпорынның айналмалы қаражаттары

8.4. Өндіріс уақыты мен айналыс уақыты

9-Тақырып. Нарықтағы бәсеке және монополия

9.1. Бәсекенің мәні, оның экономикадағы рөлі

9.2. Акционерлік қоғамдар (корпорациялар)

9.3. Қаржылық-өнеркәсіптік топтар

9.4. Қазіргі жағдайдағы халықаралық монополиялар мен монополистік бірлестіктердің рөлі

10-Тақырып. Өндіріс шығындары және өндіріс факторлары

10.1. Тұрақты және өзгермелі шығындар

10.2. Орташа және шекті шығындардың өзара байланысы

10.3. Қысқа және ұзақ мерзімді шығындар

10.4. Пайданың мөлшерін анықтайтын факторлар

10.5. Еңбекақы төлеу нысандары мен жүйелері

10.6. Дифференциялдық рента1және 2, абсолюттік рента

11-Тақырып. Ұлттық экономиканың жүйелері және типтерінің даму заңдылықтары

11.1. Ұлттық экономиканың құрылымы

11.2. Макродеңгейдегі ұдайы өндірістің экстенсивті және интенсивті типтері

11.3. Ұлттық есеп жүйесі және ұлттық байлық

11.4. Әлеуметтік-экономикалық даму кезеңдерінің бағыттары және ақпараттық экономика

12-Тақырып. Экономиканың циклдық дамуы мен экономикалық динамиканың нысаны. Инфляция және жұмыссыздықтың себептері мен көрсеткіштері

12.1. Экономикалық циклдың әлеуметтік-экономикалық салдары

12.2. Инфляцияның көрсеткіштері және түрлері

12.3. Жұмыссыздықтың себептері және нысандары

12.4. Экономикалық дағдарыстың ерекшеліктері

13-Тақырып. Макроэкономикалық реттеу

13.1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі түрлері

13.2. Мемлекеттік шығындар және жиынтық сұраныс

13.3. Өтпелі экономика жағдайындағы мемлекеттік реттеудің ерекшелігі

13.4. ҚР салық және фискалды саясаты

14-Тақырып. Мемлекеттің әлеуметтік және аймақтық саясаты

14.1. Мемлекеттің әлеуметтік саясатының қажеттілігі және оның маңызы мен мәні

14.2. Халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі бағыттары мен әлеуметтік жаңаруы

14.3. Аймақтық саясат және оның жүзеге асырудың әдістері

15-Тақырып. Ақша несие қаржы жүйесі

15.1. Ақша және оның функциялары. Ақша жүйесінің түсініктері мен типтері

15.2. Ақшаға сұраныс және ұсыныс

15.3. Ақша несие саясатының мақсаттары мен тиімділігі

15.4. Қаржы жүйесінің саясаты

7. Пән бойынша студенттердің өзіндік жұмысты орындау және тапсыру кестесі

8. Студенттің өзіндік жұмысты ұйымдастыру туралы нұсқаулары

Студент өзіндік жұмысты ұйымдастыру мүмкіндігі:

• Кітапханада

• Интернет-класта

• Үйде

8.1. Негізгі әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы,1995ж.

2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлім). Алматы, 1995ж.

3. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстан-2030», 1-3 тараулар. Алматы, 1997ж.

4. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы «2004 жылға ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары», 2003ж. 4 сәуір

5. Қазақстан Республикасының кәсіпкерліктің дамуы мен қолдау туралы мемлекеттің 1994-1996 жылға арналған бағдарламасы, 10 шілдеде 1994ж. №1727

6. «Жеке кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау» туралы Қазақстан Республикасының Заңы. №3,10,4 шілдеде 1992ж.

7. Әубәкіров Я., Қабдиев А., Досқалиева В. «Экономика» оқулық, Алматы: 1994ж.

8. Әубәкіров Я., Есқалиев К. «Экономикалық теория негіздері» оқулық, Алматы: 1994ж.

9. Әубәкіров Я., Нәрібаев Қ., Есқалиев К. «Экономикалық теория негіздері» оқулық, Алматы: 1998ж.

10. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А. «Жалпы экономикалық теория». Алматы-Ақтөбе, 2002ж.

8.2. Қосымша әдебиеттер:

1. Дорнбш Р., Фишер Р.С. «Макроэкономика». Алматы. КазМБА және білім баспасы, 1997ж.

2. Жатқанбаев Е.Б. Аралас экономика негіздері. Алматы,1997ж.

3. Жүнісов Б. Нарықтық экономика негіздері. Алматы, 1997ж.

4. Қожамқұлов Т. Саяси экономика негіздері. Алматы,1991ж.

5. Нүрпейісов Ж.К. Экономикалық теория негіздері. Оқу құралы, Ақмола, 1996ж.

6. Мадешев Б.Р., Нарықтық экономика теориясына кіріспе. Алматы, Экономика1995ж.

7. Мадешев Б.Р., Беляков А.Т., Бекмолдин С.К. Экономикалық жүйе Алматы, 1995ж.

8. Саяси экономика. Оқулық. Алматы, 1991ж.

9. Экономикалық ілімдер тарихы. Оқу құралы. Алматы,1997ж.

10. Сейтқасымов Г.С. Ақша, несие, банктер. Алматы, 2000ж.

11. Нұрсейт А., Темирбекова А., Нурсейтова Р. Теория рыночной экономики. Алматы, 2000г.

12. Баймуратов У.Б. Национальная экономическая система. Алматы, 2000г.

13. Рыночная экономика Казахстана: проблемы становления и развития 2 тома, Алматы,1995г.

14. Тоқсанова А.Н. Развитие малого предпринимательства. Алматы, 1999г.

15. Каренов Р.С. Шакшина Ш.М. Рыночные методы хозяйствования в экономике Казахстана. Алматы, 1995г.

16. Нурмаганбетов К.Р. Рыночное регулирование производственно-хозяйственной деятельности фирмы по перероботке сельскохозяйственной продукции. Алматы, 1995г.

17. Нурмаганбетов К.Р. Многообразие форм собственности и хозяйствования в АПК Казахстан. Кокшетау, 1993г.

18. Токсейтов Р.Қ. Экономикалық сөздік-анықтамалық. Қарағанды, 1999ж.

19. Крымова В. Экономическая теория в схемах. Алматы, 2000г.

20. Ильясов К.К. Финансово-кредитные проблемы развития экономики Казахстана. Алматы, 1995г.

21. Перпринимательство в Республике Казахстан. Окаев К.О., Смагулова Н.Т. и др. Алматы. Экономика 2000г.

22. Смагулова Ш.А., Баспакова А.Д. Макроэкономика, Алматы «Жеті жарғы» 1999ж.

23. Шеденов Ө.Қ., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ұ.С., Комягин Б.Н. Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтөбе, 2002ж.

9. Курстың саясаты

1. Сабаққа кешікпеу, кешігіп келгендерді сабаққа кіргізбеу.

2. Сабақ үстінде сөйлеспеу, газет оқымау керек, сағыз шайнамау керек, ұялы телефонды сөндіріп қою керек.

3. Студенттерге іскерлік киім кию.

4. Сабақ босатқан жағдайда анықтама қағазын әкелу.

5. Оқу үрдісінде белсенді қатысу керек.

6. Берілген тапсырманы уақытында тапсырмаса, баға төмендетіледі.

7. Ұқыпты, сабырлы, ашық және басқа студенттермен және мұғалімдермен жақсы қарым-қатынаста болу.

Аралық бақылау-тестілік тапсырма, жазбаша бақылау түрінде жүргізіледі. Аралық бақылау семестрдегі 2 рет өткізіледі: 7-ші және 15-ші апталарда.

Қорытынды (соңғы) бақылау емтихан түрінде өткізіледі.

10. Бағаларды қою саясаты

Баға қою саясаты 100 балдық жүйеге негізделеді. Ағымдық және аралық бақылауға жалпы есептегенде 60 балл, қорытынды (соңғы) бақылауға 40 балл бөлінеді.

Пән бойынша білімді бағалау кестесі

Студенттердің білімдерін емтиханда бағалау

Студенттің білімін қорытынды бағалау (ағымдық, аралық, қорытынды бақылау бойынша жиынтық балдары) кредиттік технологияға сәйкес төменде берілген мәліметтер бойынша қойылады.

Студенттердің білімін бағалау шкаласы

3. Дәріс материалдары

3.1. Курстың түсіндірме сөздігі (глоссарий)

Абсолютті рента - жер иелерінің жердің құнарлы не құнарсыздығына

қарамастан, барлық учаскеден бірдей алатын рентасы (табысы).

Абстрактылы еңбек - тауар айырбасы кезінде көрінетін жалпы адам

еңбегі (еңбек шығыны), яғни құн жасайтын еңбек.

Акционерлік қоғам - бірнеше жеке капиталдың бірігуі арқылы акция

шығарып, оны сатудан түскен қаражат арқылы шаруашылық ұйымдастыру формасы

Акция - иесінің акционерлік қоғам капиталына белгілі бір

мөлшерде үлес қосқандығын куәландыратын құнды

қағаз. Ол дивиденд түріндегі пайданың бір

бөлігін алуға құқық береді.

Актив - мүліктік құқықтар жиынтығы, бухгалтерлік

баланстың бір бөлігі, онда осы кәсіпорынға тиесілі барлық материалдық құндылықтардың есепті кезеңнің басындағы және аяғындағы жиынтығы.

Амортизация - негізгі қорлардың құнын солардың көмегімен

өндірілетін тауарларға бірте-бірте көшіру; ақша қаражатын мақсаты түрде жинақтау және оны тозған негізгі қорлардың орнын толтыру үшін пайдалану.

Құнды қағаздар - иесіне мүліктік құқық және дивиденд, пайыз

түрінде білгілі бір ақша сомасын алуға құқық беретін құжаттар (акциялар, облигациялар, вексельдер, депозиттік және инвестициялық сертификаттар, чектер, жинақ кітапшалары т.б.).

Баға индексі - тауар бағасының орташа деңгейінің уақытқа

байланысты салыстырмалы өзгеруін білдіреді.

Баж - мемлекеттің кәсіпорындар мен мекемелерден,

азаматтардан оларға көрсетілген қызметтің белгілі бір түрлері үшін алатын ақшалай алымы.

Банк пайызы - банктің қарызға ақша бергені үшін алатын төлемі.

(проценті)

Банк активтері - банк балансының актив бөлігі онда қысқа және

ұзақ мерзімді несиелер, банктегі кассалық және

валюталық қолма-қол ақша, акциялар көрсетіледі.

Бәсеке - өнім өндіру мен өткізудің экономикалық бағынан

неғұрлым тиімді жағдайлары үшін тауар

өндірушілер арасындағы жарыс.

Бизнес жоспар - кәсіпорынды (кәсіпкерлікті) белгілі бір кезеңде

дамыту жоспары. Өндірісті жетілдіріп, дамытуға

бағытталған инвестиция тарту үшін әзірленеді.

Бюджет тапшылығы - мемлекеттік бюджет бойынша шығындардың

табыстан артып кетуі.

Валюта - 1. елдің ақша бірлігі;

2. шетелдің ақша белгісі, халықаралық есеп

айырысуда қолданылатын төлем құжаттары

Валюталық бағам (курс) - екі валютаның айырбас кезіндегі құндық ора

салмағы; бір елдің ақша өлшемінің – екінші бір

елдің ақша өлшеміне шаққандағы бағасы.

Вексель - төлем және несие құралы; кәсіпкердің

несиеге алған тауарларға белгілі бір уақыттан

кейін ақша төлеуге берген міндеттемесі.

Венгур - өнімнің жаңа түрлерін жасауға өндірісті игеруге,

енгізуге, жаңа технологияларды қолдануға

маманданған шағын коммерциялық ғылыми-

техникалық ұйым.

Дәстүрлі экономика - сирек кездесетін шектеулі табиғат ресурстарын

кеңінен пайдалануды дәстүрлер мен ғұрыптар

айқындайтын экономикалық жүйе.

Дебитор - кәсіпорынның біреуге қарыздар берешек болуы.

Девальвация - қағаз ақша құнын өзінің тұрақты қалпына түсіру;

тұрақты валютамен немесе халықаралық шот

өлшемдерімен салыстырғанда елдің валюта

бағамының төмендеуі.

Демпинг - тауарлардың ішкі нарықтағы бағаға қарағанда

сыртқы нарықта неғұрлым төмен бағамен

сатылуы.

Деноминация - ақшаның құны күрт төмендеп кеткен кезде оның

айналысын реттеп, есептеуді жеңілдету мақсатымен ақшаның белгіленген көрсеткішін кеміту арқылы өзгеріс жасау.

Депозит - белгілі бір шартты мерзімге сақтау орындарына

сақтауға берілген ақша немесе құнды қағаз.

Дивиденд - акционерлік қоғамның пайдасы есебінен әр акция үшін

акционерлерге төленетін ақы.

Диверсификация - бұл жан-жақты даму; бір-біріне байланысты

емес көптеген өндіріс түрлерінің қатар

дамып отыруы, өндірілген өкімнің таңдаулы

ассортиментінің ұлғайып отыруы.

І-ші дифференциалды рента - жер иесінің жердің табиғи құнарлығы мен

жер учаскесінің жақсы орналасуына

байланысты алатын рентасы (жол ақысы)

ІІ-ші дифференциалды рента - жер иесінің жердің құнарлылығын жасанды

жолмен жақсарту арқылы алынатын қосымша пайдасы.

Еркін экономикалық аймақтар - ұлттық және шетелдік кәсіпкерлер үшін

жеңілдікті экономикалық жағдайлар

жасалған аймақтар.

Ең төмен деңгейдегі тұтыну

бюджеті ( минимальды) - адамның физиологиялық және әлеуметтік

мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру

үшін тұтыну тауарлар мен қызметтердің

жиынтығын сатып алуға жұмсалатын шығын.

Ең төмен жалақы

(минималды) - мемлекеттің ресми белгілеген еңбек

ақысының ең төмені деңгейі.

ЖАҚ - акциялары тек құрылтайшылардың немесе күні бұрын

айқындалған адамдар тобының арасында ғана сатылатын шаруашылық формасы.

Жалақы - еңбеккерлердің белгілі бір уақыт кезеңінде

(күні, айы) алатын ақшалай табысы.

Жалпы ішкі өнім - статистиканың жинақтап қорытатын

макроэкономикалық көрсеткіші; ел ішінде

өндірілген тауарлар мен қызметтердің

белгілі бір кезеңдегі нарықтық құны.

Жалпыұлттық өнімнің - номинальды ЖҰӨ-нің нақты ЖҰӨ-ге дефляторы

қатысын көрсетеді.

Жалпы ұлттық өнім - статистиканың жинақтап қорытатын

макроэкономикалық көрсеткіші, яғни ел

ішінде және сондай-ақ басқа да шет елдерде белгілі

бір мерзімде өндірілген тауарлар мен қызметтердің

жиынтық нарықтық құны

Жарғылық капитал - құрылатын кәсіпорынға құрылтайшылардың бірігіп

салған салымдарының құны, яғни кәсіпорын

капиталының бастапқы сомасы.

Жер - өндірісте пайдаланатын табиғи ресурстар мен

байлықтар.

Жекешелендіру - мемлекетке тиесілі объектілерді меншіктену құқығын жеке немесе заңды тұлғаның сатып алу процесі.

Жұмыссыздық - еңбекке жарамды халықтың бір бөлігі өзіне жұмыс, пайдалы еңбек қызметін таба алмай дағдаратын әлеуметтік = экономикалық құбылыс.

Жиынтық сұраныс (АД) - бұл графикте көрсетілген кисық сызық, оның мағынасы: қоғамдағы барлық тауарлар мен қызметтердің жиынтық көлемі, яғни тұтынушылардың, кәсіпорындардың және үкіметтің бағаның әрбір деңгейінде нақты жалпы өндірілген тауарлар мен қызметтерді сатып алу қажеттілігінің көрінісі.

Жиынтық ұсыныс (АS) - бұл графикте көрсетілген модель, яғни бағаның әрбір мүмкіншілік деңгейінде өндірілген нақты жалпыұлттық өнімнің көрінісі.

Импорттық квота - шеттен тауарлар әкелуді бір кезеңге шектеу.

Инвестициялар - пайда немесе табыс табу мақсатымен өз еліндегі не шетелдегі белгілі бір халық шаруашылығы саласына, кәсіпорындарға, өнеркәсіпке, құрылысқа, т.б. ұзақ мерзімге күрделі қаржының (капиталдың) сатылуы немесе жұмсалуы.

Инвестициялық банктер - ұзақ мерзімді қаржыландырумен айналысатын банктер.

Инновация - жаңа техникаға, технологияға еңбекпен басқаруды ұйымдастырудың жаңа нысандарына қаражат жұмсау.

Инновациялық бактер - өнертабысқа, ғылыми-техникалық талдамаларды кеңінен қолдануға жәрдемдесі үшін коммерциялық негізде құрылатын банктер.

Инфляция - айналыстағы қағаз ақшаның құнсыздануы.

Ипотека - ақшалай қаражат алу мақсатымен жылжымайтын мүлікті (жерді, кәсіпорынды, ғимаратты, жермен тікелей байланысты басқа да объектілерді) кепілге салу түрі.

Кадастр - табиғат объектілері туралы негізгі мәліметтердің жүйелендірілген жинағы (су, жер). Жер құбырларына сәйкес пайдалануға бөлінетін әрбір жер учаскесіне арнаулы ережелер бойынша кадастрлық нөмір, яғни жеке және қайталанбайтын код беріледі.

Капитал - тауар мен қызмет өндіруге пайдалану мақсатымен өндірілген құрал-жабдықтар.

Конвенция - халықаралық келісімшарт

Конверсия 1. өндірісті түбірімен өзгерту;

2. бір валютаны екінші валютаға

айырбастау.

Кондоминимум - біртұтас объектіні бірлесіп иелену, иемдену.

Консалтинг - кеңес беру (менеджмент, маркетинг, кеңес фирмалары).

Консорциум - бизнес саласындағы көп қаржы ресурстарын (қажет ететін нақты экономикалық мінддеттерді, күрделі жобаларды жүзеге асыру мақсатымен бірлескен қызмет туралы шарт негізінде уақытша берлестік (шаруашылық жағынан тәуелсіз фирмалар мен банктердің бірлестігі).

Концессия - ұлттық экономиканы қалпына келтіру мен дамыту, табиғат байлықтарын игеру мақсатымен кәсіпорындарды, жерді, жерқойнауын, т.б. белгілі бір талаптар негізінде жеке кәсіпкерлерге, шетелдік фирмаға пайдалануға беру жөніндегі мемлекетпен жасасқан шарт; осындай шарт негізінде құрылған кәсіпорынның өзі.

Кооператив - меншікті, жалға алынған немесе тегін пайдалануға берілген мүлік негізінде қандайда болсын қызметті бірлесіп жүргізу үші ерікті түрде біріккен азаматтардың ұйымы.

Корпорация - меншіктің акционерлік нысаны, меншікті (капиталды) келісіп иелену, кәсіпорынды басқару міндететрін кәсіпқой басқарушы-лардың (менеджерлердің) жоғары тұрған буындарының қолына шоғырландыру.

«Көгілдір фишкалар» - алынатын табыстары төленетін дивиденд-

(«голубые фишки») терінің тұрақты көрсеткіштерімен жақсы танылған АҚШ-тың атышулы ірі корпора- цияларының жай акциялары. Елімізде негізінен өнеркәсіптік сектордағы шетелдік инвесторлардың басқаруына берілген неғұрлым акционерлік қоғамдар «көгілдір фишкалар» деп аталады.

Қаржы - ақшалай қаражаттың құралуы, бөлінуі, пайдалану барысында экономикалық қарым-қатынас жүйесі.

Қосымша құн - өнімді сатудан түскен түсімнен оны өндіру үшін басқа фирмалардан сатып алу шығындарының арасындағы айырмашылық құн, яғни фирманың осы өнімді өндіруге жұмсаған нақты өзіндік шығыны (жалақы, несие пайыз, жал төлемі, салықтар мен пайда сомасы).

Құн - тауардың бағасы немесе тауарларды, негізгі құрал-жабдықты сатып алуға, жұмыстарды орындауға және қызметтерді көрсетуге, игіліктерді сатып алуға жұмсалған ақшалай шығын.

Лаффердің қисығы - салық өсімі мен салық түсімі арасындағы байланыстың графиктегі көрінісі.

Лизинг - заңды (жеке) тұлғаның еңбек құралдарын меншігіне сатып алудың орнына басқа фирмалардың меншігін пайдалануы; ұзақ мерзімде пайдалануға құрал жабдықтарды несиеге беру.

Либерализация - бейтараптану «бағаны либерализациялау» – бағаны босату, яғни әкімшілік жүйеде мемлекет бағаны бірқалыпта ұстап, нарықтық экономикаға өту кезеңінде оны босатып жібереді.

Лицензия - ұйымдардың немесе жеке адамдардың патенттерімен қорғалған өнертабысты, техникалық білімді, тәжірибені, өндірістік құпияларды және т.б. пайдалануына арнаулы рұқсат (келісім).

Лоренц қисығы - қоғамда табыстардың графикте нақты бөліну көрінісі.

Макроэкономика - экономиканы экономикалық ғылым бөлімі. Макроэкономикада зерттелінетін негізгі мәселелер: жиынтық өндіріс, жұмыссыздық, бағаның жалпы деңгейі (инфляция), экономикалық тұтас алып зерттейтін саясаттың басты мақсаттары.

Мемлекеттік қарыз - өткен жылдардағы бюджет тапшылығының

жиынтық сомасы.

Меншік - өндіріс құрал-жабдықтары мен өндірілген өнімдерді иемденуге байланысты адамдар арасында туындайтын экономикалық қатынастар.

Микроэкономика - экономика ғылымының саласын, кәсіпорын (фирма) мен үй шаруашылығын, сондай-ақ жекелеген нарықтарды, нақты бағаны, тауарлар мен қызметтерді зерттейтін бөлімі.

Монетаризм - Макроэкономикалық талдау мен экономиканы реттеу теориясы, ол экономикалық дамуда ақшаның және экономиканы тұрақтандыруда ақша-несие саясатының рөлін бірінші орынға қояды.

Монополия - ерекше тауардың бір ғана сатушы мен нарықта үстемдік жүргізуі.

Монополистік бәсеке - нарық көптеген сатушылардың бір-біріне ұқсас, бірақ әртекті өнімді сатуынан құралады.

Мультипликатор - ұлттық өнімнің, табыстың немесе ақша айналысының өсуі, немесе азаюының қанша есеге өзгергенін анықтайтын көрсеткіш.

Нақты еңбек - арнайы еңбек құралдарын пайдаланумен, жұмыскерлердің мамандығымен, одан қалды нақты нәтижесімен көрінетін, яғни тауарлардың тұтыну құнын жасайтын еңбек.

Нақты жалақы - Жұмысшының номинальды жалақысы мен отбасы үшін қанша күнкөріс заттарын сатып алуына байланысты көрсетеді.

Нақты пайыздық - номинальды пайыздық мөлшерлемеден

мөлшерлеме инфляция ықпалын тазартқандағы мөлшерлеме.

Несие - бір тұлғаның екінші тұлғаға қарыз түрінде ақша немесе тауар – материалдық беруі туралы келісім.

Номиналдық жалақы - жалақының ақшалай сомасы

Номинальды пайыздық - ағымдағы нарықтық пайыздық

мөлшерлеме мөлшерлеме.

«НОУ-ХАУ» - патенттілік құқы жоқ қандай да болсын міндетті шешу үшін қажетті техникалық білімдер, тәжірибе, технологиялардың құпиялары.

Облигация - құнды қағаз, ол иесінің ақшалай қаражат салғанын куәләндырады.

Олигополия - нарықта аздаған ірі компаниялар үстемдік жүргізеді. Өнім біркелкі (біртектес) болып келеді. Бұл нарыққа басқа фирмалардың кіруі қиын болады. Бағаны бақылау бір біріне тәуелді болады.

Онкольдық несие - қарыз алушы несие берушінің талап етуі бойынша өтейтін қысқа мерзімді коммерциялық несие. Тауарлар мен құнды қағаздар кепілдікте жүреді.

Өнімнің өзіндік құны - өнімді өндіру процесінде пайдаланатын табиғат ресурстары, шикізат, метариалдар, отын, энергияның негізгі құралдардың, және оларды дайындау мен өткізуде көрсетілетін қызметтер шығындарының ақшалай сомасы.

Өндіріс шығындары - материалдық заттар мен қажетті еңбек шығынының жиынтығы. Ақшалай тұлғада ол өнімнің өзіндік құны.

Пайда - табыстың шығыннан ақшалай есептегі артуы.

Пайда нормасы - пайданың барлық авансталатын капиталға

(немесе тиімділік) (барлық шығындарға) пайыз түріндегі қатынасы.

Пассив - бухгалтерлік баланстың бөлігі, оң жағы. Ол қаржының қайдан келіп түсетінін және қандай мақсатқа жұмсалатынын көрсетеді.

Патент - 1) өнертапқышқа ашқан жаңалығын пайдалануға құқық беретін куәлік қағаз;

2) саудамен, кәсіппен айналысуға құқық беретін рұқсат қағаз.

Протекционизм - мемлекеттің жергілікті өндірушілерді шетелдік бәсекеден қорғау саясаты.

Поритет - алтын мөлшеріне сай келетін валюталардың ара қатынасы.

Ревальвация - ұлттық валюта бағамын ресми түрде жоғарылату.

Резервтік валюта - ұлттық (доллар, фунт, стерлинг) және ұжымдық валюталар (ЭКЮ,СПЗ), оларды елдер халықаралық есеп шоттарындағы қарыздарын реттеп отыру үшін пайдаланады.

Резидент - белгілі бір мемлекеттің аумағында тұрақты мекендейтін жеке тұлға, сондай-ақ онда өзінің қызметін тұрақты түрде жүзеге асыратын заңды тұлға.

Рента - жерден, мүліктен, капиталдан т.б. заттардан меншік иесінің еңбексіз табыс алуы.

Реимпорт - шетелде өңделмеген отандық тауарларды қайтып әкелу.

Реэкспорт - шетелден әкелінген тауарды өңдемей елден қайтарып жіберу.

Рецессия - өндірістің құлдырауы.

Роялти - салық салу жүйесінде табиғат ресурстарын қазып алу құқығы үшін жер иесінің жерді пайдаланушыдан алатын төлемақысы және пайда үстемесіне салынатын салық.

Санация - банктер мен ірі өндіріс орындарын банкротқа ұшыратпау мақсатында жүргізетін шаралар жүйесі немесе кәсіпорындардың бәсекелестік қабілетін арттыру шаралары.

Сальда - табыс пен шығын арасындағы айырмашылық.

Секвестр - бюджеттің атқарылуы кезінде тапшылықтың белгіленген деңгейден артып кетуінен, не түсімдердің қысқаруынан көзделген шараларды ағымдағы қаржыландыруы мүмкін болмаған жағдайларда қолданылатын арнаулы шаралар.

Серіктестік - жеке кәсіпкерлердің күш-жігер мен қаражатты біріктіру, мұнда екі не одан көп тұлға пайда табу мақсатымен кәсіпкерлікпен бірлесіп айналысады.

Стагфляция - өндірістің тоқырауымен, инфляцияның бір мерзімде өршуімен сипатталатын экономикалық жағдай.

Синдикат - кәсіпорындар бірлестігі, бұл бірлестіктер барлық сауда қызметтерді (баға белгілеу, тауар өткізу т.б.) шараларды жүзеге асыру мақсатында, өнім өндіру жауапкершілігін кәсіпорындардың өз мойнына алғызады.

Статистика - әлеуметтік экономикалық құбылыстардың дамуының сандық жағынан көрсеткіштерін оларды есептеу заңдылықтарын зерттейтін ғылым.

Стратегия - қоғамдық, саяси күреске басшылық өнер, оны жүргізудің қоғам дамуының нақты кезеңінің нақты жағдайларынан туындайтын жалпы жоспары. Ол кәсіпорынның ұзақ мерзім кезеңінде алдына қойылған міндеттерін шешуді мақсат еткен ірі ауқымды жоспарлау.

Субвенция - мемлекеттің бір мақсатта жәрдем беру түрі.

Субсидия - мемлекеттің бір жолғы қайтарымсыз ақшалай көмегі.

Сұраныс - тауар сатып алуға жұмсалған және қызмет көрсету үшін төленетін ақының ақшалай сомасы.

Сұраныстың икемділігі - тауарлар мен қызметтердің нарықтық бағасының өзгеруіне жауап беретін сұраныстың мөлшерінде болатын өзгерістің деңгейі.

Сыртқы сауда айналымы - елдің белгілі бір кезеңдегі экспорты мен импорт құнының сомасы.

Табыс - жеке тұлғалардың, кәсіпорындардың белгілі бір уақытта қызмет нәтижесінде алынатын ақшалай қаражаты.

Таза пайда - кәсіпорында салықтар мен басқа да төлемдерді төлегеннен қалған қалдық пайда

Таза ұлттық өнім - өндірілген өнімнің өнім шығару барысында тозған өндіріс құрал-жабдығын ауыстыру (амортизация) үшін қажет бөлігін шегеріп тастағандағы жалпы ұлттық өнім.

Трансферт төлемдер - («тасу», «аудару») 1.төлемақыны бір шоттан екінші шотқа аудару.

2. мемлекеттік трансферттік төлемдеріне жататындар: (зейнетақы, жәрдемақы, стипендия т.б.)

Төлем балансы - шетелдік мемлекеттерге төленген жалпы төлем сомасы мен белгілі бір уақыт аралығында олардан алынған сомалар арасындағы айырмашылық. Төлемдер мен түсімдерге алынатын, тауарлар мен қызметтердің қүны, туристердің шығындары, капиталдың қозғалысы, пайыздар мен несиелердің негізгі сомасы кіреді.

Трансұлттық корпорация - штаб пәтері бір елде орналасқан және көптеген филиалдары дамыған елде, сондай-ақ дамушы елде орналасқан халықаралық коорпорация.

Трестке қарсы заң - еркін бәсекеге бөгет жасайтын монополистік бірлестіктер құру жолы мен капиталды орталықтандыру процесін реттеу үшін мемлекетте қолданылатын заң актілері.

Тұйық валюта - бір елдің көлемінде пайдаланылады, дамушы елдердің көпшілігінің валютасы.

Ұлттық табыс - елдің әлеуметтік экономикалық дамуын қорытындылаушы көрсеткіш; қоғамдық жиынтық өнім құнының құрал-жабдық – еңбек заттары өтелгеннен кейін қалған бөлігі, яғни ұлттық табыс жалпы өнім жиынтығы мен өндірістік шығындар арасындағы айырмашылық; таза ұлттық өнімнен алынатын жанама салықтардың арасындағы айырмашылықпен есептеледі.

Ұлттық шоттар жүйесі - өндірісті макроэкономикалық есептеу,

(ҰШЖҚ) қоғамдық өнім мен ұлттық табысты бөлу және түпкілікті пайдалану жүйесі, ол бухгалтерлік есеп-шоттар нысанында жасалған. Ұлттық есеп-шоттар БҰҰ-ның халықаралық статистикасында кеңінен пайдаланылады.

Ұсыныс - нарықтағы немесе тауар өндірушіні қанағаттандыратын белгілі бір мерзімде тиісті баға бойынша сатуға дайындалған тауарлар жиынтығы.

«Үлкен сегіздік» - бірінші әлемнің алдыңғы қатарлы индустриальды мемлекеттері (АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Франция, Германия, Жапония, Италия, Ресей). Әлемдік шаруашылықтағы өзекті проблемаларды шешуді талқылайтын жыл сайын жоғары деңгейдегі кездесулерді ұйымдастырушылар.

Франчайзинг - ұсақ және ірі фирмалардың орналасуы; ірі компанияның өзінің фирмалық таңбасымен тауар өндіруге қызмет көрсетуге лицензиясын пайдалану құқығын ұсақ фирмаларға келісім-шарт арқылы береді.

Фьючерстік келісім - тауар мен қор биржадағы мәміле түрі, мерзімдік келісім; тауарды (қызметтерді) құнды қағаздарды келісім жасалғаннан кейін өзара шартта көрсетілген бағамен төлеу, сатып алу немесе сату жөніндегі биржа мәселесі. Оның мақсаты –акциялардың бағасындағы немесе бағамындағы мәміле аяқталған кезде пайда болатын айырманы алу.

Хайринг (ағыл.-жалға беру) - негізгі құрал жабдықты жалдаудың орта мерзімдік шарты. Қысқа мерзімдік жалгерлік – рентинг, ұзақ мерзімге арналған желгерлік – лизинг деп аталады.

Халықаралық валюта қоры - ерікті халықаралық қаржылық ұйым; оны құру жөніндегі шешім 1944 ж. Бреттон Вудстағы конференцияда қабылданған. мақсаты - халықаралық ынтымақтастыққа және дүниежүзілік сауданы дамытуға жәр-демдесу, елдердің валюталық қатынастарын реттеу.

Халықаралық қайта құру - бүкіл әлемдік банк (штаб-пәтері Вашинг

мен даму банкі тонда) қаржылық институт. Негізгі міндеті – үшінші әлем елдеріндегі, әсіресе ең төмен дамыған елдерде даму жобасын несиелеу.

Хедж - бағаның болашақта қолайсыз өзгеру қатерінен сақтандыруға арналған шарт.

Холдинг - тәуелді және еншілес компаниялар акцияларының бақылау пакеттерін иеленуші басты компания, заңды тұлға.

Чартер - көлік құралын немесе оның бір бөлігін белгілі бір мерзімге не сапарға жолдау туралы шарт.

Шетелдік инвестициялар - шетелдік меншік иелерінің өнеркәсіпке, ауылшаруашылығына, көлікке және экономиканың басқа да салаларына ұзақ мерзімге капитал бөлуі.

Экстраполяция - құбылыстың бір бөлігін бақылаудан алынған қорытындыларды оның басқа бөлігіне қолдануға негізделген ғылыми -зерттеу әдісі; мысалы, экономикада өткен кезеңде болған тенденциялардың болашақта да дамуы туралы болжам болып табылады.

Экспорттық – импорттық - импорт пен экспортқа сан және құн

квота шектеулері, жекелеген тауарлар мен қызметтер, жекелеген елдер бойынша белгілі бір мерзімге енгізіледі.

Эмбарго - тыйым салу, валюталарды, алтынды, тауарларды, құнды қағаздарды елге әкелуге немесе елден әкетуге мемлекеттің тыйым салуы.

Эмиссия - ақша белгілерін және құнды қағаздарды айналысқа шығару.

3.2. Қысқаша дәріс конспектісі

1 Тақырып. Экономикалық теория пәні мен әдістері.

1. Экономикалық теория.

2. Экономиканың зерттеу әдістері.

3. Экономикалық теорияның функциялары.

Экономикалық теория - бұл адамдардың шексіз қажеттілігін қанағат-тандыру үшін қоғамдағы шектеулі немесе сирек кездесетін ресурстарды пайдалану арқылы игіліктерді өндіруді зерттейтін ғылым.

Экономикалық ойлау адамзат қағамының құрдасы болып табылады. Оның алғашқы қайнар көзі ежелгі Египеттен басталады.

Ең алғаш рет б.д.д. III- ғасырда грек ойшылдары Аристотель мен Ксенофонт еңбектерінде экономикалық болмыс түсініктерінің бірнеше нұсқаулары дүниеге келді. Философ, әрі экономист Аристотель айырбас, ақшаның пайда болуы мен атқаратын қызметін зерттейді. Бірақ бұл ғалымдар экономикалық ілімді дербес бір тұтас жүйеге айналдыра алмады.

Экономика деген гректің сөзі, сөзбе сөз аударғанда «үй шаруашылығын жүргізудің өнері» деген мағынаны білдіреді.

Экономикалық теорияның зерттеу әдістері

Экономикалық заңдылықтар – бұл қоғамдағы көп кездесетін немесе қайталанып жататын тұрақты іс-әрекеттер және олардың арасындағы қатынастардың көрінісі. Экономикалық заңдарды төмендегідей заңдарға айырып қарауға болады:

1. айрықша экономикалық заңдар. Бұл заңдар олардың іс-әрекет жасауына жағдайдың сақталуындағы тарихи дәуірге тән.

2. ерекше экономикалық заңдар. Бұл белгілі бір шаруашылық түрлерінің нақты тарихи дамуының заңдары.

3. жалпы экономикалық заңдар. Бұл заңдар барлық тарихи дәуірге тән, олар барлық дәуірлерді біртұтас тарихи үйлесімді процесс етіп байланыстырады.

Экономикалық заңдар мәңгілік, ұзақ мерзімді емес. Экономикалық заңдар тарихи сипатта белгілі бір кезеңде пайда болып, өзгеріп немесе жойылып кетіп отырады. Экономикалық заңдар қоғамдағы объективтік экономикалық процестердің өзгерісімен байланысты болады. Экономикалық теория экономикалық заңдармен қатар экономикалық категорияларды зерттейді.

Экономикалық категориялар - адамдардың қоғамдық өндірістік қатынастарының теориялық көрінісі (тауар, баға, пайда және т.б.).

Экономикалық теория талдау дәрежесіне қатысты екі бөлімнен құралады:

• микроэкономика – жеке өндірушілердің қызмет-әрекеттерін, кәсіпкерлік капитал мен бәсекелік ортаның қалыптастыру заңдылықтарын зерттейді. Бұнда жеке тауарлардың бағасы, ресурстар, шығындар, пайда, фирманың қызмет атқару механизмі, бағаның құрылуы және т.б. категориялар талданады.

• макроэкономика – мемлекеттің жалпы экономикасы зерттелінеді, ұлттық экономикалық жүйенің қызмет-әрекеттерін зерттейді, талдау объектісіне жататындар: қоғамның жалпы табысы, жұмыссыздық, инфляция және т.б.

Қазіргі экономикалық теория позитивтік және нормативтік болып екі түрге бөлінеді.

• Позитивтік экономика нақты деректер мен құбылыстарға сүйенеді.

• Нормативтік экономика ұсыныстар мен ұйғарымдар жасайды, яғни экономика қандай болуы керек (болжау) және мақсатқа жету үшін қандай шаралар жүргізу керек.

Экономикалық теория бірнеше қызметтер атқарады:

1. Танып - білу қызметі - қоғамдық экономикалық процестер мен құбы-лыстарды терең, әрі жан-жақты зерттеп бөлуі және түсіндіруі тиіс.

2. Дүниетанымдылық көзқарас қызметі – экономикалық құбылыстардың сипаттамасына тіршілік позиция құруына жағдай жасайды.

3. Ғылыми болжам қызметі - ғылыми болжам жасап және қоғамдық дамудың болашағын айқындайды.

4. Практикалық қызметі – нақты принциптерді және шаруашылықтың тиімді әдістерін жасаумен, сондай-ақ мемлекеттің саясатын ғылыми дәлелдеумен түсіндіреді.

5. Методологиялық қызметі – экономикалық теория барлық экономиканың ғылыми жүйесі үшін методологиялық негіз болып табылады.

2 Тақырып. Қоғамдық өндірістің негіздері.

1.Экономикалық ресурстар мен экономикалық факторлар.

2. Қоғамдық өндірістің құрылымы.

3.Өндіріс және ұдайы өндіріс.

Адамзаттың және қоғамның үстемелі дамуының материалдық негізі – ол өндіріс. Қоғамдық өнімнің төрт сатыдағы қозғалысы қоғамдық өндірісті құрайды.

1. Өндіріс – материалдық игіліктерді пайдалы өнімді өндіру процесі.

2. Бөлу - әрбір адамның өндірілген өнімділігі үлесін анықтау.

3. Айырбас – белгілі бір өнімді басқа өнімге айырбастау процесі.

4. Тұтыну - өндірілген өнімді қажеттілікті қанағаттандыру үшін пайдалану.

Тарихи дамудың қандай сатысында болмасын, адамзат қоғамында, адамдар өмір сүру үшін қажет тамақ, киім, тұрған үй және басқа материалдық игіліктер болуы керек. Адамдардың өмір сүруіне қажет заттар өндірілуге тиісті. Бұлар өндіріс процесінде жасалады.

Экономикалық ресурстар – экономикалық игіліктерді өндіру үшін пайдаланылатын элементтер, бұнда өндіріс факторы табиғаттан пайда болады және оны адам өндіреді. Өндіріс ресурстары бұл шаруашылық әрекетте қолданылатын өндірістің әртүрлі құралдарының жиынтығы. Ресурстарға жататындар: табиғи ресурстар, адам ресурстары, қаржылық, ақпараттық және т.б. Осы замандағы индустриалдық нарықтық экономика ақпарат ресурстарсыз болмайды, бұлар ғылыми-техникалық революция кезеңінде өте маңызды рөл атқарады.

Табиғи ресурстар – дегеніміз бұлар адамның өмір сүруінің табиғаттық шарттарының жиынтығының бөлшегі, өндіріс процесінде қолдануға болатын қоршаған ортаның өте маңызды компоненттері. Мысалы, күн қуаты, су ресурстары, пайдалы қазбалар.

Материалдық ресурстар - дегеніміз өздері өндірістің (еңбек құралдары және заттары) нәтижесі болып табылатын, құрал – жабдықтардың барлығы жатады. Қоғамның қандайында болмасын табиғи, материалдық және еңбек ресурстары тән және қажет болып табылады. Нарық экономикасында бұлардың қатарына қаржы ресурстары қосылады. Осыған адамның өндіргіш күштерін бағыттау қажет.

Өндіргіш күштер - бұл адам өзінің өндірісіне және тұтынуына бейімдеп қызмет етуге жұмылдырған күштер. Ал адамсыз өндірістің және тұтынудың болуы мүмкін емес. Сондықтан өндіру және тұтыну үшін қолданылатын табиғат күштері, адамның өндіргіш күштер болып табылады. Өндіргіш күштердің ішкі құрылымы болады.

Экономикалық теорияда өндірістің мүмкіндігі мен нәтижелілігіне шешуші әсер ететін ерекше маңызды элемент, немесе объекті, өндіріс факторлары деп атайды. Өнім өндіруде пайдаланылатын осындай факторлар өте көп болды. Және әр жекелеген өнімді өндіруге икемделген өзіндік факторлар болады.

Өндіріс құралдары екі бөлшектен құралады:

1. Еңбек заттары – ол адамның еңбегіне бағытталған зат.

2. Еңбек құралдары – ол адамның еңбек затына ықпалын жүргізетін құрал.

Қазіргі кезде экономикалық теорияда төрт өндірістік факторлар көрсетіледі: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қабілет.

1. Өндірістік факторлар ретінде жер екі жағынан қаралады:

• жер беті ретінде

• экономикалық мақсатта пайдалануға қажетті табиғи игілік ретінде

Қоғамдық өндірістің құрылымы

Өндіріс үзіліссіз, қайталанып отыруы қажет. Өндіріс процесінің тұрақты қайталануын, үзіліссіз жаңғыруын ұдайы өндіріс деп атайды.

Ұдайы өндірістің типтері

жай өндіріс ұлғаймалы өндіріс.

Жай ұдайы өндірісте өндіріс процесінің көлемі мен ауқымы үзіліссіз өзгермеген күйде қалады. Өндіріс процесінің көлемі мен масштабының еселене үзіліссіз қайталануын және жаңғыруын ұлғаймалы ұдайы өндіріс дейміз.

Ұлғаймалы өндірістің түрлері:

1. Экстенсивті өндіріс - факторлардың сан жағынан молаюы арқылы дамиды.

2. Интенсивті өндіріс – техника мен технологияны жетілдіру нәтижесінде дамиды.

3. Аралас - өндіріс факторлардың сан жағынан молаюы және техника мен технологияны жетілдіру нәтижесінде дамиды.

3 Тақырып. Экономикалық жүйелердің түрлері

1. Экономикалық жүйе және оның элементтері.

2. Экономикалық жүйелер типтерінің жіктелуі.

3. Аралас экономикалық жүйе.

Меншік қатынастарымен ұйымдастырылу түрлеріне сәйкес болатын барлық экономикалық іс-әрекеттердін жиынтығы сол қоғамның экономикалық жүйесін құрайды.

Экономикалық жүйе – бұл экономикалық процестер жиынтығы, ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қоғамда жүзеге асады. Экономиканы ұйымдастыру бойынша экономикалық жүйені келесідей топтау болады.

Жабық экономика – барлық шаруашылық әрекеттер тек мемлекет шеңберінде жүргізіледі, ішкі тұтынумен шектеледі, шетелдермен қатынас болмайды.

Ашық экономикалық жүйе – халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне экономика белсенді түрде қатысады, ұлттық валюта мен қатар шетелдік валюта қолданылады.

Дәстүрлі экономиканық жүйенің сипаттамасы:

1. Өндіріс, бөлу және айырбас дәстүр, салтқа негізделеді.

2. Өндірістің дамуы мен әлеуметтік – экономикалық даму ең нашар деңгейде.

3. Техникалық прогресс шектеулі.

4. Халық санының дамуы өнеркәсіп өндірісінің өсуі деңгейінен тұрақты түрде артып отырады.

5. Сыртқы қаржылық қарыз өте күрделі.

6. Мемлекет пен қарулы күштердің ролі өте жоғары.

Әкімшілік - әміршілік экономиканың жүйенің сипаттамасы:

Әкімшілдік-әміршілдік жүйеге бұрынғы советтер одағы шығыс Европа елдері мен бірқатар мемлекеттер жатады. Бұл жүйенің ерекшелігі барлық экономикалық ресурстарға және өндірілген өнімдерге қоғамдық, шын мәнінде мемлекеттік меншіктін болуы.

Экономиканың жоғарыдан басқарылуы, яғни экономиканың монополиялануы мен әкімшілік түрде ұйымдастырылуы, халық шаруашылығының орталықтан жоспарлануы.

Ерекшеліктерін нақты төмендегідей бөлуге болады.

1. Өндіріс құралдарына мемлекеттік меншік.

2. Экономикада орталықтанған жоспарлау.

3. Өндірушілердің монополист ретінде көрінуі.

4. Орталықталынған ресурстар қоры.

5. Өндіріс нәтижесіне деген әрбір өндіріске қатысушының жеке ынталығының болмауы.

Таза нарықтық экономикалық жүйенің сипаттамасы:

Таза нарықтық экономика жүйесі – таза нарықты экономика жағдайында шаруашылық механизмі айтарлықтай өзгереді. Басқа экономикалық жүйелерге қарағанда нарықты экономика өзінің икемділігімен ерекшеленеді. Ол ішкі және сыртқы жағдайлардың өзгеруіне байланысты қайта құрылып, оларға бейімделіп отырады.

Алайда таза нарықтық жүйеде мемлекеттін ролі шектеледі. Кейбір әлеуметтік маңызы бар мәселелер толық шешемін таба алмайды.

Нарықты экономиқаға тән қасиеттер:

1. Өндірістік өнімдер мен ресурстарға жеке меншіктін болуы.

2. Халық шаруашылығын (экономиканы) еркін бәсекеге негізделген

нарықтық механизм арқылы реттеу мен басқару.

3. Қоғамда өз өнімдерін еркін сата алатын дербес өндірушілер мен өнімдерді таңдау арқылы еркін сатып ала алатын тутынушылардың болуы.

Аралас экономикалық жүйенің сипаттамасы:

Қазіргі кезде көптеген елдерде аралас экономикалық жүйелі пайдалану дұрыс деп есептейді. Оның негізгі ерекшелігі:

1. Мұндай жүйеде мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншік орын алады.

2. Халық шаруашылығын ұйымдастыру мен басқару әдісі тек таза нарықтық механизмге ғана негізделіп қоймай мемлекеттік реттеу мен толықтырылады.

Мұнда экономикалық саясатты жоспарлы түрде жүргізу қоғамның нарық талаптарына белсенді бейімделіп отыруына мүмкіндік тудырады. Сонын нәтижесінде экономиканы дамытудың күрделі мәселелері жаңаша әрі дұрыс шешіледі. Мысалы: өнімдердің құрылымы мен көлемі кәсіпорындарды маркетингтік зерттеу арқылы және қоғамдық қажетіліктерді мемлекеттің болжауы арқылы (және қоғамдық қажеттіліктерді мемлекеттің болжауы арқылы) анықталып отырады: бұл кәсіпорындардың қалыпты жұмыс істеуіне және ол арқылы пайдасын молайтуға жағдайлар жасайды.

Аралас экономикалық бірнеше үлгілері бар.

1. Американдық үлгі – нарықтық капиталистік үлгі. Мұнда жеке меншік басым, нарықтық бәсеке механизімі толық жұмыс істейді. Ірі кәсіпкерлер мен талапты жұмыскерлерді қорғайды. «Өз күшіңді өзің көр».

2. Жапондық үлгі – бұл реттелетін корпоративтік капитализм үлгісі. Мүнда капиталдық көбею (қорлану) мүмкіндігі мемлекеттің белсенді реттеу ролі мен байланысып отырады.

3. Шведтік үлгі - бұл әлеуметтік үлгі. Оған өте жоғары деңгейдегі әлеуметтік кепілдік сипаты тән. Мұнда кәсіпкерлердің бәрін қолдайды, бәріне пайда табуға жағдайлар жасайды. Кәсіпкерлерден түскен салықты бюджетке жинап, оны салықтың әлеуметтік жағдайын көтеруге тегін білім алумен емделуге жұмсайды. Шведтік социализм деп айтатын себебімізде осыдан.

4. Қытайлық үлгі – бір жағынан нарық механизімімен экономиканың мемлекеттік емес секторының, екінші жағынан жоспарлау негізіндегі мемлекеттік реттеу мен әлеуметтік кепілдіктің үйлесімділігі Қытай экономикасында социалистік үлгінің қалыптасқанын көрсетеді.

4 Тақырып. Меншік қатынастары, олардың экономикадағы рӨлі.

1. Меншіктің экономикалық және құқықтық мазмұны.

2. Меншік обьектілері мен субьектілері.

3. Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру: кезеңдері, формалары, әдістері мен мәселелері.

Меншік – қоғамдық құрылыстың негізі – қоғамдық бастаулардың негізіне жатады. Меншік экономикалық категория ретінде өндіріс құрал – жабдықтарын және өндірілген өнімдерді иемденуге байланысты адамдар арасында туындайтын қоғамдық қатынастар. Меншік ќатынастарын д±рыс т‰сіну ‰шін, оны иемдену ќатынастарымен салыстыру ќажет. Иемдену – затты мењгеріп алудыњ наќты ќоѓамдыќ єдісі.

Иемдену – шаруашылыќ µмірдіњ ж‰йесімен сєйкестікте болады жєне сонымен бірге дамиды. Алѓашќы заманда адамдар кµбінесе табиѓат сыйларын жинап, ањ мен балыќ аулап иемденген. Бара-бара екі типті шаруашылыќ ќалыптасады – иемденуші (табиѓаттыњ дайын сыйларымен айналысатын) жєне µндіруші шаруашылыќтар.

Ќоѓамдыќ меншіктіњ субъектерініњ осы меншікке ќ±ќыќтары тењ болады. Осы жаѓдай табысты бµлу принціпін белгілейді . Б±нда бµлудіњ µлщемі ќызметін ењбек атќарады. Бµлудіњ мына принципі ж‰зеге асырылады: ењбек адамдар µмірініњ негізі, сондыќтан бµлу ењбекке сєйкес ж‰ргізілу керек. Б±нда айналым арќылы ж‰зеге асырылатын иемдену, иемденудіњ екінші дєрежелі, туынды формасы болып табылады.

Меншік ол зат емес, меншік – заттарға байланысты адамдар арасындағы қатынастар, яғни меншік объектісін пайдаланудағы субъектінің құқығы.

М еншік субъектісі меншік объектісі

Меншіктің экономикалық мағынасы келесі қатынастармен сипатталады:

1. Иемдену – затты өз игілігіне пайдалану.

2. Жатсындыру – меншік объектісін иеліктен шығару

3. Жекелендіру - әр бір тауар өндіруші мамандығы бойынша белгілі бір тауар өндірісіне жекеленеді.

4. Қоғамдастыру – еңбектің қоғамдық сипатының дамуы.

5. Өндірістің материалдық және жеке факторының бірігу тәсілі.

6. Табысты бөлу әдістері.

Меншік, заң жағынан алып қарағанда, мүліктік қатынастарға жатады. Құқық нормалар мен актілерде материалдық байлық әр түрлі субъектілер арасында қалай иемделінетіні және бөлінетіні анықталады. Экономикалық теорияда жеке меншік құқықтың мынадай түрлерінде даму алады. (Оноре тізімі бойынша):

1. Иемдену құқығы, яғни игіліктерге міндеттелінген денелік (күш қуаттылық) бақылау құқығы.

2. Пайдалану құқығы, яғни игіліктің пайдалы қасиетін өзі үшін қолдану құқығы.

3. Басқару құқығы, яғни игіліктерді қолдануды кім және қалай қамтамасыз етуді шешу құқығы.

4. Табысқа деген құқық, яғни игіліктерді пайдалану нәтижесіне ие болу құқығы.

5. Егемендік құқығы, яғни игіліктерді жатсындыру, өзгерту, тұтыну немесе жойып жіберу құқығы.

6. Қауіпсіздік құқығы, яғни игіліктерді сыртқы ортаның зияндылығынан қорғау құқығы.

7. Игіліктерді мұрагерлікке беру құқығы

8. Игіліктерді иеленудегі мерзімсіздік құқығы.

9. Сыртқы ортаға зияны келтіретін әдістерді қолдануға тыйым салау құқығы.

10. Өндіріп алуға жауапкершілік құқығы, яғни қарыз үшін игіліктерді өндіріп алу құқығы

11. Қалдық сипатты құқық, яғни бұзылған құқықтарды қалпына кеттіруді қамтамасыз ететін институттардың әрекет ету құқығы.

Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру – бұл нарыққа бет алған шаруашылық құралдарын дамуына қажет жағдайларды қамтамасыз етуді, тиімді және жауапты меншік иелерін қалыптастыруды, нақты бәсеке ортаны қалыптастыруды қамтамасыз етуге тиіс. Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің формалары әр қилы.

Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік объектілерін мемлекет иелігінен алу мен жекелендірудің төмендегідей түрлері қолданылады:

а) мемлекеттік кәсіпорын мүлігін жалға беру;

ә) жалға берілген мемлеметтік кәсіпорын мүлігін сатып алу;

б) мемлекеттік меншік объектілерін концессияға беру;

в) мемлекеттік кәсіпорынды акционерлік қоға немесе серіктестік ретінде құру;

г) еңбек ұжымы мүшелерінің мемлекеттік кәсіпорын мүлігін сатып алуы;

д) мүліктері мемлекеттік меншіккке жатпайтын мемлекеттік кәсіпорын мүлігін заңды тұлға және жеке адамдарға байқаулар және аукцион арқылы сату.

1. Кіші жекешелендіру – еңбеккерлердің саны 200 адамға дейін.

2. Жаппай жекешелендіру – орташа және ірі кәсіпорындар (200-500 адам) және халыққа жекешелендіру купондарының бөлінуіне негізделді.

3. Жеке жобалық жекешелендіру – ірі кәсіпорындар мен мемлекеттің ерекше маңызды кәсіпорындары.

5 Тақырып. Қоғамдық шаруашылықтың түрлері. Тауарлы шаруашылық.

1. Шаруашылық жүргізудің тәсілдері: натуралдық және тауарлық.

2. Тауарлы шаруашылықтың мәні.

3. Ақшаның мәні мен атқаратын қызметтері.

Адамзат қоғамының тарихында қоғамдық өндіріс екі түрлі формаға бөлінеді: натуралды шаруашылық және тауарлы шаруашылық. Натуралды және тауарлы шаруашылық төмендегі келтірілген ерекшеліктермен сипатталады:

Натуралды және тауарлы шаруашылық сипаттамасы

Натуралды шаруашылық - қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың ертедегі түрі болып табылады. Алғашқы қауымдағы адамның еңбек құрал сайманының қарапайымдылығы оған өнімді тек өзінің тұтынысы үшін жасауға мүмкіншілік береді. Яғни натуралды дегеніміз – адамдар өнімді айырбасқа нарыққа шығаруға ұмтылмастан, тек өздерінің жеке бас қажеттіліктерін өтеу үшін өндірілетін шаруашылықты айтамыз. Олардың негізгі белгілірі мыналар:

• өндіргіш күштер мен оларды ұйымдастыру аса қарапайым;

• өндірілетін өнімдер жиыны ғасырлар бойы өзгерместен жылдан- жылға бірдей көлемде өндіріледі.

Тауарлы шаруашылықтың пайда болуының қажетті шарты:

• нақты бір өнім шығарушыға өндірушілердің мамандануын білдіретін қоғамдық еңбек бөлінісі, яғни тауарлы шаруашылық - өндірілген өнім айырбасқа (сатуға) түседі.

• жеке меншіктің болуы;

• тауар өндірушілердің экономикалық оқшаулануы.

Қандай бір қоғамда болмасын, ақшаның қажеттілігі тауар өндірісі мен тауар айналымынан туындайды. Ақша бұл жылпылама эквиваленттік рөл атқаратын ерекше тауар. Кез келген тауар өзінің құнын ақшамен көрсетеді.

Ақшаға бірнеше қасиеттер тән:

• Біртектілігі және сапалылығы (жасанды ақша жасау өте қиынға соғады).

• Пайдалануға өте ыңғайлы

• Мүлтіксіз сақталынуы

• Оның қандай да бір болсын пропорцияда бөліне алатын ерекшелігі.

Ақшаның атқаратын қызметтері.

1. Құн өлшемі – бұл ақшаның барлық тауарлардың құнын өлшеу қабылетінен тұрады. Кез келген тауардың түрін ақшалай түрде көрсету үшін, нақты ақшаны талап ету керек емес. Тауар құнының ақшалай көрсетілуі баға деп аталады. Баға сұраным мен ұсынымға байланысты құннан ауытқуы мүмкін. Сондықтан тауар өз құнына да сұраныс пен ұсынысқа да тәуелді.

2. Айналым құралы – осы қызметті ақша қолма- қол түрінде атқарады, себебі олар нақты тауар айырбасында делдалдық жасайды. Тауарды ешкім сатқысы келмейді егер оның, айырбасталуына нақты ақша ұсынылмаса. Бұл қызметті айналымдағы алтынды алмастыра отырып, ақша белгілері атқарады. Егер айналым шығындары өсіп кетсе және есептеулер баяуласа және де алтынның қоры шашыраса алтын айналымы тиімсіз болар еді. Алтын қоры мемлекет үшін әлемдік ақша, резервтік қор ретінде қажет

3. Төлем құралы – бұл қызметті тауарды ақшаға (несиеге төлемді ұзарта отырып) сатқан кезде, ақшаны қарызға бергенде, салықты, жер рентасын, жалақылы, деведендті, пәтер төлемін және т.б. төлегенде атқарады.

4. Несие қатынастарының дамуына байланысты жаңа айналым құралы пайда болды: вексель, банкнот, төлем тапсырмасы, чек, пластикалық карточка, электрондық ақша. Несие ақшалардың болуы қолма-қол ақшаларды қатыстырмай-ақ қарызды жабудың өзара есептеу мүмкіндігін қарастырады.

5. Қорлану несиеге қазына жинау құралы. Ақша айналысын тоқтатады және жиналады. Сөйтіп станок, машина, жабдықтарды немесе ұзақ мерзімге пайдаланылатын (теледидар, тоңазытқыш т.б.) тауарларды сатып алу үшін қорланады. Ақшаның қазына түрінде қорлануы әрбір тауар өндірушілердің белгілі ақша резерві болу қажеттілігінен туындайды, өзін нарық кездейсоқтығынан сақтандырады. Ақшаның бұл қызметі ақша айналымын реттеу үшін маңызды.

6. Әлемдік ақша – бұл ақша алтын және өнеркәсібі дамыған елдердегі тұрақты валюта болып табылады.

Әлемдік нарықта ақшаның айналым құралы емес, төлем құралының рөлі бірінші орында болады.

6 Тақырып. Нарық шаруашылықтың жалпы сипаттамасы.

1. Нарықтың мәні және түрлері.

2. Нарық механизімінің негізгі элементтері: сұраныс, ұсыныс, баға, бәсеке қабілеттілігі.

3. Нарықтың атқаратын қызметтері. Нарықты экономиканың артықшылықтары мен кемшіліктері.

Нарық, айырбас айналыс-бұл категориябар өзара тығыз байлансты және тұрмыстық деңгейде жай теңестіріледі. Нарыққа бір ғана анықтама беру жеткіләксіз. Нарық – бұл экономикалық проблемаларды тиімді шешуді қамтамасыз ететін тауарларды өндіру мен оларды ақша көмегімен айырбастау процесінде туындайтын экономикалық қарым-қатынастардың жиынтығы, шаруашылықты ұйымдастыру формасы. Нарық- қоғамдық еңбек бөлінісімен келісілген және шаруашылық субъектілерімен шеттелген тауарлы өндіріс дамуының табиғи- тарихи процесі нәтижесі.

Рынок (нарық) – бұл ұдайы өндірістің барлық буынында: өндіріс, бөлу, айырбас, тұтыну және сатумен сатып алу арқылы жүзеге асырлатын ұйымдық- экономикалық қатыстардың жүйесі.

Нарықтың субъектілеріне жататындар: сатушылар мен сатып алушылар (үй шаруашылығы, фирмалар, мекемелер мемлекет). Нарық объектілеріне жататындар: тауарлар мен ақшалар. Тауарларға жататындар: өндірілген өнім мен қатар өндіріс факторлары (еңбек, жер, капитал) мен көрсетілетін қызметтер.

Нарық мынадай негізгі қызметтерді атқарады:

1. Ақпараттық қызмет - нарық экономика жағдайы туралы мәліметтер таратады. Яғни нарық арқылы өнімді өндіруге кеткен шығындарды есептеу жүргізіледі. Егер өнім өндіру шығыны жоғары болса, онда оның бағасы жоғары болады,ал оны ешкім сатып ала алмайды және болашақта ол өндірілмейді, сондықтан нарыққа шығыстарын жабатын баға бойынша сатылытын өнімдер ғана түседі. Осы жағдайлардың барлығы ақпарат арқылы жүзеге асады.

2. Делдалдық қызмет – нарық жағдайында тұтынушы өзіне қолайлы тауар сатушыны тауып, өндіруші (сатушы) өзіне пайдалы тауарды алушыны таңдауға мүмкіндік алады. Яғни нарық арқылы өндірушілер мен тұтынушылар байланысы бекітіледі. Нарықтың әр бір қатысушысы бір уақытта сатушы да сатып алушы да болып табылады.

3. Баға белгілеу қызметі – нарықтың өзі тек қоғамға қажетті шығындарды қабылдайды және соларды ғана төлейді. Нарық арқылы өнімдер мен қызметтерге баға белгілеуге болады. Баға ұсыныс пен сұраныстың әсерінен ауытқып отырады. Егер нарықта бір тауардың саны сұраныстан асып кетсе, оған баға түседі және керісінше.

4. Реттеушілік қызметі капиталдың пайдасыз салалардан пайдалы салаға көшуі арқылы болашағы мол салалардың дамуына жағдай жасайды. Яғни нарық арқылы қоғамдық өндірісті реттеуді іске асыруда нені, қалай, кім үшін деген сұрақтарға жауап береді.

5. Санациялық қызмет – бәсеке қоғамдық өндірісті әлсіз, икемсіз және қабілетсіз кәсіпкерлерден тазартатын белсенділер мен тапқырларға жол береді.

Нарықтық жүйенің негізгі белгілірі мыналар:

• өндіріс құрал жабдықтарының жеке меншіктің қолында болуы;

• кәсіпкерлік еркіндіктің болуы;

• экономикалық байланыстарда тек соңғы пайданың көзделуі;

• экономикалық коньюктураға байланысты нарықтың өзін- өзі реттеуі;

• өндірушілер жұмысына мемлекет тарапынан мейлінше аз араласу.

Артықшылығы:

• өзгеретін жағдайларға тез бейімделу және икемделу;

• шығындарды азайту және пайданы көбейту мақсатымен жаңа технологияларды оперативті қолдану;

• шешім қабылдауда, келісім жасауда өндірушілер мен тұтынушылардың тәуелсіздігі;

• әр түрлі қажеттіліктерді керекті мөлшерде және жоғары сапамен қанағаттандыру қабылеті.

Кемшіліктері:

• нарық еңбек пен табысқа құқықтық кепіл бермейді;

• қоғамда теңсіздікті туғызады;

• тауарлар мен қызметтерді ұжымдасқан түрде өндіруге ынта тудырамайды;

• нарық әлеуметтік қажетті тауарларды өндіруге емес, ол ақшасы бар елдің қажетін қанағаттандыруа бағытталған.

Нарықтың маңызды элементтеріне нарықтық инфрақұрылым жатады. Нарық тауар биржаларының көтерме және бөлшек саудаларынан құралып, қызмет етуін талап етеді. Нарық экономикасының әрекеттерінің механизмі үш басты принциптерге негізделеді.

• маржиналық (шекті) талдау

• балама таңдау шығындарына

• экономикалық рационалдыққа

7 Тақырып. Сұраныс пен ұсыныс теориясының негіздері.

1. Сұраныс заңы. Сұраныстың қисығы

2. Ұсыныс заңы. Ұсыныс қисығы

3. Сұраныс пен ұсыныстың бірөбіріне әсер етуі.

Сұраныс пен ұсыныс нарықтық экономиканың ең маңызды элементтері. Сұраныс ақшалай камтамасыз етілген тұтынушының қажеттілігі немесе сұраныс төлем қабілеттілігі бар қажеттілік. Құндық тұрғыдан сұраныс осы қажетті тауарлардың санасын құрайды.

Сұраныс заңы – тауар бағасы мен сұраныс көлемі арасындағы кері қатынастың көрінісі, яғни тауарға баға төмендегенде тұтынушы оны көп мөлшерде сатып алады. Егер тауарға баға өссе, оған деген сұраныс азаяды.

Сұраныстың қисығы – бұл сұраныс заңының графиктегі көрінісі, яғни бұл сызықтағы нүктемелер белгілі бір уақыттағы тұтынушының тауарды қандай бағамен және қанша мөлшерде сатып алатын мүмкіншіліктерін көрсетеді. 7.1. графиктегі көлденең осьте сұраныс көлемі (Q), ал тікелей осьте (Р) – тауардың бағасы, сұраныстың қисығы (Д).

Нарықтық сұраныс көптеген факторлардың әсерімен қалыптасады. Сұранысқа бағадан басқа да бағасыз факторлар әсерін тигізеді:

1. Тұтынушылардың табысы. Табыс өскен сайын тұтынушылардың сұранысы да өседі.

2. Тұтынушылардың саны. Тұтынушылар саны молайған сайын сұраныс та өседі.

3. Тұтынушылардың талғамы (ұнатуы, ұнатпауы, жаңа үлгідегі тауарлар)

4. Бірін бірі алмастыратын және бірін - бірі толықтыратын тауарлардың бағаларының өзгеруі.

• Егерде тауарлар бірін - бірі толықтыратын болса (автомобиль және бензин), онда бір тауарлардың (автомобиль) бағасының өсуі екінші тауарға (бензин) деген сұраныстың азаюына әкеледі.

• Егерде тауарлар бірін - бірі алмастыратын болса (май және маргарин), онда бір тауардың (май) бағасының өсуі екінші тауарға (маргарин) деген сұраныстың ұлғаюына әкеледі.

• Келешектегі өзгерістерді күту: инфляциялық және топшылық жағдайдағы өзгерістер бүгінгі күндегі сұраныстың өсуіне әкеледі.

Ұсыныс – бұл өндірушінің белгілі бір уақытта, белгілі бір бағамен нарықта сатуға дайындаған тауарларының саны. Ұсыныс заңы – бұл баға мен сатылатын тауар санының арасындағы тікелей қатынас, яғни тауардың бағасы өскен сайын оның сатуға дайындаған саны да молаяды (басқа жағдайлар тұрақты болғанда) және де керісінше.

Ұсыныстың қисығы – бұл ұсыныс заңының графиктегі көрінісі, яғни бұл сызықтың нүктелері бағалардың белгілі бір мерзімде өзгеруінен сатушылардың нарықта қанша тауар ұсынатынан көрсетеді.

Ұсынысқа бағадан басқа да бағасыз факторлар әсерін тигізеді:

1. Ресурстардың бағасы. Ресурстар бағасының өсуі ұсыныстың азаюына әкеледі.

2. Технология. Технологияның жетілдірілуі ұсыныстың өсуіне әкеледі.

3. Бірін бірі алмастыратын және бірін бірі толықтыратын тауарлардың бағасы.

4. Келешекте инфляциялық және тапшылық жағдайлардың өзгерістерін күту.

5. Бәсекенің деңгейі

6. Салықтар және субсидиялар. Салық ставкасының өсуі ұсыныстың азаюына, субсидияның берілуі – ұсыныстың өсуіне әкеледі.

7. Ұсынысқа өндірістің даму барысында уақыт аралығы да әсерін тигізеді. Қысқа мерзім кезеңінде өндіруші ұсыныстың көлемін өзгерте алмайды.

Графикке ұсыныс қисығын салғанда тікелей осьте тауардың бағасы (Р), көлденең осьте ұсыныстың көлемі (S). Қисық сызық шығып келе жатқан бағытта болады.

Баға механизмі және бәсеке арқылы сұраныс пен ұсыныс өзара байланыста болады. Бұл байланыс нарықта тепе-теңдік жағдайы орнауына мүмкіншілік әкеледі. Нарықтағы тепе-теңдік жағдайы сұраныс пен ұсыныстың теңдігінде орнайды. Бұл жағдайда теңдік баға мен теңдік көлем қалыптасады.

Теңдік баға – бұл сұраныс пен ұсынысты теңдестіретін, сұраныс пен ұсыныс қисығының қиылысуы арқылы пайда болған баға.

Егерде нарықтық баға – Р₁ теңдік бағадан - Р_е төмен болса, нарықта тауардың тапшылық жағдайы орнайды яғни сұраныс көлемі ұсыныс көлемінен артады. Егерде нарықтық баға Р₂ теңдік бағадан жоғары болса, онда артықшылық орнайды, яғни ұсыныс көлемі сұраныс көлемінен артады.

8 Тақырып. Кәсіпкерліктің әлеуметтік экономикалық мәні.

1. Кәсіпкерліктің әлеуметтік экономикалық мәні.

2. Қазақстандағы кәсіпкерлікті ұйымдастырудың негізгі формалары.

3. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің дамуы.

Кәсіпкерлік дегеніміз – белгілі бір істі істей білу. Іс істеу – адамның белсенділігі және іскерлігі. Белсенділік, және іскерлік адамдардың еркін өмір сүру түрі.

Кәсіпкерлік – ежелден келе жатқан адамдардың іскерлік белсенділігі, қабілеті. Ал оның дамуы орта ғасырдан басталады: көпестер, саудагерлер, қол өнері қызметкерлері. Кәсіпкерліктің алғашқы дамуында кәсіпкер құрал жабдықтарға иелік ете отырып, өздері сол кәсіпорында қолдап жұмыс істеген. Бұл тауарлы өндірістің бастапқы жабайы түрі.

Кәсіпкерлік қабілеттілік – адамдардың ерекше таланттылығы. Оны түсіну үшін кәсіпкердің төрт функциясын түсіну керек.

1. Кәсіпкер барлық ресурстарды: жер, капитал және еңбекті өнім өндіру процесіне қосу ынтасын өз жауапкершілігіне алады, яғни өндірістің қозғаушы күші, себебі істеген ісі пайда беретініне сенеді.

2. Кәсіпкер өндіріс процесінде барлық негізгі шешімдерді өз қолына алады және фирманың (кәсіпорынынның) іс бағытын айқындайды.

3. Кәсіпкер – бұл жаңашыл, коммерциялық негізде жаңа тауар өндіруді, жаңа технологияны енгізу, бизнесті ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізуге аянбай жұмыс істейтін кісі.

4. Кәсіпкер – бұл тәуекелге баратын кісі. Тәуекелге бару үшін істелетін істің егжей –тегжейін айқын талдап, қортындысында не болатынын білген жөн (капитализм совет өкіметі емес, ешкім әншейін көмек көрсетпейді). Кәсіпкер тек қана өз уақыты, еңбегін, іс қабілеттілігін тәуекелге салмайды, сонымен бірге өндіріске кеткен өзінің және өзінің серіктестерінің немесе акционерлердің қаржыларын тәуекелге салады.

Кәсіпкерліктің түрлері

1. Атқаратын міндетіне қарай кәсіпкерліктің мынадай түрлері болады: өндірістік, коммерциалық, финанс және консультациялық.

2. Меншік түрлері бойынша жеке меншік, мемлекеттік, муниципалды, сонымен бірге қоғамдық құрылымдар меншігі.

3. Меншіктер саны бойынша кәсіпкерлік іс жеке адамның немесе коллективтің (ұжымның) құрамы болуы керек.

4. Кәсіпкерлік формасы бойынша екіге бөлінеді: 1) ұжымдық – құқықтық және 2) ұжымдық экономикалық.

Ұжымдық – құқықтық кәсіпкерліктер. Серіктектер – адамдардың бірлетігі, онда екі және одан да көп серіктестер болады. Олар өз капиталдарын қосады және әрбір мүше өзінің капиталымен жеке жауап береді.

Қатысушылары серіктестік міндеттемелері бойынша өздерінің жарғылық қорға салымдарымен жауап беретін, ал бұл сомалар жеткіліксіз болған жағдайда өздеріне тиісілі мүлікпен оған өздері еселенген мөлшерде енгізген салымдар арқылы жауап беретін серіктестік қосымша жауапкершілігі бар серіктестік деп табылады.

Бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық қоры құрылтай құжаттарымен белгіленгенмөлшерде үлеске бөлінген серіктестік жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп аталады.

Толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда қатысушылары серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлкімен ортақ жауапкершілікте болатын серіктестік толық серіктестік деп аталады.

Жарғылық қоры акциялардың нақты құнына тең белгілі бір санына бөлінген серіктестік акционерлік қоғам деп аталады, және ашық және жабық түрде болады.

Қатысушылары өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз бөліп бере алатын акционерлік қоғам ашық акционерлік қоғам болып табылады. Ашық акционерлік қоғам өзі шығаратын акцияларға ашық түрде жазылу жүргізуге және оларды заңдармен белгіленген жағдайларда еркін сатуға құқылы.

Акцияларды тек өз құрылтайшылары немесе алдын ала белгіленген өзге адамдар арсында таратылатын акционерлік қоғам жабық акционерлік қоғам болып табылады. Жабық акционерлік қоғамның өзі шығаратын акцияларға ашық түрде жазылу жүргізуге не оларды сатып алуға өзгеше түрде адамдардың шектеусіз тобына ұсынуға құқығы жоқ.

Азаматтардың бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік негізде, олрадың өз еңбегімен қатысуына және өндірістік кооператив мүшелерінің мүліктік үлестерін біріктіруіне негізделген ерікті бірлестігі өндірістік кооператив деп танылады.

Кәсіпкерліктің ұжымдық – экономикалық формалары.

1. Концерн – көпсалалы акционерлік қоғам, әр түрлі компаниялардың бақылау пакеттерін сатып алады.

2. Ассоциация – экономикалық дербес кәсіпорындардың ерікті бірлестігі. Маманданған кәсіпорынның негізгі мақсаты ғылыми –техникалық, өндірістік, экономикалық және әлеуметтік міндеттерді бірігіп шешу.

3. Консорциум – бұл ірі финанс операцияларын істеу үшін (мысалы, өте ірі жобаға инвестиция) біріккен кәсіпкерлердің бірлестігі.

4. Синдикат – бір саланың кәсіпкерлерін тауар сатуға біріктіру.

5. Картель – тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандардын бөлу, өндіріс мөлшері жөнінде келісім.

6. Финанс - өнеркәсіп тобы – банк, сақтандыру және сауда капиталының бірлестігі.

9 Тақырып. Капиталдың айналымы.

1. Негізгі және айнымалы капитал.

2. Негізгі капиталдың физикалық және материалдық тозуы.

3. Инвестиция өндірістік қорлардың қаржыландыру көзі.

Тауар өндірісі пайда болып қалыптасқаннан бері, капитал мынадай тарихи формалар алған: сауда капиталы, өсімқорлық, өнеркәсіптік. Капитал түсінігіне ең толық, жан жақты зерттеуді жүргізген К.Маркс. Капиталдың қызмет етуінің нақты формаларын зерттеумен қатар, ол оның мәнін, мазмұнын зерттеген. К.Маркс капиталды зат деп қоймай, ол оны қозғалыс деп тұжырымдады. Капиталды капиталистер мен жалдамалы жұмысшылар арасындағы ерекше белгілі тарихи қоғамдық қатынастар деп көрсетті. Осымен қатар капиталдың заттық түрі болады көрсетті – машина, шикізат, құрал-жабдықтар.

Капиталдың әр түрлі элементтерінің айналымы бірдей жүрмейді. Капиталдық құңның айналымдағы әр қилы функцияларына сәйкес, капитал негізгі және айналмалы болып болінеді.

Негізгі капиталға еңбек құралдарының құны жатады, айналмалыға еңбек заттарының және жумысшы күшінің төлем құңдары жатады. Капитаддың осы бөлшектерінің айналымының айырмашылықтары, өңдіргіш капиталдың құнының әр элементтерінің жасалынатын өнімге өзінің құнын алмастыруының әдістерінің әр түрлі болуымен байланысты болады.

Негізгі капитал - бұл өндіріс процесіне тұтас қатынасатын, бірақ өз құнын өнімге бір-бірте ауыстырып, меншік иесіне ақшалай формада бірте-бірте қайтып оралатын капитал. Нсгізгі капиталға барлық жабдықтардың, машиналардың, өндірістік ғимараттардың, құрылыстардың құны жатады. ІІІикізат, отын, материалдар айналмалы капиталға жатады, бұлардың құны әрбір ауыспалы айналым актісінен кейін қайтып оралып отырады. Осыған жұмысшы күшінің төлем құны да жатады.

Айналмалы капитал - өндіргіш капиталдың бір бөлігі болып табылады; оның құны, оны тұтыну процесінде толығынан өнімге ауысып, әрбір ауыспалы айналым актісінің соңында (жоғарыда айтылғандай) ақшалай формада тұтас қайтады. Негізгі капитал материалдық (физикалық) және моралдық жағынан тозады.

Материалдық тозу: негізгі капиталдың элементтері физикалық түрғыдан қызмет етуге жарамсыз болып қалуы. Олардың тұтыну құны жоғалады. Материалдық тозу мынадай жағдайларла орын алады:

• жұмыс кезеңінде капиталдың қызмет ету процесінде;

• табиғат күштерінің әсерімен жұмыссыз қалған кезенде.

Материалдық тозудың екі жағы болады:

• техникалық-өндірістік - тұтыну құнының жойылуы;

• құндық - құнның жаңа өнімге көшуі.

Моралдық тозу - бұл негізгі капиталдың, еңбек құралдарының құнының төмендеуінің нәтижесінде, немесе, олардың өнімділігінен жоғары өнімді еңбек құралдарының пайда болуына байланысты құнының бағалылығының жойылуы. Моралдық тозудың екі түрі болады:

1. еңбек өнімділігінің өсуіне сәйкес берілген еңбек құралдары арзандау, аз құнмен ұдайы өндіріледі;

2. құны бұрынғыдай машиналар өндіріледі, бірақ техникалық жағынан жетілуі, өнімділігі, рентаблділігі жогары болады.

Аталған екі жағдайдада негізгі капиталдың құны жойылады төмендейді, өйткені еңбек құралдарьның бағасы олардың пайдалылығымен есептелінеді (белгіленеді).

Осы жағдай амортизациялық қор құруға мәжбүр етеді. Осы қордың қаражаты жыл сайын жасалып отыратын, амортизациялық жарналардан құралады.

Амортизация қорының қаржылары ескірген еңбек құрал-жабдықтарды толық алмастыруға, жабдықты жөндеуге, жетілдіруге сондай-ақ қосымша машиналар, станоктар және т.б. сатып алуға пайдаланылады. Демек. амортизация қоры өңдірісті ұлғайтуға пайдаланылады, қорланудың косымша көзі ретінде қызмет етеді.

Капиталдың қызмет ету мерзімінің сипаттамалары өте манызды экономикалық көрсеткіштерге жатады. Өйткені, басқа кәсіпкерлермен бәсекелестік жағдайда ұтысқа тек уақыт үнемдегендер жетеді.

Басқа кәсіпкерлермен бәсекеде уақыт ұтқан алдымен жеңіске жететін болғандықтан, капиталдың қызмет ететін уақыт мерзімін сипаттайтын көрсеткіштер ең маңызды экономикалық көрсеткіштерге жатады. Мысалы, капиталдың айналу шапшандығы, оның бір жыл ішіндсгі айналым саны арқылы есептеледі:

п =

мұнда

П - айналым саны,

О - капитал айналымының өлшем бірлігі ( 1 жыл),

Т - берілген капиталдық айнапым мерзімі (ай).

Капиталдың айналымы, көрсеткіш ретінде, сату көлемі мен жұмсалған капиталдың ара сәйкестігін сипаттайды, яғни активтердің таза салымы қандай дәрежеге жеткенше өткізу (сату) жүріп отыратынын көрсетеді:

К1 =	Сатудың көлемі
	Салынған капитал.

Осы түрлі көрсеткіштердің жабайысына айналмалы капиталдың айналуының коэффициенті жатады, бул осы кезендегі айналмалы капиталдын орташа қалысының, осы кезенде өткізілген өнімнің құнының (сатудан ақшалай түсім) болінісіне тең болады.

Rоб=	Айналмалы капиталдың орташа қалдығы
	Сатылған өнімнің құны

10 Тақырып. Кәсіпорынның шығындары мен табысТаРы.

1. Шығындардың мәні.

2. Шығындардың түрлері.

3. Табыс және пайда.

Тауар өндірісінде өндіріс факторларын (еңбек, жер, капитал, кәсіпкерлік қабілеттілігі) сатып алуға шығатын шығындарды талдау қажеттілігі туындайды. Шығындар - нарықта құн формасынан алынған ресурстар шығындары. Яғни өнім өндіріп өткізілетін өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі.

Өндіріс шығындары ұдайы өндірістің нәтижесі болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынатын құрал-жабдықтары мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді.

Өндіріс шығындарының классификациясы

1. Шығындарды есепке алу тәсілдері бойынша:

Айқынсыз шығындар - кәсіпорын иесінің өз меншігіндегі сатып алынбайтын өндіріс факторлар-ларын пайдаланғандағы шығындар.

Айқын шығындар - шикізат, материалдарға, жолдамалы еңбеккерлердің жалақысына және т.б. кеткен ақшалай шығындар.

Ж

Бухгалтерлік шығындар

Экономикалық шығындар ресурстардың сиректігіне және оларды балама пайдалану мүмкіндіктеріне негізделеді. Тауар өндіру үшін алынған ресурстардың экономикалық шығындары, оларды өте қолайлы пайдаланып өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын және айқын емес шығындар болып бөлінеді.

Айқын шығындар - өндіріс факторларымен жабдықтаушыларға айқын ақша формасындағы төлем түрінде жұмсалатын шығындар. Оларға ресурстарды сатып алу шығындар; жұмысшылар; қызметкерлерге жалақы төлеу, көлік шығындары т.б.

Айқын емес шығындар - өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі ресурстардың құнын айтады; ғимараттардың жалға берілмеу шығындары т.б.

2. Өндірілген өнім көлемінің өзгеруіне байланысты:

Тұрақты шығындар (ҒС) – бұл шығындар өндірілген өнім көлемінің өзгеруінен тәуелсіз өзгермейтін шығындар.

Тұрақты шығындар – (FC) белгілі уақыт аралығында өндіріс пен өткізу көлемінің өзгеруіне байланысты емес шығындарды атаймыз. Тұрақты шығындардың графикалық бейнесін бөлігіне паралельді түзу сызық көрсетеді.

T c

C

Vc

Fc

Q

Тұрақты шығындарға: облигациялық заем, міндетті төлемдер, ренталық төлемдер; ғимараттар мен жабдықтардың амортизациялық төлемдерінің бөлшегі; сақтандыру жарналары, жұмысшылардың еңбек ақысы т.б. Олар старттық (бастапқы) және қалдық шығындар болып бөлінеді. Старттық шығындарға - өндіріс пен өткізудің қайта басталуымен байланысты жұмсалатын тұрақты шығындардың бір бөлшегі жатады. Бұл шығындарды координата осінде көруге болады.

C

Fc

старттық

шығындар

-----------------------------------------------

қалдық

шығындар

Қалдық шығындар дегеніміз - өндіріс пен өткізу белгілі бір уақытта толық тоқтағанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорындардың тұрақты шығындардың бір бөлігін жатқызуға болады.

11 Тақырып. Өндіріс факторлар нарығы жӘне факторлық табыстардың қалыптасуы.

1. Еңбек нарығы және жалақы.

2. Капитал және процент.

3. Жер нарығы және жер рентасы.

Экономикада бөлу процесі өте маңызды рөл атқарады, ол өндірілген өнімдегі әрбір адамның үлесін, қоғам мүшелерінің табысы, әл-ауқат, тұрмыс дәрежесін сипаттайды. Бұл тақырыпта меншікке сәйкес өндіріс факторлары – еңбек, капитал, жер, сондай-ақ табыс нысаны – жалақы, пайда мен пайыз, жер рентасы. Бөлу баға арқылы жүзеге асады. Сондықтан табыстардың құрылуының экономикалық механизмін ұғыну үшін нарықтық экономикада өндіріс факторлары қалай бағаланады, соны түсіну керек.

Өндіріс факторлар нарығы

Еңбек нарығы

Еңбек нарығы – бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату - сатып алу туралы экономикалық қатынастардың жүйесі. Нарықтардың басқа да түрлеріне сәйкес еңбек нарығында жұмыс күшіне деген ұсыныс пен сұраныс туады.

Еңбек нарығына тән қасиеттер:

• жұмыс орындарын ұсынатын кәсіпорындардың санының мол болуы (жұмыс күшіне сұраныс);

• әртүрлі мамандықтағы еңбеккерлердің санының мол болуы (жұмыс күшінің ұсынысы);

• еңбек нарығында бірде - бір кәсіпорын және бірде - бір еңбекккердің күш ықпалының жүрмеуі;

• жұмыс күшінің жалақының мөлшерімен бағалануы.

Қазіргі экономикалық теорияда жалақыны кең және тар мағынада түсіндіруге болады. Кең мағынада жалақы әртүрлі мамандықтағы еңбеккерлердің жалпы еңбекақысы. Бұл жағдайда жалақы сомасына еңбекақымен қатар сыйлықтар және басқа да ынталандырушылық ақылары кіреді. Тар мағынада, жалақы – пайдаланған еңбек бірлігінің бағасы.

Жалақы номиналды және нақты түрінде ажыратылады. Номинальды жалақы ақшаға шығарып берілетін жалақы, яғни еңбектердің өз еңбегі үшін алған ақша санасы.

Нақты жалақы еңбеккердің алған ақша санасына өзі үшін және отбасы үшін қанша қажетті өмір сүру тауарларын сатып алуға болатынын көрсетеді.

Нақты жалақы екі факторға тәуелді:

1. Номиналды жалақыға.

2. Еңбеккердің тұтыну және әл-ауқат тұрмыс дәрежесін сипаттайтын тауарлар бағасының деңгейіне.

Капитал - көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, ол сонымен қатар материалдық емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда адамның қабілеті, білімі. Капиталдың екі негізгі формасын айтуға болады: өндіргіш капитал-өндіріс құрал - жабдықтары, ақшалай капитал – ақша капитал тиімді пайдалану арқылы ол иесіне табыс әкеледі, Капиталдың өсімі – пайызы деп аталады.

Нарықтағы сатушылар мен сатып алушылардың арақатынастарының объектісіне байланысты, капитал нарығы деген түсінікке анықтаманың екі түрлі болуы мүмкін.

• Өндіріс факторлары нарығында капитал деп олардың құндық өлшеміндегі физикалық капитал түсініледі. Бұл жағдайда капиталдар нарығы өндіріс факторлары нарығының бір бөлшегі болып табылады.

• Қаржы нарығында капитал дер ақша капиталы түсініледі. Сондықтан капиталдар нарығы қарыз капиталдар нарығының құрамды бөлігі болып табылады.

Рента меншікке келетін табыстың бір түрі, капиталды жерге пайдалану құқы үшін меншік иесіне түсетін төлем. Оның көлемі аренда келісімінде белгіленеді. Жер рентасы – жер учаскесін уақытша қолданғанға төленетін төлем. Жер рентасының екі түрі бар: дифференциалды және абсолютті.

Абсолюттік рента – бұл жериелерінің иемденетін табыстарының бір түрі. Оның абсолюттік деп аталатын себебі – ол құнарлылығы мен басқа да жағдайларға байланыссыз жалға берілген барлық жерлерден алынады. Мұны жерге меншік монополиясы болу салдарынан, жер иесіне жерге капитал пайдалану үшін төленетін төлем. Қай елде болмасын, халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін құнарлы жермен қатар өнімділігі төмен жерлерді де пайдалануға тура келеді. Сондықтан нарық бағасы құнарлылығы төмен жерде өндірілетін өнімдердің жеке өндірістік бағасымен өлшенеді. Мұндай артық пайданы абсолюттік рента түрінде жер иелері иемденді.

Дифференциальды рентаның қайнар көзі құнарлылығы жоғары және нарыққа жақын жерлерде өндірілетін ауыл шаруашылығы өнімдерінің жеке өндіріс шығындары қоғамдық өндіріс шығындарынан әлдеқайда кем болады да, сондай жерлерді пайдаланатын жалгерлердің үстеме пайдасы болып табылады.

1. Жердің табиғи құнарлылығына және жер учаскелерінің нарыққа жақын орналасуына байланысты алынатын пайданың төлемі ретінде жер иелеріне көшуін дифференциальдық І рента деп атайды.

2. Жердің құнарлылығын жасанды жолмен жақсарту арқылы алынатын үстеме пайданы дифференциалдық ІІ рента деп атайды. Екінші дифференциалдық рента егіншілікті интенсивті жүргізу әдісін және жердің құнарлығын өсіруді, прогрессивті биотехнология қолдануды, жоғары потенциалы бар тұқымдарды қолданады.

12 Тақырып. Ұлттық экономика жүйе ретінде. Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер.

1. Ұлттық экономика жүйе ретінде.

2. Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер.

3. Макроэкономикалық тепе-теңдік.

Нарық экономикасы екі дәрежеде қызмет атқарады, ол «макроэкономика» және «микроэкономика» болып бөлінеді, осыған сәйкес талдау да – «макроэкономика» және «микроэкономика» деңгейінде жүргізіледі. Осылай талдау жасаған Дж.М.Кейнстің 1936 жылғы «Жұмыспен қамту, пайыз және ақшаның жалпы теориясы» деген еңбегі батыс экономистері арасында кең қолдау тапқан. Егер де микроэкономиканың нарық жағдайындағы басты сипаты және негізгі мақсаты – табыс табу болса, «макроталдау» назарында агрегатты өлшемдер (жалпы өнім, ұлттық табыс, жиынтық шығындар) болады да макроэкономика қоғамдық өндірісті динамикалық өсіп-өркендеуге бейімдейді.

Макроэкономикада зерттелетін негізгі мәселелер:

• ұлттық өнім және ұлттық табыстың мөлшері мен құрылымын анықтау;

• жұмыссыздық және жұмыспен қамтудың мәселелері;

• инфляция мен инфляция қарсы саясат;

• экономикалық өсудің түсінігімен факторларын зерттеу;

• экономикалық дамудың циклдары;

• ұлттық экономиканың сыртқы экономикалармен өзара әсерлерін зерттеу;

• мемлекеттің макроэкономикалық саясатының мәселелері.

Экономиканың дамуын ұлттық есептер жүйесі (Ұ.Е.Ж.) мен халық шаруашылығының балансы жалпылама сипаттайды. Ұлттық есептің БҰҰ статистикалық комиссиясы жасаған стандарттық жүйесі әлем тәжірибеде 1953 ж. бастап қолданып келеді. Ұ.Е.Ж. мемлекеттің негізгі экономикалық көрсеткіштерін бағалау және әрбір елдердің экономикасын өзара салыстыру үшін халықаралық стандарт рөлінде қолданылады.

Ұ.Е.Ж. негізінде есептелген макроэкономикалық көрсеткіштерде материалдық және материалдық емес өндірістің айырмашылығы есепке алынбайды. Макроэкономикалық көрсеткіштерге жататындар жалпы ұлттық өнім (Ж.Ұ.Ө.), жалпы ішкі өнім (Ж.І.Ө.), таза ұлттық өнім (Т.Ұ.Ө.), ұлттық табыс (Ұ.Т.) және жеке табыс (Ж.Т.).

• Жалпы ұлттық өнім Ж.Ұ.Ө. – белгілі уақыт кезеңінде қоғамның қарамағындағы ұлттық өндірістік факторлармен өндірілген барлық игіліктер мен қызмет түрінде анықталады. Басқаша айтқанда жалпы ұлттық өнім Ж.Ұ.Ө. – бұл ұлттық тауарлар мен қызмет көрсетудің бір жылдық нарықтық құны.

Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) – белгілі бір мерзімде ел шеңберінде өндірілген барлық тауарлар мен қызметтердің нарықтық құны. Ұлттық иелігіне қарамастан, осы елдің территориясындағы барлық экономикалық субъектілер қызметтерінің нәтижесі жатады.

ЖІӨ =ЖҰӨ - сыртқы экономика операция бойынша сальдо

Егер де мемлекеттің жалпы ішкі өнімі жалпы ұлттық өнімнен артық болса (ЖІӨ >ЖҰӨ), онда осы елдің шеңберінде қызмет атқаратын шетел капиталының жергілікті капиталдан артық болғаны.

Таза ұлттық өнім ТҰӨ бұл қолданудан шығарылған жабдықтардың орны толтырылғаннан кейін тұтыну үшін қалған түпкі өнімдер мен қызметтердің сомасы. Келесі формула бойынша есептеледі:

ТҰӨ = ЖҰӨ - А

Мұнда а – амортизациялық жарнаның сомасы.

ТҰӨ-нің бік компоненті бизнеске салынатын жанама салықтар экономикалық ресурстардың ағымдағы үлесін көрсетпейді, сондықтан жанама салықтың көлемі ұлттық табысты ҰТ есептегенде ТҰӨ-нің ақшалай көлемінен алынады.

ҰТ = ТҰӨ - ж.с.

Мұнда: ж.с. – жанама салықтар.

Жеке табыс ЖТ халықтың жеке тұтынуына түсетін ақшаның санын және осы жағдайдың ҰТ-тың қозғалысында орын алатын қайта бөлу процестерін көрсетеді. Жеке табысты есептегенде ҰТ-тан корпорациялардың пайдасына салынатын салықтар, олардың бөлінбей қалған пайдасы, әлеуметтік сақтандыру жарналарының көлемі алынып тасталады, трансферттік төлемдер қосылады.

ЖТ = ҰТ – С+Т

мұнда: С - корпорациялардың пайдасына салынатын салықтар, бөлінбей қалған пайдасы, әлеуметтік сақтандыру жарналарының көлемі;

Т - трансферттік төлемдер.

Қолда қалған табыс адамдардың жұмсай алатын табыстарын сипаттау үшін қолданылады, осыны есептеу үшін жеке табыстан халық төлейтін салықтардың жалпы көлемі алып тастайды. Қолда қалған табыс - тұрғындардың билігінде болатын табыс.

Макроэкономикалық тепе-теңдік - жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың тепе-теңдік көрінісі. Жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың сызықтарының қиылысуының мағынасы – бұл баға дәрежесінің теңдігі мен ұлттық өндірістің тепе - теңдігі.

Жиынтық сұраныс (АД) – бұл қоғамдағы үй шаруашылықтарының, кәсіпорындардың және үкіметтің берілген баға деңгейінде жалпы өндірілген тауарлар мен қызметтерді сатып алу қажеттілігінің көрінісі. Ұлттық есептер жүйесі бойынша тауарлар мен көрсетілген қызметтерге сұраныс төрт жақтан қойылады: тұтыну, инвестициялар, мемлекет, таза экспорт. Экономиканың жабық және ашық түрлеріне болатынын ескерген жоқ. Жабық экономикада сыртқы экономикалық қызметті қарастырмайды және тек ішкі мүмкіншіліктерге есептеледі.

13 Тақырып. Жұмыссыздық пен инфляция макроэкономикалық тұрақсыздықтың көрінісі ретінде.

1. Жұмыссыздықтың мәні мен түрлері.

2. Жұмыссыздықтың зардаптары.

3. Инфляция түсінігі және қазіргі кездегі инфляцияның салдары.

4. Инфляция түрлері. Инфляция қарсы саясат.

Жұмыссыздық - еңбек нарығының біртұтас элементі болып табылады. Жұмыссыздық өте күрделі құбылыс және қоғам даму барысында әр түрлі экономикалық мектептердің көзқарастары әр түрлі болған. Осы көзқарастарға қысқаша тоқталып назар аударайық.

Мальтузиандық мектептін ірі өкілі Т. Р. Мальтус жұмыссыздықтың пайда болуын халық санының артып кетуімен байланыстырды. Халықтың саны геометриялық прогрессиямен өседі (яғни 1,2,4,8,16…), ал өмір сүру жабдықтар тек арифметикалық прогрессиямен өседі (яғни 1,2,3,4…). Сондықтан тұрғындардың жоғары қарқынмен өсуі жұмыссыздықтың себебі болып табылады.

Кейнстік мектеп жұмыссыздықты тауарға сұраныстың төлем қабілеттілігінің жеткілісіздігімен және жалақының жоғары деңгейімен түсіндіреді. Жұмыспен қамтудың негізгі параметрлері тауарлар мен қызметтердің тұтынулық және инвестициялық нарығындағы сұраныстың көлемімен белгіленеді. Еңбек нарығындағы сұранысты жиынтық сұраныс, инвестициялар және өндірістің көлемдері реттеп отырады. Жұмыссыздықтың болуы жиынтық сұраныстың жеткіліксіз болуымен байланысты, яғни жұмыссыздықтың төмендеуіне жиынтық сұраныстың өсуі және жиынтық сұраныстың құрылымы әсер етеді. Жұмыссыздықтың деңгейі мемлекеттің инвестициялық іс-әрекеттерінің молаюы және экономикалық дамуы арқылы реттеледі.

Жұмыссыздық – бұл жұмыс күшіне деген сұраныс пен оның ұсынысының арасындағы айырмашылықтан туындайтын нәтиже. Экономикада жұмыс күші жұмыспен қамтылған және жұмыспен қамтылмаған (жұмыссыздардан) құралады. Жұмыссыздықтың деңгейі жұмыссыздар санының қоғамдағы барлық жұмыс күшіне қатынасымен анықталады. (% пен есептеледі)

Жұмыссыздықтың негізгі формалары:

• Жасырын жұмыссыздық - өндірісте артық жұмысшылардың қолданылуы, немесе ақпараттың болмауына байланысты.

• Фрикциондық жұмыссыздық – адамдар бір жұмыстан басқа жұмысқа, бір жерден басқа жерге жұмыс іздеумен ауысуын айтады.

• Құрылымдық жұмыссыздық - өндірістік қуаттың жетпеуінің нәтижесінде туындайды: жеке саланың дамуының кері пропорциональды болуынан және ескі саланы жабу мен жаңа саланы дамытудың нәтижесі ретінде қарауға болады, сондай-ақ жынысының, жасының, ұлтының, мамандығының, басқа да жеке қасиеттерінің ерекшеліктеріне байланысты болады.

• Циклдық жұмыссыздық - өндірістің құлдырауынан туындайды.

Макроэкономикалық тұрақсыздықтың тағы бір көрінісі – ол инфляция. Инфляция жағдайында ақшаның сатып алу қабілетінің төмендеуіне және тауарлар мен қызметтер бағаларының өсуіне әкеледі. Инфляция адамзат тарихында жаңа құбылыс емес. 1775-1783 жылдары Солтүстік Америкада тәуелсіздік үшін болған соғыс доллардың құнсыздануына әкеліп соқтырды, Франция 1789-1794 жж. революция кезінде ақша 7 жылда 883 есе құнсызданды. Алғашқы рет «инфляция» деген ұғым ақша айналымына қатысты АҚШ-та Азамат соғысы кезінде қолданыла бастады. Инфляция – қағаз ақшаның құнсыздануына байланысты болатын әлеуметтік-экономикалық құбылыстар жиынтығы, басқаша айтқанда айналымдағы ақша массасының нақты ұсынылған тауар санынан артып кетуі. Соның нәтижесінде тауарлармен қамтамасыз етілмеген ақшаның пайда болуы инфляцияны білдіреді. Инфляцияның бірнеше түрі бар.

Шетелде нарықта болатын инфляциялық тепе-теңдік формаларына байланысты инфляцияны ашық және басылыңқы түрге бөледі.

• Ашық инфляция еркін баға құрылымы экономикасына тән және тауар мен қызмет көрсетуге үнемі бағаның өсуін байқатады. Егер макроэкономикалық тепе-теңдік сұраныс жағына қарай бұзылса және тұрақты бағаның өсуімен байқалса, онда бұны ашық инфляция дейміз.

• Басылыңқы (жасырын) инфляция – бағаны реттейтін экономикаға тән, яғни жалпы мемлекеттің бағаны бақылауымен жүзеге асатын инфляция.

Сондай-ақ ол тауар тапшылығына, өнім сапасының төмендуінде, ақшаның қорлану мәжбүрлігінде, көлеңкелі экономика дамуында, бартерлік іс-әрекетте байқалады. Басылыңқы инфляция ақшаның төлем қабілеті бар құрал және тауарлар мен қызметтерді бөлу өлшемі қызметін атқара алмаған жағдайда мемлекеттің тауар бағасын сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдік бағасынан төмен болуын қолдану арқылы пайда болады.

Инфляцияның экономикалық және әлеуметтік зардаптары:

1. Елдің ұлттық табысы мен байлығы қоғамның әр түрлі топтарының арасында қайта бөліске түседі.

2. Инфляцияның жоғары қорқынмен өсуі ұзақ мерзімге жоспар жасауды қиын жолға қояды, кәсіпкерлердің тәуекелін өсіреді.

3. Қоғамның саяси тұрақтылығы бұзылады, әлеуметтік шиеленісті күшейте түседі.

4. Ұлттық тауарлардың бәсеке қабілеттілігі төмендейді, экспорт азаяды, жұмыссыздық өседі.

5. Шетелдің тұрақты валютасына сұраныс өседі, ол капиталдың шет елге ауысуына әкеледі.

Мемлекеттің инфляцияға қарсы саясатын экономиканы тұрақтандыру, бағамен жалақыны реттеу, қаржыны сауықтандыру, ақшаны эмиссиялауды қатал бақылауға алу сияқты жалпы экономикалық шараларды іске асыру арқылы жүргізеді. Ал аса төтенше жағдайда ақша реформасы жасалады.

Инфляцияға қарсы саясат деген бұл инфляцияны төмендетуге бағытталған мемлекеттік реттеу құралдарының жиынтығы. XX ғ. 60 жылдарынан бастап бағаны тікелей және жанама түрде реттеу мақсатымен барлық экономикаға ортақ шаралар қолданыла бастады.

Тікелей реттеу табыстар саясаты шеңберінде жүргізілді. Табыстар саясатын екі бағытқа бөлуге болады: жалақы мен бағалардың өсу нысандарын белгілеу және осыларға тікелей бақылау жүргізу. Бақылауға заң актілерінің күші тән болады. Жалақы ставкаларының өзгерістері әдетте барлық экономикадағы еңбек өнімділігінің өсу қарқынымен байланысты болады; бағалардың өзгерістері еңбекақыға жұмсалған шығындардың өзгерістерін өтеу үшін жүргізіледі. Осы бағыттың мәні мынада: жалдамалы жұмыскерлердің табыстары тікелей реттеледі, ал пайда – жанама түрде баға арқылы реттеледі. Заң жүзінде бағаның өсуіне шектеудің қойылуы, бағаларын жоғарылату пайдалы болатын тауарлардың көлеңкелі нарығын дамытуы мүмкін.

Бағаға ықпал жасаудың жанама әдістеріне монетарлық және фискалдық саясаттың шаралары жатады.

• мемлекет фискалдық саясат әдістер арқылы жиынтық сұранысты азайтуға тырысады (мемлекеттік сатып алуға және инвестицияларға шек қойып,

• Ақша несие саясатын жүргізу (ашық нарықта операция жүргізу, банк пайызын және резервтік норманы өзгерту арқылы).

14 Тақырып. Экономиканың циклдық дамуы жӘне экономикалық Өсу.

1. Нарықтық экономиканың циклдық дамуы.

2. Экономикалық цикл және оның кезеңдері.

3. Экономикалық өсу түрлері және себептері.

4. Экономикалық өсудің типтері мен факторлары.

Техникалық прогрес пен адамдар мүддесінің арасындағы алшақтық экономикалық жүйеге көптеген оқыс сілкіністер әкеледі. Ол адамзат қоғамының ерекшелігіне қарай белгілі ырғақ пен тербеліске түсіп, толқуларға ауысады. Экономикалық теорияда экономиканың мұндай құбылыстары, «экономикалық толқулар» немесе «экономикалық цикл» деп аталады.

Экономикалық цикл – бұл дағдарыстар арасындағы мерзім және осы кезде оның төрт фазасы ауысады.

Дағдарыс тауарлардың артық өндірілуі, несиенің азаюы және процентінің жоғарылауы арқылы көрінеді. Бұл жағдай пайданы азайтады және өндірісті төмендетеді. Кәсіпорындардың банкрот болуына әкеледі. Қысқаша айтқанда дағдарыстың сипаттамасы келесідей:

1. Артық өндіріс себебінен өндірістің көлемі қысқарады, банктер мен кәсіпорындар банкротқа ұшырайды.

2. Жалақы төмендейді, жұмыссыздық өседі.

3. Бағалы қағаздар нарығы құлдырайды, акция курстары төмендейді.

4. Ақшаға сұраныс өседі, пайыз мөлшерлі жалақысы өседі.

5. Дағдарыс тоқыраумен алмасады. Бұл сатыда өндіріс төмендеуін қояды, бірақ өспейді де.

Тоқырау фазасының сипаттамасы:

1. Өндірістің құлдырауы мен бағалардың төмендеуі тоқырау жағдайында болады.

2. Жұмыссыздық жоғары деңгейде болады.

3. Ақшаға сұраныс төмендейді, пайыз мөлшерлі жалақысы азаяды, сөйтіп өндірістің салаларын ұлғайтуға жағдай жасалады.

Жандану фазасының сипаттамасы:

1. Дағдарыстан аман қалған кәсіпорындар негізгі капиталдарын жаңартып, өндірісті ұлғайтуға кіріседі. Өндірілген тауарлар көлемі мен сапасы жағынан өндіріс дағдарысының алдындағы дәрежеге жетеді.

2. Инвестициялар өседі.

3. Бағалар көтеріледі, себебі сұраныс өседі.

4. Жұмыссыздықтың деңгейі қысқара бастайды.

5. Ақшаға сұраныс өседі, пайыз мөлшерлі жалақысы өседі.

Өрлеу фазасының сипаттамасы:

1. Өндірістің көлемі дағдарыс алдындағы дәрежеден артады.

2. Жұмыссыздық деңгейі маңызды түрде қысқарады.

3. Тауарлардың бағасы өседі.

4. Қарыз капиталының ұсынысы өседі.

5. Несиеге сұраныс өседі. Сөйтіп шаруашылық жаңа дағдарысқа қарай қадам басады.

Өндірістің құлдырауы мен қатар инфляция болып тұрған жағдайды стагфляция деп атайды. Қазір экономиканың монополистік секторы, мемлекеттің қолдауына сүйеніп, бағаны бұрынғы дәрежеде ұстап қалғаны мен қатар, оны өсіреді.

Циклдарға әсерін тигізетін факторларды сыртқы және ішкі деп бөлуге болады.

Сыртқы факторлар – экономикалық жүйеге тәуелсіз факторлар: халық санының өзгеруі, соғыстар, төңкеріс, басқа да саяси шиеленістер, жаңа жерлерді игеру, бағалы ресурстардың жаңа кен орнын ашу ғылыми-техникалық прогресс, күннің көзіндегі құрғақшылыққа әкелетін таңбалардың пайда болуы, т.б.

Ішкі факторлар – экономикалық жүйемен байланысты факторлар: капиталдың физикалық қызмет атқару мерзімі, тұтынудағы, жұмысбастылықтағы, инвестициялық, мемлекеттің экономикалық саясатындағы өзгерістер, тауар және ақша қайшылықтары, сұраныс пен ұсыныс арасындағы қайшылықтар, капиталдың артық қорлануы.

Экономикалық құбылыстарды қайталауға бейім тұратын нарықтың ерекшеліктерін өткен ғасырдың бірінші жартысындағы өмір сүріп еңбек еткен экономистер байқаған сонымен қатар ХІХ және ХХ ғасырларда жетекші экономистердің бірде-бірі бұл мәселеге тоқталмай өте алмады. Олардың еңбектерінен циклдық дамудың байланыстылығы, экономикалық процестерге әсерін мойындаған, циклдық дамудың себептерін анықтауға ұмтылған әр түрлі пайымдауларды, түсіндірулер мен болжамдарды кездестіруге болады. Нарық жағдайында өндіріс қозғалысының циклдық себептеріне экономикалық теорияда қалыптасқан бірнеше теориялық бағыттар бар.

15 Тақырып. Мемлекеттің ақша – несие жүйесі.

1. Ақша жүйесі түсінігі мен типтері.

2. Ақша нарығындағы тепе-теңдік.

3. Несиенің мәні мен формалары.

4. Қазақстан Республикасының банктік жүйесі.

Жалпы мемлекеттік заңдармен реттелген елдегі ақша айналысын

ұйымдастыру ақша жүйесі болып саналады.

Ақша жүйесінің элементтеріне жататындар:

1. Ақша бірлігі. Бұл тауар бағасын анықтап өлшеу үшін қолданылады. Қазақстанда – теңге.

2. Баға масштабы. Бұл мемлекет анықтаған ұлттық қағаз ақша данасының металға бағаланған салмақ мөлшері.

3. Ақша түрлері. Бұған жататындар: мемлекет шағаратын банкноттар, монеталар, қазыналық билеттер.

4. Эмиссиялық жүйе – айырбасқа арнап заңды түрде ақша мен құнды қағаздар шығару тәртібі.

5. Ақша жүйесінің институттары – ақша айналымын реттеп отыратын мемлекеттік және мемлекеттік емес мекемелер.

6. Валюталық паритет – екі валюта арасындағы шекті қатынасты білдіреді.

Ақша түрлеріне байланысты айналыс жүйесі екі типке бөлінеді:

• металл ақшаның айналыс жүйесі – айналыста алтын және күміс монеталар жүреді, несие ақшалар металл- ақшаға еркін айырбасталады.

• несие және қағаз ақшаның айналыс жүйесі.

Бұл жүйеде айналыстан алтын шығарылады. Қазіргі кезеңде ақша өз айналысында қолма-қолдан қолма-қолсыз ақшаға және терісінше өтеді. Ақша массасы дегеніміз халық шаруашылығындағы тауарлар мен қызметтің айналымын қамтамасыз ететін сатып алу мен төлемдердің жиынтығы. Ақша массасының көлемі көптеген факторларға тәуелді, алдымен ақша нарығының көлемі мен конъюнктурасын белгілейтін, ақшаның ұсынысы мен сұранысынан.

Ақшаның ұсынысы – бұл осы мезгілде экономикада айналыста жүрген төлем құралдарының жиынтығы. Ақшаға сұраныс – оның айналыс құралы және жинау құралы қызметінен туындайды. Ақша массасының динамикасына көп факторлар әсер етеді. Ақшаның сандық теориясының өкілі американдық экономисі Фишер келесі формуланы ұсынады:

M · V = P · Q

мұнда: M – айналыстағы ақшаның саны;

V – ақшаның айналыс жылдамжығы;

Р – бағаның орташа деңгейі;

Q – барлық тауарлар мен қызметтердің саны.

Ақшаның ұсынысы елдің Орталық банкі бақылап отырады, яғни тіркелген дәрежеде қолдап отыруға тырысады. Сондықтан ақша ұсынысының қисығы тік сызық түрінде болады.

Ақша жалпы сұраныс процент мөлшерлемесінің берілген шамасында, адамдар мен фирмалар мәмілеге келу үшін және бағалы қағаздар сатып алу үшін, өздерінің қарамағында болғанын ұнататын ақшаның жалпы көлемі.

Ақшаның шаруашылық жүргізу процесіндегі айналысы ақша нарығын құрайды. Ақша нарығында проценттің мөлшерлемесінің нормасы, бір жақтан, ақшаға сұраныспен оның ұсынысымен белгіленеді, екінші жақтан, бұл ақшаның сұранысымен оның ұсынысының өзара әсерін қамтамасыз ететін қаржылық институттарының тарабы. Ақша нарығындағы тепе-теңдік келесі графикте көрсетілген.

Ақша массасының құрамы әр мемлекеттің өз несие-ақша жүйесімен, яғни ақша нарығы құралдарының дамуымен анықталады. Біздің республикамыздағы айналыстағы ақша қаражатының құрылымына келсек, онда ол мынадай агрегаттардан құралады:

1. М_о –айналыстағы қолма-қол ақшалар.

2. М₁= М_о + есеп айырысу немесе басқа депозиттік есеп - шоттардағы қалдықтар + чектік және аккредитивтік есеп-шоттар + талап еткенге дейінгі салымдар.

3. М₂= М₁+мерзімді салымдар.

4. М₃ = М₂ + мемлекеттік облигациялары.

Тауар айналымына қызмет ететін ақша айналымы экономикалық заңмен анықталады және нақты тауар айналымын қамтамасыз етуге қажетті ақша санына (А_а) сай болады:

Несиенің түрлері

Несиелеу объектісі бойынша

• коммерциялық,

• банктік.

Коммерциялық несие тауарлар мен қызметтердің өтуін тездету мақсатымен, төлем мерзімі кешіктірілген тауардың сатылуында қолданылады. Оның объектісі тауарлық формадағы құралдар. Коммерциялық несие формасында жасалатын келісім құжатының қызметін вексель атқарады.

Банктік несиесін кәсіпкерлерге және басқа қарыз алушыларға ақшалай қарыз формасында банктер береді. Несие беруші болып банк табылады.

Мемлекеттік несиеде қарыз алушы мемлекет, ал несие беруші көбінесе халық болады. осы несие мемлекеттік қарыз, мақсатты процентсіз қарыздар, қазыналық міндеттемелер түрін алады.

Несиелік жүйенің незізгі элементтері:

І. Орталық (эмиссиялық банк)

ІІ. Банктік жүйе:

• коммерциялық банктер

• жинақ банктері,

• инвестициялық банктер,

• ипотекалық банктер,

• басқа да мамандандырылған банктер.

ІІІ. Сақтандыру ұйымдары:

• сақтандыру компаниялары,

• зейнетақы қорлары.

ІҮ. Мамандандырылған бакнтік емес несие қаржылық институттар:

• инвестициялық компаниялар,

• қаржылық компаниялар,

• қайырымдылық қорлары және т.б.

Несие жүйесінде негізгі рөл атқаратын банк. Банк – (итальян сөзі - орындық) – уақытша басы бос ақшаларды жинақтап, оларды пайыз алу арқылы қарызға (несие) беретін негізгі экономикалық институт. Банктер активтік және пассивтік операциялар жүргізеді. Пассивтік операциялар арқылы банк ақша ресурстарын тартып жинақтайды, ал активтік операицялар арқылы соларды орналастырады.

Несие саясаты – ұлттық банктің ақша айналымымен несие қатынастары саласында жүргізетін макроэкономикалық процестерді мемлекеттік деңгейде реттеу мен дамытуға бағытталған шаралар жиынтығы. Несие саясатының мақсаты – ұлттық шаруашылықтың тұрақты дамуы мен тепе-теңдікті болуын қамтамасыз ету. Халық шаруашылығының тұрақтылығын сақтау үшін Ұлттық банк коммерциялық банктерге үнемі бақылау жасап отыруы қажет. Ұлттық банк мемлекеттің несие саясатын жүзеге асыруда құралдар жиынтығын қолданады. Ол құралдар ақша-несие саясатына жанама және тікелей әсер ету әдістерінен құралады. Несие саясатының жанама әдістеріне жататындар: есептік ставка саясаты, ашық нарықтағы операциялар, минималды резерв саясаты, еркін келісімдер.

Мемлекеттің ақша-несие саясатының мақсаттары:

• өндіріс көлемін өсіру;

• толық жұмысбастылық;

• инфляцияны төмендету.

Мемлекеттің ақша-несие саясатының құралдары:

1. Ашық нарықтағы операциялар. Ұлттық банктың ашық нарықта ақша массасының көлемін реттеу мақсатында мемлекеттің құнды қағаздарын сатуы және сатып алуы. Мұның мағынасы: Ұлттық банк ақша эмиссиясын тоқтату және банктердің несиелік мүмкіншіліктерін шектеу мақсатында, нарықта құнды қағаздарды сатып, бұл қағаздарды сатып алған банктердің резервтік шоттарынан белгілі бір соманы есептен шығару. Керісінше, ақша шығаруын және несиелерді беруді ынталандыру үшін Ұлттық банк құнды қағаздарды өзіне қайта сатып алып, оның құнын банктердің резервтік шотына аударады.

2. Резервтік норманы өзгерту - ақша-несиені реттеуде қолданатын өте қатаң құрал. Ұлттық банк барлық банк мекемелердің міндетті резервті нормасын бір мезгілде өзгерту арқылы әрбір банктің резервінің көлеміне тікелей әсер ете алады. Міндетті резервтер – бұл әрбір коммерциялық банктер салымдардың бір бөлігін міндетті түрде сақтау қоры ретінде мемлекеттің Ұлттық банкте ұстауы қажет.

3. Есептік ставкасын өзгерту - коммерциялық банктер Ұлттық банктен несие алғанда ақша көлемін реттеу мақсатымен бірінші дәрежедегі банк несиенің мөлшерлемесін жиі өзгертіп отырады. (пайыз мөлшерлемесін көтерсе коммерциялық банктер алатын несиелерін азайтуға мәжбүр болады, керісінше, төмендетсе – несие көлемі өседі) Осы жоғарыда келтірілген 3 құралдарды қолдану – мемлекеттің «арзан ақша саясаты» және «қымбат ақша саясаты» деп аталады. Қазақстанда осы келтірілген құралдармен қатар, ақша айналысын реттеу үшін басқа да тәсілдер қолданылады.

4. Күрделі несиелік қаржының өсімін шектеу. Ұлттық банк коммерциялық банктердің несиелік қаражаттарының бөлінуін пайыздық норма арқылы шектеп отырады.

5. Ерікті келісімдер бойынша Ұлттық банк коммерциялық банктермен өзара келісімге келеді.

4. Семинар сабағының тапсырмалары (сөож)

1 Тақырып. Экономикалық теория пәні және әдістері

Семинарлық сабақ

Сабақ мақсаты: Экономикалық теорияның даму кезеңдерін және теорияның зерттеу әдістерін, экономикалық игіліктерін, мектеп өкілдерінің еңбектерін анықтау, жеткізу

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Экономикалық теорияның даму кезеңдері.

2. Экономикалық теорияның зерттеу әдістері.

3. Экономикалық теорияның категориялары мен функциялары.

4. Мектеп өкілдерінің көзқарастары, еңбектері.

Бақылау түрлері:

• Сұрақтарды ауызша талдау

• Категорияларға анықтама

Тапсырма: Төменде берілген мәліметтерді пайдаланып логикалық оймен өндірістегі мақта өнімінің қосылған жалпы құнын және сатылу құнын есептеп, дүрыс жауабын табу керек. Ж/б: Жалпы құны – 2800тг., 2900тг. Сатылған құны – 710тг., 810тг. қайсысы дұрыс?

1. Шикізатты өндіру – 100теңге

2. Шикізатты өңдеуге әкелу – 160теңге

3. Шикізатты өңдеу – 300теңге

4. Өңделген шикізатты фабрикаға әкелу – 370теңге

5. Соңғы өнім дайындау – 550теңге

6. Соңғы дайын өнімді көтерме сатушыға әкелу – 610теңге

7. Соңғы дайын өнімді бөлшектеп сату – 710теңге

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Категориялар бойынша жұмыс жүргізу,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі:

1. Әубәкіров Я., Нәрібаев Қ., Есқалиев К. «Экономикалық теория негіздері» оқулық, Алматы: 1998ж.

2. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: «Жалпы экономикалық теория». Алматы-Ақтобе, 2002ж.

2 Тақырып. Қоғамдық өндірістің негіздері және оның құрылымы

Семинарлық сабақ

Сабақ мақсаты: Өндірістің құрылымын және өндіріс факторларын, экономикалық ресурстарды, өндіріс типтерін және теорияның зерттеу негіздерін, нысандарын анықтау, өндіргіш күштерін сипаттау.

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Қоғамдық өндірістің сатылары.

2. Экономикалық ресурстар және олардың түрлері.

3. Өндіргіш күштерге сипаттама.

4. Өндіріс құралдары және оларлың түрлері.

5. Қоғамдық өндірістің түрлері.

6. Ұдайы өндіріс және оның типтері.

7. Қоғамның экономикалық таңдауы.

8. Тиімділік проблемасына сипаттама.

9. Өндіріс мүмкіншілігінің қисық сызығы.

Бақылау түрлері:

• Сұрақтарды ауызша талдау

• Тестік жүйеде білімдерін тексеру

Тапсырма: Логикалық оймен өндірістегі тауар өнімінің тұтынуға шығарылған халықтың тұтыну көлемін және инвестиция көлемін 3 амалмен анықтаңыз. Ж/б: Тұтыну көлемі – 3400теңге, Инвестиция көлемі – 120 теңге.

Нақты табыс – 4000 теңге

Мемлекеттің тауарлар мен қызметтерді сатып алуы – 300теңге

Тікелей салықтар – 600теңге

Экспортқа шығару -740 теңге

Импортқа шығару -560теңге

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Категориялар бойынша жұмыс жүргізу,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі:

1. Экономикалық теория. Алматы. Қазақ университеті, 1999ж., бет 28-32.

2. Чепурина М.Н., Киселевой Е.А.: Курс экономической теории. Киров «Аса», 2001ж. с 48-63

3. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

3 Тақырып. Экономикалық жүйелердің типтері мен даму заңдылықтары

Семинарлық сабақ

Сабақ мақсаты: Меншік қатынастарымен ұйымдастырылу түрлеріне, экономикалық жүйенің элементтеріне меншік негізінде қалыптасқан әлеуметтік – экономикалық қатынастар шаруашылықты ұйымдастыру мен басқару әдісі. Экономиканы реттеуші механизм және кәсіпорындар мен басқада шаруашылық субъектісі арасындағы нақты экономикалық байланыстар қоғамдық өндірістің негізін құрайтын мәселені шешу әдістерін анықтайды.

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Экономикалық жүйе және оның түрлері.

2. Экономикалық жүйедегі аралас жүйенің негізгі үлгілері.

3. Экономикалық жүйелерді ұйымдастыру үлгілеріне жалпы сипаттама.

4. Қазақстан Республикасындағы нарықтық экономикаға өтуінің ерекшеліктері

5. “Қазақстан – 2030 стратегиясының” басым бағыттары.

6. Экономиканы реформалаудағы меншіктің орны.

Бақылау түрлері:

• Сұрақтарды ауызша және жазбаша талдау

• Тестік жүйеде білімдерін тексеру

Жаттығулар. Төменде экономикалық көрсеткіштер берілген (млн.теңге) ЖҰӨ көлемін анықтаңыз.

1. Тұтынушы тауарлары – 634

2. Ұзақ мерзім пайдаланылатын тауарлар – 817

3. Халыққа көрсетілген қызметтер – 1673

4. Өндірістік инвестициялар – 5380

5. Өндірістік емес инвестициялар – 3410

6. Тауар запастарының өсу деңгейі – 38

7. Федералды мемлекеттік сатып алулар – 374

8. Жергілікті билік органдарының сатып алуы -483

9. Халыққа зейнетақы мен жәрдемақы беру – 90

10. Экспорт – 44

11. Импорт – 56

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Категориялар бойынша жұмыс жүргізу,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі: 1. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

2. Әубәкіров Я: Экономикалық теория. Алматы: Санат,1998ж. бет117-119 з/Камева В.Д.: Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтөбе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

4 Тақырып. Меншік қатынастары және кәсіпкерлік, экономикадағы ролі

Семинарлық сабақ

Сабақ мақсаты: Меншік – қоғамдық құрылыстың негізі, экономикалық категория ретінде өндіріс құрал – жабдықтарды өндірілген өнімдерді иемденуге байланысты адамдар арасында туындайтын қоғамдық қатынастар. Меншік ќатынастарын д±рыс т‰сіну ‰шін, оны иемдену ќатынастарымен салыстыру ќажет. «Меншік» жєне «иемдену» деген т‰сініктерді ажыратып, єрќайсын жеке танып білу ќажет.

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Меншіктің экономикалық мазмұны.

2. Меншіктің құқықтық мазмұны.

3. Қазақстан республикасындағы меншіктің формалары

4. Қазақстан республикасындағы жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу процесі.

5. Жекешелендіру тәсілдері.

Бақылау түрлері:

• Сұрақтарды ауызша және жазбаша талдау

• Тестік жүйеде білімдерін тексеру

Жаттығу- есебі. 2004 ж. өндірілген тауар өнімінің жарты жылдық сатылу бағасының (R)- шығынын және (у_а)-айырмашылығын табу керек. Кестеде белгіленген бағаның құнын есептеп толтыру және соңғы жиынтығын мына формуламен есептеп шығару. R_(а)²= Σ(х_* у_(факт)) -Σ(у_{(факт) -}у(f)²–(у_{(факт) *}х)+(х² _* у(f)) + Σ((у_{(факт) *}х)+(у_{(факт) -}у(f)) _* 100% =

х – сатылған тауар саны;

у_(факт) – тауар бағасының нақты құны;

у(f) – тауар бағасының өткізілетін құны.

у(а) - шығынның айырмашылық бағасы

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі: 1. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

2. Әубәкіров Я: Экономикалық теория. Алматы: Санат,1998ж. бет117-119 з/Камева В.Д.: Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

5 Тақырып. Қоғамдық шаруашылықтың нысандары. Тауарлы өндіріс. Ақша

Семинарлық сабақ

Сабақ мақсаты: Қоғамдық өндіріс түрлерін, формаларын және натуралды шаруашылық және тауарлы шаруашылықты анықтау. Натуралды және тауарлы шаруашылық ерекшеліктерін сипаттау.

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Шаруашылық жүргізудің тәсілдері: натуралдық және тауарлық.

2. Тауарлы шаруашылықтың мәні.

3. Ақшаның мәні мен атқаратын қызметтері.

Бақылау түрлері:

• Сұрақтарды ауызша және жазбаша талдау

• Тестік жүйеде білімдерін тексеру

Жаттығу- есебі. Берілген мәліметтерді қолдана отырып, инфляцияның өсу қарқынын және баға деңгейінің екі еселенуінің мерзімін анықтау.

Натуралды және тауарлы шаруашылықты сипаттау ж/е анықтау?

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Есеп шығару,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі: 1. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

2. Әубәкіров Я: Экономикалық теория. Алматы: Санат,1998ж. бет117-119 з/Камева В.Д.: Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

6 Тақырып. Нарық және оны реттеу механизмдері. Нарық: түрлері, құрылымы, үлгілері

Семинарлық сабақ

Сабақ мақсаты: Нарық, айырбас айналыс категорияларын өзара тығыз байланыстыра отырып анықтама беру. Экономикалық проблемаларды тиімді шешуді қамтамасыз ететін тауарларды өндіру айырбастау процесінде туындайтын экономикалық қарым-қатынастардың жиынтығын, шаруашылықты ұйымдастыруды талдау және анықтамалар беру.

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Нарықтың мәні және түрлері.

2. Нарық механизімінің негізгі элементтері: сұраныс, ұсыныс, баға, бәсеке қабілеттілігі.

3. Нарықтың атқаратын қызметтері. Нарықты экономиканың артықшылықтары мен кемшіліктері.

Бақылау түрлері:

• Сұрақтарды ауызша және жазбаша талдау

• Тестік жүйеде білімдерін тексеру

Жаттығу- есебі. Бір тауарға деген сұраныс пен ұсыныс теңдеуі келесідей берілген:

Qd = 200-P

Qs = 2P+20

Анықтау керек:

А) тепе-теңдік баға және тепе-теңдік көлемін.

Б) Баға деңгейі 3 ақша бірлігі деп есептесек тапшылық және артықшылық көлемі қандай болады.

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Есеп шығару,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі: Жүнісов Б.А., Мамбетов Ұ.Е., Байжомартов Ұ.С. Нарықтық экономиканың негіздері. Ақтөбе 1993ж. 1-бөлім бет 65-77. Әубәкіров Я: Экономикалық теория. Алматы: Санат,1999ж. бет 65

7 Тақырып. Сұраныс пен ұсыныс теориясының негіздері

Семинарлық сабақ

Сабақ мақсаты: Сұраныс пен ұсыныстың тікелей әсер етуін талдау міндеті.

Сұраныс пен ұсыныс нарықтық экономиканың ең маңызды элементтері. Сұранысты ақшалай камтамасыз етуге тұтынушының қажеттілігін сұраныс пен төлем қабілеттілігін, қажеттілігін анықтау.

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Сұраныс заңы. Сұраныстың қисығы

2. Ұсыныс заңы. Ұсыныс қисығы

3. Сұраныс пен ұсыныстың бірөбіріне әсер етуі.

Бақылау түрлері:

• Сұрақтарды ауызша және жазбаша талдау

• Тестік жүйеде білімдерін тексеру

Жаттығу- есебі.

1. Сұраныс пен ұсыныс келесідей деп есептесек,

P = 10-0,2Qd

P = 2+0,2Qs

онда,

А) тепе-теңдік көлемін және тепе-теңдік баға деңгейі қандай болады.

Б) Нарықтық жағдайы қандай болады, егер баға деңгейі 4 ақша бірлігі болса.

2. Сұраныс пен ұсыныс қисықтары келесідей формуламен көрсетілген:

Qd = 600-2P

Qs = 300+4P

Табу керек:

А) тепе-теңдік баға және тепе-теңдік көлемін.

Б) Егер баға деңгейі 60 ақша бірлігі болған жағдайдағы нарықтағы тапшылықтың және артықшылық көлемі қандай болады.

3. Сұраныс пен ұсыныс функциялары

Qd = 300-P

Qs = -60+0,8P

Табу керек:

А) тепе-теңдік баға және тепе-теңдік көлемін.

Б) Баға деңгейі 150 ақша бірлігі болған жағдайда нарықта не орнайды (тапшылық, артықшылық).

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Есеп шығару,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі: Жүнісов Б.А., Мамбетов Ұ.Е., Байжомартов Ү.С. Нарықтық экономиканың негіздері. Ақтөбе 1993ж. 1-бөлім бет 65-77. Әубәкіров Я: Экономикалық теория. Алматы: Санат,1999ж. бет 65

8 Тақырып. Кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық мәні

Семинарлық сабақ

Сабақ мақсаты: Кәсіпкерліктің белсенділігін және іскерлігін, адамдардың еркін өмір сүруі туралы ежелден келе жатқан қабілеті. Орта ғасырдан басталған көпестер, саудагерлер, қол өнері қызметкерлері туралы мәліметтерді анықтау. Кәсіпкерлік қабілеттілік функциясын түсіндіру және жеткізу.

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Кәсіпкерліктің әлеуметтік экономикалық мәні.

2. Қазақстандағы кәсіпкерлікті ұйымдастырудың негізгі формалары.

3. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің дамуы.

Бақылау түрлері:

• Сұрақтарды ауызша және жазбаша талдау

• Тестік жүйеде білімдерін тексеру

Жаттығу- есебі.

1. Төмендегі келісімдердің қайсысы ЖҰӨ-ге кіреді және қайсысы кірмейді? Неге?

А) Жанұя өзінің ескірген пәтерін 12 млн. теңгеге сатып, жаңа салынып жатқан үйде пәтерді 2,5 млн. теңгеге сатып алды.

Б) Фирма басқа бір фирмадан қолданылған 10 компьютерді сатып алды.

В) Жанұя «А» компаниясының акцияларын 140 мың теңгеге сатып алды.

Г) Фирма 100 млн. теңгеге тауар өндірді, оның жартысын фирма дүкені арқылы сатып, екінші жартысын қоймада сақтайды.

Д) Баспа үйі қоймада сақталынып жатқан кітаптарды 500 мың теңгеге сатып жатыр.

2. Бір тауарға деген сұраныс пен ұсыныс теңдеуі келесідей берілген:

Qd = 200-P

Qs = 2P+20

Анықтау керек:

А) тепе-теңдік баға және тепе-теңдік көлемін.

Б) Баға деңгейі 3 ақша бірлігі деп есептесек тапшылық және артықшылық көлемі қандай болады.

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Есеп шығару,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі: Жүнісов Б.А., Мамбетов Ұ.Е., Байжомартов Ү.С. Нарықтық экономиканың негіздері. Ақтөбе 1993ж. 1-бөлім бет 65-77. Әубәкіров Я: Экономикалық теория. Алматы: Санат,1999ж. бет 65

9 Тақырып. Капитал (қорлар): Ауыспалы айналым мен айналым

Семинарлық сабақ

Сабақ мақсаты: Тауар өндірісі пайда болып қалыптасқаннан бері, капитал мынадай тарихи формалар алған: сауда капиталы, өсімқорлық, өнеркәсіптік. К.Маркс капиталдың қызмет етуінің нақты формаларын зерттеумен қатар, ол оның мәнін, мазмұнын тұжырымдау.

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Негізгі және айнымалы капитал.

2. Негізгі капиталдың физикалық және материалдық тозуы.

3. Инвестиция өндірістік қорлардың қаржыландыру көзі.

Бақылау түрлері:

• Сұрақтарды ауызша және жазбаша талдау

• Тестік жүйеде білімдерін тексеру

Жаттығу- есебі.

1. Тұрақты жалпы шығындар 60 теңге, ал өзгермелі шығындар кестеде көрсетілген. Кестені толтырыңыз.

Өндіріс Көлемі	FC	VC	TC	AFC	AVC	ATC	MC
0		0
1		45
2		85
3		120
4		150
5		185
6		225

2. Кестеде ұзақ мерзім кезеңіндегі жалпы шығындар берілген.

Өндіріс көлемі (1апта ішіндегі 1 дана)	Жалпы шығындар теңге	Орташа шығындар теңге	Шекті шығындар теңге
0	0
1	32
2	48
3	82
4	140
5	228

Ұзақ мерзімдегі орташа және шекті шығындар көлемін анықта.

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Есеп шығару,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі: Жүнісов Б.А., Мамбетов Ұ.Е., Байжомартов Ү.С. Нарықтық экономиканың негіздері. Ақтөбе 1993ж. 1-бөлім бет 65-77. Әубәкіров Я: Экономикалық теория. Алматы: Санат,1999ж. бет 65

10 Тақырып. Кәсіпорынның шығындары мен табыстары

Семинарлық сабақ

Сабақ мақсаты: Тауар өндірісінде өндіріс факторларын (еңбек, жер, капитал, кәсіпкерлік қабілеттілігі) сатып алуға шығатын шығындарды талдау қажеттілігі туындайды. Шығындар - нарықта құн формасынан алынған ресурстар шығындары. Яғни өнім өндіріп өткізілетін өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі.

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Шығындардың мәні.

2. Шығындардың түрлері.

3. Табыс және пайда.

Бақылау түрлері:

• Сұрақтарды ауызша және жазбаша талдау

• Тестік жүйеде білімдерін тексеру

Жаттығу- есебі.

ЖҰӨ = 7500 теңге, тұтынушы шығындары = 350 теңге, мемлекет шығындары = 900 теңге, ал таза экспорт = 180 теңге. Табу керек:

А) Инвестиция көлемін.

Б) Импорт көлемін, егер экспорт = 430 теңге деп есептесек.

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Есеп шығару,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі: Жүнісов Б.А., Мамбетов Ұ.Е., Байжомартов Ү.С. Нарықтық экономиканың негіздері. Ақтөбе 1993ж. 1-бөлім бет 65-77. Әубәкіров Я: Экономикалық теория. Алматы: Санат,1999ж. бет 65

11 Тақырып. Өндіріс факторлар нарығы және факторлық табыстардың қалыптасуы

Семинарлық сабақ

Сабақ мақсаты: Өндірістің құрылымын және өндіріс факторларын, экономикалық ресурстарды, өндіріс типтерін және теорияның зерттеу негіздерін, нысандарын анықтау, өндіргіш күштерін сипаттау.

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Еңбек нарығы және жалақы.

2. Капитал және процент.

3. Жер нарығы және жер рентасы.

Бақылау түрлері:

• Сұрақтарды ауызша талдау

• Тестік жүйеде білімдерін тексеру

Жаттығулар.

1. Берілген көрсеткіштерді пайдалана отырып, ( мың адам) жұмыссыздық деңгейін және ЖҰТ-ң үзілісін анықтау керек (табиғи жұмыссыздық деңгейі 2% (мың адам))

Жылдар	1990	1991	1992	1993	1994
Жұмыс күші	7039	7050	7080	7195	7200
Жұмыспен қамтылғандар	6854	6840	6930	6950	7100

2. Төмендегі кесте негізінде инфляция деңгейін және бағаның екі еселену кезеңін анықтау керек

Жылдар	Тұтынушы бағасының индексі
1992	200
1993	286
1994	354
1995	430

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Категориялар бойынша жұмыс жүргізу,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі:

1. Экономикалық теория. Алматы. Қазақ университеті, 1999ж., бет 28-32.

2. Чепурина М.Н., Киселевой Е.А.: Курс экономической теории. Киров «Аса», 2001ж. с 48-63

3. Шеденов Ө.Қ., Байжалартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

12 Тақырып. Ұлттық экономика жүйе ретінде. Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер.

Семинарлық сабақ

Сабақ мақсаты: Нарық экономикасы екі дәрежеде қызмет атқарады, ол «макроэкономика» және «микроэкономика» болып бөлінеді, осыған сәйкес талдау да – «макроэкономика» және «микроэкономика» деңгейінде жүргізіледі.

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Ұлттық экономика жүйе ретінде.

2. Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер.

3. Макроэкономикалық тепе-теңдік.

Бақылау түрлері:

• Сұрақтарды ауызша және жазбаша талдау

• Тестік жүйеде білімдерін тексеру

Жаттығулар. ЖҰӨ = 6000 теңге, Инвестиция көлемі = 5200 теңге, тұтынушы шығындары = 2200 теңге, ал таза экспорт = 280 теңге. Табу керек:

А) Мемлекеттік шығындар көлемін.

Б) Импорт көлемін, егер экспорт = 310 теңге болса.

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Категориялар бойынша жұмыс жүргізу,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі: 1. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

2. Әубәкіров Я: Экономикалық теория. Алматы: Санат,1998ж. бет117-119 з/Камева В.Д.: Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

13 Тақырып. Жұмыссыздық пен инфляция макроэкономикалық тұрақсыздықтың көрінісі ретінде

Семинарлық сабақ

Сабақ мақсаты: Жұмыссыздық - еңбек нарығының біртұтас элементі болып табылады. Жұмыссыздық өте күрделі құбылыс және қоғам даму барысында әр түрлі экономикалық мектептердің көзқарастары әр түрлі болған. Осы көзқарастарға қысқаша тоқталып назар аударайық.

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Жұмыссыздықтың мәні мен түрлері.

2. Жұмыссыздықтың зардаптары.

3. Инфляция түсінігі және қазіргі кездегі инфляцияның салдары.

4. Инфляция түрлері. Инфляция қарсы саясат.

Бақылау түрлері:

• Сұрақтарды ауызша және жазбаша талдау

• Тестік жүйеде білімдерін тексеру

Жаттығу- есептер.

1. Төмендегі көрсеткіштерді қолданып, жұмыссыздық деңгейін және ЖҰӨ-нің үзілісін анықтау керек. Табиғи жұмыссыздық деңгейі 5%

Жылдар	1994	1995	1997	1998
Жұмыс күші	7889	7875	7931	7960
Оның ішінде, жұмыспен қамтылғандар	7231	7150	7032	7029

2. Берілген көрсеткіштер негізінде 1981 жылдағы жұмыссыздық салдарынан жалпы ұлттық өнім көлемінің үзілісін анықтау керек. Табиғи жұмыссыздық деңгейі 5%:

Жылдар	Жұмыссыздық деңгейі
1979	5,8%
1980	7,0%
1981	7,5%
1982	9,5%

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Категориялар бойынша жұмыс жүргізу,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі: 1. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

14 Тақырып. Экономиканың циклдық дамуы және экономикалық өсу.

Семинарлық сабақ

Сабақ мақсаты: Экономикалық теорияда экономиканың құбылыстарын, «экономикалық толқулар» немесе «экономикалық цикл» Экономикалық цикл – бұл дағдарыстар арасындағы мерзім және осы кезде оның төрт фазасын анықтау.

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Нарықтық экономиканың циклдық дамуы.

2. Экономикалық цикл және оның кезеңдері.

3. Экономикалық өсу түрлері және себептері.

4. Экономикалық өсудің типтері мен факторлары.

Бақылау түрлері:

• Сұрақтарды ауызша талдау

• Тестік жүйеде білімдерін тексеру

Жаттығулар.

Берілген мәліметтерді қолдана отырып, инфляцияның өсу қарқынын және баға деңгейінің екі еселенуінің мерзімін анықтау.

Жылдар	1997ж.	1998ж.
Тұтынушы бағасының индексі	121,2	132,4
Азық-түлік тауарлары	113,8	120,3
Азық-түліктік емес тауарлар	105,9	110,5
Халыққа ақылы қызмет көрсету	187,0	195,3

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Категориялар бойынша жұмыс жүргізу,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі:

1. Экономикалық теория. Алматы. Қазақ университеті, 1999ж., бет 28-32.

2. Чепурина М.Н., Киселевой Е.А.: Курс экономической теории. Киров «Аса», 2001ж. с 48-63

3. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

15 Тақырып. Ақша несие жүйесі, қаржы жүйесі

Семинарлық сабақ

Сабақ мақсаты: Жалпы мемлекеттік заңдармен реттелген елдегі ақша айналысын ұйымдастыру, қазіргі кезеңде ақша өз айналысында қолма-қолдан ақшаға айырбас жүйелерінің қызметтері мен функцияларын сипаттау.

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Ақша жүйесі түсінігі мен типтері.

2. Ақша нарығындағы тепе-теңдік.

3. Несиенің мәні мен формалары.

4. Қазақстан Республикасының банктік жүйесі.

Бақылау түрлері:

• Сұрақтарды ауызша талдау

• Тестік жүйеде білімдерін тексеру

Жаттығулар.

Төмендегі кесте негізінде инфляция деңгейін және бағаның екі еселену кезеңін анықтау керек

Жылдар	Тұтынушы бағасының индексі
1992	200
1993	286
1994	354
1995	430

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Категориялар бойынша жұмыс жүргізу,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі:1. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж., бет 309-316 2. Әубәкіров Я.Ә., Байжұмаев Б.Б.:

5. Студенттердің өзіндік жұмысқа дайындалу тапсырмалары (сөж)

1 ТАҚЫРЫП. Экономикалық теория пәні және әдістері

Студенттердің өзіндік жұмысы

Студенттердің өзіндік жұмыс тапсырмалары:

1. Негізгі теориялар және экономикалық теорияның мектеп өкілдері.

2. Экономикалық процестердің әдістері.

3. Экономикалық теорияның басқа ғылымдармен өзара байланысы.

4. Экономикалық теория және экономикалық саясат.

Ауызша бақылау сұрақтары (негізгі түсініктер мен терминдер)

Институционализм

Кейнсиандық мектеп

Классикалық саяси экономия

Маржинализм

Меркантилизм

Неолассикалық теория

Физиократизм

Экономикалық заңдылықтар

Экономикалық игіліктер

Экономикалық қажеттіліктер

Экономикалық категориялар

Экономикалық теория

Экономикалық теорияны зерттеу әдістері.

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі:

1. Әубәкіров Я., Нәрібаев Қ., Есқалиев К. «Экономикалық теория негіздері» оқулық, Алматы: 1998ж.

2. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: «Жалпы экономикалық теория». Алматы-Ақтобе, 2002ж.

2 ТАҚЫРЫП. Қоғамдық өндірістің негіздері және оның құрылымы

Студенттердің өзіндік жұмысы

Студенттердің өзіндік жұмыс тапсырмалары:

1. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы.

2. Қандай жүйелер экономикалық мәселелерді шешеді.

3. Аралас экономика және оның модельдері.

Ауызша бақылау сұрақтары (негізгі түсініктер мен терминдер)

Айырбас

Альтернатива

Бөлу

Интенсивті өндіріс

Материалдық емес өндіріс

Материалдық өндіріс

Өндіріс

Өндіріс факторлары

Ресурс

Таңдау

Тұтыну

Экстенсивті өндіріс

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі:

1. Экономикалық теория. Алматы. Қазақ университеті, 1999ж., бет 28-32.

2. Чепурина М.Н., Киселевой Е.А.: Курс экономической теории. Киров «Аса», 2001ж. с 48-63

3. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

3 Тақырып. Экономикалық жүйелердің типтері мен даму заңдылықтары

Студенттердің өзіндік жұмысы

Студенттердің өзіндік жұмыс тапсырмалары:

1. Қазақстандағы нарық қатынастарының құрылуы мен дамуы.

2. Ақша эволюциясы және қазіргі ақшалар.

Ауызша бақылау сұрақтары (негізгі түсініктер мен терминдер)

Аралас экономика

Ашық экономика

Ғылыми-техникалық прогресс

Дәстүрлі жүйе

Жабық экономика

Индустриалдық жүйе

Әкімшілік-әміршілік экономика

Нарықтық экономика

Экономикалық жүйе

Экономикалық реформа

Экономикалық үлгілер

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі: 1. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

2. Әубәкіров Я: Экономикалық теория. Алматы: Санат,1998ж. бет117-119 з/Камева В.Д.: Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

4 Тақырып. Меншік қатынастары және кәсіпкерлік, экономикадағы ролі

Студенттердің өзіндік жұмысы

Студенттердің өзіндік жұмыс тапсырмалары:

1. Қазақстандағы нарық қатынастарының құрылуы мен дамуы.

2. Ақша эволюциясы және қазіргі ақшалар.

Ауызша бақылау сұрақтары (негізгі түсініктер мен терминдер)

Жекешелендіру

Иемдену

Меншік

Меншік объектілері

Меншік субъектілері

Меншікті мемлекет иелігінен алу

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі: 1. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

2. Әубәкіров Я: Экономикалық теория. Алматы: Санат,1998ж. бет117-119 з/Камева В.Д.: Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

5 ТАҚЫРЫП. Қоғамдық шаруашылықтың нысандары. Тауарлы өндіріс. Ақша

Студенттердің өзіндік жұмысы

Студенттердің өзіндік жұмыс тапсырмалары:

1. Қазақстандағы нарық қатынастарының құрылуы мен дамуы.

2. Ақша эволюциясы және қазіргі ақшалар.

Ауызша бақылау сұрақтары (негізгі түсініктер мен терминдер)

Айырбас құны

Ақша

Құн заңы

Натуралды шаруашылық

Тауар

Тауарлы шаруашылық

Тұтыну құны

Шаруашылық жүргізудің негізгі тәсілдері.

Тауар өндірісінің негізгі даму сипаты.

Тауардың негізгі сипаттары.

Ақшаның пайда болуы.

Ақшаның атқаратын қызметтері мен сипаттары.

Ақшаның негізгі концепциялары.

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Есеп шығару,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі: 1. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

2. Әубәкіров Я: Экономикалық теория. Алматы: Санат,1998ж. бет117-119 з/Камева В.Д.: Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

6 ТАҚЫРЫП. Нарық және оны реттеу механизмдері. Нарық: түрлері, құрылымы, үлгілері

Студенттердің өзіндік жұмысы

Студенттердің өзіндік жұмыс тапсырмалары:

1. Нарық тапшылығы: пайда болу салдары.

2. Егемен мемлекетіміздің орнығуының жекешелендіру кезеңдері

Ауызша бақылау сұрақтары (негізгі түсініктер мен терминдер)

Бәсеке

Картель

Конгломерат

Концерн

Монополия

Монопсония

Олигополия

Синдикат

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Есеп шығару,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі: Жүнісов Б.А., Мамбетов Ұ.Е., Байжомартов Ү.С. Нарықтық экономиканың негіздері. Ақтөбе 1993ж. 1-бөлім бет 65-77. Әубәкіров Я: Экономикалық теория. Алматы: Санат,1999ж. бет 65

7 ТАҚЫРЫП. Сұраныс пен ұсыныс теориясының негіздері

Студенттердің өзіндік жұмысы

Студенттердің өзіндік жұмыс тапсырмалары:

1. Тұтынушылық сұраныстың көлеміне табыс эффектісі және орын басу эффектісінің әсері.

2. Қажеттілік құрылымы және оның қанағаттандыру деңгейі.ері

Ауызша бақылау сұрақтары (негізгі түсініктер мен терминдер)

Икемділік

Қиылысқан икемділік

Сұраныс

Сұраныстың бағалық икемділігі

Сұраныстың заңы

Сұраныстың қисығы

Сұраныстың табыстық икемділігі

Ұсыныс

Ұсыныстың заңы

Ұсыныстың икемділігі

Ұсыныстың қисығы

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Есеп шығару,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі: Жүнісов Б.А., Мамбетов Ұ.Е., Байжомартов Ү.С. Нарықтық экономиканың негіздері. Ақтөбе 1993ж. 1-бөлім бет 65-77. Әубәкіров Я: Экономикалық теория. Алматы: Санат,1999ж. бет 65

8 ТАҚЫРЫП. Кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық мәні

Студенттердің өзіндік жұмысы

Студенттердің өзіндік жұмыс тапсырмалары:

1. Фирма бизнестің негізгі құрылымының бірлігі.

2. Кәсіпкерліктің мәні және негізгі формалары

Ауызша бақылау сұрақтары (негізгі түсініктер мен терминдер)

Акционерлік қоғам

Белсенділік

Кәсіпкер

Кәсіпорын

Өндірістік кооператив

Серіктестік

Унитарлы кәсіпорын

Ұжымдар

Фирма

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Есеп шығару,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі: Жүнісов Б.А., Мамбетов Ұ.Е., Байжомартов Ұ.С. Нарықтық экономиканың негіздері. Ақтөбе 1993ж. 1-бөлім бет 65-77. Әубәкіров Я: Экономикалық теория. Алматы: Санат,1999ж. бет 65

9 ТАҚЫРЫП. Капитал (қорлар): Ауыспалы айналым мен айналым

Студенттердің өзіндік жұмысы

Студенттердің өзіндік жұмыс тапсырмалары:

1. Капиталдың мәні.

2. Капиталдың алғашқы қорлануы.

3. Капиталдың қорлану процесі.

4. Негізгі капиталдың тозуының түрлері.

5. Қорлардын пайдалану тиімділігін көрсететін көрсеткіштер.

6. Инвестицияның мәні.

Ауызша бақылау сұрақтары (негізгі түсініктер мен терминдер)

Капитал

Айнымалы капитал

Негізгі капитал

Қорлану

Тиімділік

Амортизация

Қор қайтарымы

Қор сиымдылығы

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Есеп шығару,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі: Жүнісов Б.А., Мамбетов Ұ.Е., Байжомартов Ұ.С. Нарықтық экономиканың негіздері. Ақтөбе 1993ж. 1-бөлім бет 65-77. Әубәкіров Я: Экономикалық теория. Алматы: Санат,1999ж. бет 65

10 ТАҚЫРЫП. Кәсіпорынның шығындары мен табыстары

Студенттердің өзіндік жұмысы

Студенттердің өзіндік жұмыс тапсырмалары:

1.Экономикалық өсудің типтері. /экстенсивті, интенсивті./ Экономикалық өсу темпінің проблемасы.

2. «Экономика секторы» түсінігі және оның ҰШЖ орны.

Ауызша бақылау сұрақтары (негізгі түсініктер мен терминдер)

Өндіріс шығындары

Өзгермелі шығындар

Тұрақты шығындар

Шекті шығындар

Шекті табыс

Пайда

Жалпы табыс

Орташа шығындар

Орташа табыс

Масштаб эффектісі

Жалпы өнім.

Орташа өнім.

Шекті өнім.

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Есеп шығару,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі: Жүнісов Б.А., Мамбетов Ұ.Е., Байжомартов Ұ.С. Нарықтық экономиканың негіздері. Ақтөбе 1993ж. 1-бөлім бет 65-77. Әубәкіров Я: Экономикалық теория. Алматы: Санат,1999ж. бет 65

11 ТАҚЫРЫП. Өндіріс факторлар нарығы және факторлық

табыстардың қалыптасуы

Студенттердің өзіндік жұмысы

Студенттердің өзіндік жұмыс тапсырмалары:

1. Экономикалық циклдерді реттеудегі мемлекеттің рөлі.

2. Инфляциямен күресу жөніндегі мемлекеттік бағдарламалары.

3. Жұмыссыздарға арналған активтік және пассивтік мемлекеттік бағдарламалар.

4. Қазақстандағы жұмыссыздық және инфляция проблемалары.

Ауызша бақылау сұрақтары (негізгі түсініктер мен терминдер)

Абсолюттік рента

Дифференциальды рента

Еңбек нарығы

Жалақы

Лоренц қисығы

Нақтылы мөлшерліме жалақы

Несие пайызы

Номинальды мөлшерліме жалақы

Рента

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Категориялар бойынша жұмыс жүргізу,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі:

1. Экономикалық теория. Алматы. Қазақ университеті, 1999ж., бет 28-32.

2. Чепурина М.Н., Киселевой Е.А.: Курс экономической теории. Киров «Аса», 2001ж. с 48-63

3. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

12 ТАҚЫРЫП. Ұлттық экономика жүйе ретінде. Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер.

Студенттердің өзіндік жұмысы

Студенттердің өзіндік жұмыс тапсырмалары:

1. Қазақстандағы нарық қатынастарының құрылуы мен дамуы.

2. Ақша эволюциясы және қазіргі ақшалар.

Ауызша бақылау сұрақтары (негізгі түсініктер мен терминдер)

Жалпы ішкі өнім

Жалпы ұлттық өнім

Жеке табыс

Жиынтық сұраныс

Жиынтық ұсыныс

ЖҰӨ-нің дефляторы

Қолда қалған табыс

Макроэкономика

Таза ұлттық өнім

Тұтыну бағаларының индексі

Ұлттық есеп жүйесі

Ұлттық табыс

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Категориялар бойынша жұмыс жүргізу,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі: 1. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

2. Әубәкіров Я: Экономикалық теория. Алматы: Санат,1998ж. бет117-119 з/Камева В.Д.: Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

13 ТАҚЫРЫП. Жұмыссыздық пен инфляция макроэкономикалық тұрақсыздықтың көрінісі ретінде

Студенттердің өзіндік жұмысы

Студенттердің өзіндік жұмыс тапсырмалары:

1. Жалпы тепе-теңдіктің классикалық және кейсиандық модельдері.

2. Макроэкономикалық тепе-теңдіктегі жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсынысты графикалықталдау.

3. Макроэкономикалық тепе-теңдіктегісұраныс пен ұсыныстың бағалық емес факторларының өзгеруі.

Ауызша бақылау сұрақтары (негізгі түсініктер мен терминдер)

Жасырын жұмыссыздық

Жұмыссыздық

Құрылымдық жұмыссыздық

Филлипстің қисық сызығы

Фрикциондық жұмыссыздық

Циклдық жұмыссыздық

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Категориялар бойынша жұмыс жүргізу,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі: 1. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

14 ТАҚЫРЫП. Экономиканың циклдық дамуы және экономикалық өсу.

Студенттердің өзіндік жұмысы

Студенттердің өзіндік жұмыс тапсырмалары:

1. Экономикалық циклдерді реттеудегі мемлекеттің рөлі.

2. Инфляциямен күресу жөніндегі мемлекеттік бағдарламалары.

3. Жұмыссыздарға арналған активтік және пассивтік мемлекеттік бағдарламалар.

4. Қазақстандағы жұмыссыздық және инфляция проблемалары.

Ауызша бақылау сұрақтары (негізгі түсініктер мен терминдер)

Дағдарысқа қарсы саясат

Жандану

Рецессия (дағдарыс)

Стагфляция

Өсу

Тоқырау

Экономикалық өсу

Экономикалық цикл

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Категориялар бойынша жұмыс жүргізу,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі:

1. Экономикалық теория. Алматы. Қазақ университеті, 1999ж., бет 28-32.

2. Чепурина М.Н., Киселевой Е.А.: Курс экономической теории. Киров «Аса», 2001ж. с 48-63

3. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж. 1-бөлім, бет 45-56.

15 ТАҚЫРЫП. Ақша несие жүйесі, қаржы жүйесі

Студенттердің өзіндік жұмысы

Студенттердің өзіндік жұмыс тапсырмалары:

1. Ақша-несие саясатының құралдары және оны әртүрлі мемлекеттерде пайдалану спецификасы.

2. Қазақстан банктері.

Ауызша бақылау сұрақтары (негізгі түсініктер мен терминдер)

Акция Ақша массасы Банк

Вексель

Инвестициялық банк

Ипотекалық банк

Коммерциялық банк

Құнды қағаз

Мультипликатор

Несие

Несиелік жүйе

Облигация

Эмиссия

Эмиссиялық банк

Бақылау нысаны:

• СӨЖО қысқаша конспект сұрақтары,

• Ауызша талдау сұрақтары,

• Категориялар бойынша жұмыс жүргізу,

• Тест тапсырмаларымен жұмыс жасау.

Әдебиеттер тізімі:

1. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: Жалпы экономикалық теория. Алматы-Ақтобе, 2002ж., бет 309-316

2. Әубәкіров Я.Ә., Байжұмаев Б.Б.:

Экономикалық теория. Алматы: Қазақ университеті

6. Студенттің білімдерін тексеруге арналған тест сұрақтары

1. Экономикалық теория пәні:

А) Ұлттық нарықтың дамуын.

В) Қоғамның дамуын.

С) Бағаны қалыптастыру процесін.

D) Адамдардың материалдық жағдайын толығымен қамтамасыз ету үшін шектелген ресурстарды тиімді пайдаланудың жолын іздейді.

Е) Экономиканы басқарудың шаралық жиынтығы.

2. Экономикалық теория нені зерттейді?

А) Адамның табиғатқа, затқа қатынасын.

В) Адамның қоғамға қатынасын.

С) Өндіргіш күштерге қатынасын.

D) Қоғамдық өндірістегі адамдар арасындағы қатынасты.

Е) Адамдардың қарым-қатынасын.

3. Табиғат және қоғам заңдарының бірлігі неде?

А) Адамдардың экономикалық қарекеттері арқылы көрінеді.

В) Адамдардың қарекетіне байланыссыз.

С) Олар объективті сипатта.

D) Тарихи сипатта болуы.

Е) Мәңгілік болуы.

4. Өндірістің шектеулілігі дегеніміз не?

А) Олардың көмегімен барлық қажеттіліктерді бір уақытта және толық қанағаттандыру мүмкін емес.

В) Тауарлар көлемінің ұлғаюы.

С) Ресурстар тек қана тұтыну заттар өндірісіне жұмсалады.

D) Ресурстар өндіріс құрал-жабдықтарын өндіруге жетпейді.

Е) Қоғамдық шығындардың төмендеуі.

5. Экономикалық математикалық модель:

А) Фирманың мүмкіндіктерін толық ескереді.

В) Экономикалық теорияның құралы.

С) Әр түрлі уақыттағы жүйенің параметрлерін толық анықтайды.

D) Ұлттық шаруашылықты басқарудың мүмкіндіктерін туғызады.

Е) Экономикалық даму мақсаттарын анықтайды.

6. Өндіріс құрал-жабдықтары дегеніміз не?

А) Құралдар.

В) Капитал бөлігі.

С) Барлық материалдық ресурстар.

D) Еңбек заты және еңбек құралдары.

Е) Еңбек ресурстары және капитал.

7. Қай мектеп өкілдері айналыс сферасын қарастырды?

А) Кейнсиандықтар.

В) Физиократтар.

С) Классикалық.

D) Меркантилизм.

Е) Маржинализм.

8. Физиократтардың экономикалық көзқарастары нені сипаттайды?

А) Байлықтың көзі материалдық өндірісте.

В) Байлықтың көзі саудада.

С) Байлық өндірілетін сала ауыл шаруашылығы.

D) Мемлекеттің экономикаға тікелей араласуын.

Е) Нарықтық экономиканың тиімділігін.

9. Маркстік экономикалық теориядағы негізгі қағидалары қандай?

А) Қосымша құн теориясы.

В) Шекті пайдалылық теориясы.

С) Экономикалық өсу теориясы.

D) Сұраныс теориясы.

Е)Ұсыныс теориясы.

10. Төменде айтылған қандай түсінік экономикалық цикл фазасына жатпайды:

A) Инфляция.

B) Дағдарыс. C) Күйзеліс. D) Көтерілу. E) Жандану.

11. А.Смиттің экономикалық ілімінің негізі:

A) Капитал құрылуы.

B) Үй шаруашылығын жүргізу принциптері. C) Өндіріс. D) Еркін бәсеке. E) Экономиканы реттеу.

12. Басқа елдерден алынып келетін тауарларға қойылатын сандық шек:

A) Импорттық квота.

B) Протекционизм. C) Тарифтік емес шектеу. D) Сауда шарты. E) Лицензиялау.

13. Салыстырмалы артықшылық теориясын алғашқы қалыптыстырған кім:

A) Д.Рикардо.

B) Т.Мальтус. C) А.Смит. D) И.Самуэльсон. E) К.Маркс.

14. Макроэкономика экономикалық теорияның бөлімі ретінде анықтала отырып, ол нені оқып-үйретеді:

A) Толығымен алғандағы ұлттық экономикадағы жүріп отырған процесстерді.

B) Экономикадағы мемлекеттің рөлін. C) Адамдардың экономикалық дамуының ғаламдық тенденциялары. D) Жеке фирмалардың экономикалық тәртібі. E) Әртүрлі топтардың жеке өкілдері арасындағы қатынастар.

15. А.Смиттің “Халықтар байлығының шарттары мен табиғаты туралы зерттеу” трактаты қай жылы жарық көрді:

A) 1768 ж.

B) 867 ж. C) 1776 ж. D) 1765 ж. E) 1876 ж.

16. Экономикалық құлдырауға байланысты пайда болатын жұмыссыздық-бұл:

A)Құрылымдық.

B) Бірқалыпты. C) Циклдық. D) Жасырын(маусымдық). E) Фрикциондық.

17. Жұмыс алушының өз еркімен жұмыс орнын ауыстыру нәтижесінде қалыптасатын жұмыссыздық-бұл:

A)Құрылымдық.

B) Бірқалыпты. C) Циклдық. D) Жасырын(маусымдық). E) Фрикциондық.

18. Маусымдық жұмыстар есебінен пайда болатын жұмыссыздық-бұл:

A)Құрылымдық.

B) Бірқалыпты. C) Циклдық. D) Жасырын(маусымдық). E) Фрикциондық.

19. Экономикағы жүріп жатқан құрылымдық өзгерістерге байланысты пайда болатын жұмыссыздық-бұл:

A)Құрылымдық.

B) Бірқалыпты. C) Циклдық. D) Жасырын(маусымдық). E) Фрикциондық.

20. Жұмыс күші құрамына кіретін, өз еркімен жұмыстан шыққан, бірақ әлі жұмыс таппаған жұмысшы-бұл:

A)Құрылымдық.

B) Уақытша. C) Циклдық. D) Жасырын(маусымдық). E) Фрикциондық.

21. Жалпы экономикалық теория нені қарастырады?

А) Бухгалтерлік есеп.

В) Экономиканың даму заңдарын.

С) Экономикалық жүйенің қызмет ету механизмін.

D) Экономика бизнесін.

Е) Мемлекеттің шаруашылық субъектілерінің қарекеттеріне ықпалы.

22. Экономикалық теория пәні:

А) Ұлттық нарықтың дамуын.

В) Қоғамның дамуын.

С) Бағаны қалыптастыру процесін.

D) Адамдардың материалдық жағдайын толығымен қамтамасыз ету үшін шектелген ресурстарды тиімді пайдаланудың жолын іздейді.

Е) Экономиканы басқарудың шаралық жиынтығы.

23. Экономикалық теория нені зерттейді?

А) Адамның табиғатқа, затқа қатынасын.

В) Адамның қоғамға қатынасын.

С) Өндіргіш күштерге қатынасын.

D) Қоғамдық өндірістегі адамдар арасындағы қатынасты.

Е) Адамдардың қарым-қатынасын.

24. Табиғат және қоғам заңдарының бірлігі неде?

А) Адамдардың экономикалық қарекеттері арқылы көрінеді.

В) Адамдардың қарекетіне байланыссыз.

С) Олар объективті сипатта.

D) Тарихи сипатта болуы.

Е) Мәңгілік болуы.

25. Өндірістің шектеулілігі дегеніміз:

А) Олардың көмегімен барлық қажеттіліктерді бір уақытта және толық қанағаттандыру мүмкін емес.

В) Тауарлар көлемінің ұлғаюы.

С) Ресурстар тек қана тұтыну заттар өндірісіне жұмсалады.

D) Ресурстар өндіріс құрал-жабдықтарын өндіруге жетпейді.

Е) Қоғамдық шығындардың төмендеуі.

26. Экономикалық математикалық модель:

А) Фирманың мүмкіндіктерін толық ескереді.

В) Экономикалық теорияның құралы.

С) Әр түрлі уақыттағы жүйенің параметрлерін толық анықтайды.

D) Ұлттық шаруашылықты басқарудың мүмкіндіктерін туғызады.

Е) Экономикалық даму мақсаттарын анықтайды.

27. Өндіріс құрал-жабдықтары дегеніміз не?

А) Құралдар.

В) Капитал бөлігі.

С) Барлық материалдық ресурстар.

D) Еңбек заты және еңбек құралдары.

Е) Еңбек ресурстары және капитал.

28. Қай мектеп өкілдері айналыс сферасын қарастырады?

А) Кейнсиандықтар.

В) Физиократтар.

С) Классикалық.

D) Меркантилизм.

Е) Маржинализм.

29. Физиократтардың экономикалық көзқарастары нені сипаттайды?

А) Байлықтың көзі материалдық өндірісте.

В) Байлықтың көзі саудада.

С) Байлық өндірілетін сала ауыл шаруашылығы.

D) Мемлекеттің экономикаға тікелей араласуын.

Е) Нарықтық экономиканың тиімділігін.

30. Маркстік экономикалық теориядағы негізгі қағидалары қандай?

А) Қосымша құн теориясы.

В) Шекті пайдалылық теориясы.

С) Экономикалық өсу теориясы.

D) Сұраныс теориясы.

Е)Ұсыныс теориясы.

31. Меншік дегеніміз не?

А) Заттың өзі.

В) Табиғи құбылыс.

С) Әлеуметтік құбылыс.

D) Адамдардың затты иелікке алуына байланысты бір-бірімен қатынасы.

Е) Адамның затқа қатынасы.

32. Мемлекеттік меншік-бұл:

А) Ғылым.

В) Сауда.

С) Энергетика.

D) Туризм.

Е) Шоу-бизнес.

33. Меншіктің дұрыс анықтамасын беріңіз:

А) Адамдардың өндіріс-өқрал жабдықтарын иемдену, пайдалану қатынастарын экономикалық жағынан жүзеге асыру.

В) Меншіктің кезінде адамдардың арасындағы әлеуметтік-экономикалық қатынастар.

С) Адамдардың арасындағы затты кімге тиесілі екендігін анықтайтын қатынастар.

D) Адамдардың субъективтік мүдделерін және сана-сезімдерін анықтайды.

Е) Материалдық игіліктерді айырбастау жөніндегі қатынастар.

34. Ақша айырбасы кезінде бартердің сақталуын немен түсіндіруге болады?

А) Нарықтық қатынастардың дамуы деңгейінің жеткіліксіздігімен .

В) Кәсіпорынның айналым қаржысының тапшылығымен.

С) Қолма-қол ақшаға сенімсіздіктен.

D) Төлеуді қажет етпейтін құрал.

Е) Салық төлеуден ауытқуға негіздейді.

35. Натуралды шаруашылық бұл:

А) Қандай да болсын өнім өндірісінде өндірушілердің мамандандырылуы.

В) Еңбек өнімдері нарықта айырбас үшін өндіріледі.

С) Өндірушілердің тұйықтылығымен сипатталады.

D) Тауар өндірушілердің экономикалық оқшаулығы.

Е) Өнім өндіруге жалдамалы еңбекті пайдаланумен.

36. Қандай белгілер тауар өндірісін сипаттайды?

А) Шаруашылық ішіндегі тұтынуға арналған өндіріс өнімдері.

В) Еңбекті универсализациялау.

С) Тауар өндірушілердің тұйықтылығы.

D) Өндіріспен тұтыну тікелей байланысты.

Е) Өнім өз тұтынуы үшін емес, сату үшін өндіріледі.

37. Ғаламда экономика тенденцияларына қайсысы кіреді:

A) Халықаралық ынтымақтастық.

B) Ғаламдық нарықтық кеңістіктің өсуі. C) Жиынтық әлемдік шаруашылық қатынастардың дамуы. D) Өндірісті интерұлттандыру. E) Халықаралық ынтымақтастық және өндірісті интерұлттандыру. 38. Ғаламда экономикалық мәселелерге қайсысы жатады:

A) Демографиялық.

B) Азық-түліктік. C) Экономикалық арта қалуды жеңу. D) Экологиялық дағдарыстардың болуын күні бұрын анықтау. E) Демографиялық және азық-түліктік. 39. А.Смиттің экономикалық ілімінің негізі:

A) Капитал құрылуы.

B) Үй шаруашылығын жүргізу принциптері. C) Өндіріс. D) Еркін бәсеке. E) Экономиканы реттеу.

40. Басқа елдерден алынып келетін тауарларға қойылатын сандық шек:

A) Импорттық квота.

B) Протекционизм. C) Тарифтік емес шектеу. D) Сауда шарты. E) Лицензиялау.

41. Салыстырмалы артықшылық теориясын алғашқы қалыптыстырған кім:

A) Д.Рикардо.

B) Т.Мальтус. C) А.Смит. D) И.Самуэльсон. E) К.Маркс.

42. Еркін сауда үшін төмендегі сауда шектеулерінің қай формасы мәнді кедергі бола алмайды:

A) Импорттық квота.

B) Экспорт пен импортқа лицензия. C) Импорттық баж. D) Ерікті экспорттық шектеу. E) Тарифтер.

43. Егер де нақты елдің валютасы шектеусіз кез-келген басқа шетел валюталарына айырбасталса, яғни төлем балансының ағымдағы, капиталдың операциялары бойынша валюталық шектеу нені білдіреді:

A) Сыртқы айналымдылықты.

B) Ішкі айналымдылықты. C) Еркін айналымдылықты. D) Жартылай айналымдылықты. E) Айналымсыздықты.

44. Протекционистік саясаттың тарифтік реттеу түріне нелер жатады:

A) Кеден баждарын белгілеу.

B) Сыртқы сауда жүйесін лицензиялауды енгізу. C) Экспортты субсидиялау. D) Ерікті экспортты шектеу. E) Сыртқы экономикалық қызметті ырықтандыру.

45. Халықаралық экономикалық қатынастардың керекті формасына төмендегілердің қайсысы жатпайды:

A) Халықаралық сауда.

B) Капитал қозғалысы. C) Жұмыс күшінің миграциясы. D) Валюта-несиелік қатынастар. E) Әлеуметтік қатынастар.

46. Халықаралық валюталық қатынастарды ұйымдастыру формаларының құрамдық элементі болып табылады:

A) Негізгі халықаралық төлем құралдары.

B) Валюта бағамдарын белгілеу және қолдау механизмі. C) Халықаралық төлемдерді теңестіру тәртібі. D) Валюта айналымының мүмкіндігі. E) Халықаралық валюта нарығының режимі.

47. Әлемдік экономикалық байланыстардың формаларына қайсысы жатпайды:

A) Халықаралық сауда.

B) Халықаралық инвестиция мен капитал қозғалысы. C) Жұмыс күші миграциясы. D) Мемлекеттер арасындағы өндірістік кооперациялау. E) Кәсіпорындағы пайданың көлемін анықтау.

48. Әлемдік сауданың қазіргі түрлері:

A) Халықаралық еңбек бөлінісінің терең нәтижесі.

B) Жекелеген елдердің белгілі бір тауар түрін өндіруге мамандануы. C) Тауарларды экспорттау. D) Халықаралық еңбек бөлінісінің терең нәтижесі және жекелеген елдердің белгілі бір тауар түрін өндіруге мамандануы. E) Әлемдік нарыққа қатысу.

49. Кеден тарифтерінің түрлері қандай:

A) Протекционистік.

B) Фискальдық. C) Қысқартылған. D) Протекционистік және фискальдық. E) Ынталандырушы.

50. Ұлттық валюта жүйесі нені білдіреді:

A) Елдің ақша жүйесінің бір бөлігі.

B) Валюталық ресурстың қалыптасуы мен қолданылуы. C) Халықаралық төлем айналымын іске асыру. D) Шетелдік валюта ағымыың қысқаруы. E) Мемлекеттегі жинақтаушы жүйе.

51. Қазіргі әлемдік инфрақұрылым өзіне қандай жүйені қосады:

A) Әлемдік көліктік жүйені.

B) Әлемдік ақпараттық жүйені. C) Әлемдік коммуникация және байланыс жүйесін. D) Әлемдік экономикалық жүйені. E) Әлемдік ақпараттық жүйені және әлемдік экономикалық жүйені.

52. Экономикалыќ µсу-б±л:

1. ЖЌ¤-дi халыќтыќ жеке басына шаќќандаѓы наќты кµлемнiњ кемуi

2. Мемлекеттiк µндiрiс саласындаѓы ќайта ќ±ру кезењi

3. Мемлекеттiњ µндiрiстiк саладаѓы техника мен технологияныњ жетiлдiру нєтижесiнде ±лѓаюы

4. ¤тпелi дєуiр кезењiндегi шаруашылыќтардыњ белсендiлiк дењгейiндегi ќайта ќ±рылуы

5. ЖЌ¤-нiњ бiр ќалпында болуы

53. Жалпы iшкi µнiм:

1. ЖЌ¤ тек отандыќ кєсiпкерлердiњ µндiрген тауарлары мен ќызметтерiн ќамтиды

2. Наќты бiр елдiњ iшкi экономикада µндрiлген тауарлар мен ќызметтер минус шетелдiк т±лѓалалардыњ µндiрген тауарлары мен ќызметтер минус шетелдiк т±лѓалардыњ µндiрген тауарлары мен ќызметтерi

3. ¤нiм кµлемiн азайтып, баѓаны жоѓары белгiлейдi

4. Мемлекеттiк µндiрiс саласындаѓы ќайта ќ±ру кезењi

5. Жеке меншiк µндiрiс саласындаѓы ќайта ќ±ру кезењi

54. Протекционизм:

1. Ашыќ экономика саясаты

2. Шетелдiк конкуренциядан отандыќ кєсiпкерлердi ќорѓау

3. Демпiнгiден ќорѓау ‰шiн ќажет саясат

4. Єскери шектеу саясаты

5. Тек жабыќ экономика саясаты

55. Ќор биржасы:

1. Баѓалы ќаѓаздарды сатып алу, сату жµнiндегi ±йымдасќан рынок

2. Импорт бойынша есеп айыру ‰шiн пайдаланылатын валюта жинаќ орны

3. Ќарыздарды тµлеуге пайдаланылатын алтын жинаќ орны

4. Баѓалы ќаѓаздармен жєне тауарларды сауда жасау мекемесi

5. Акцияларды шыѓарып сату орны

60. Дискрециялыќ саясат:

1. Тек фискальдыќ саясат

2. Б±л т±раќтандыру саясаты

3. Тек аќша-несие саясаты

4. Сыртќы экономикалыќ саясаты

5. Iшкi экономикалыќ саясат

61. Тауар экспорты мен тауар импортыныњ айырмашылыѓы қайсысын ќ±райды:

1. Таза табыс

2. Бухгалтерлiк пайда

3. Сауда балансын

4. Баланстыќ пайды

5. Экономикалыќ пайда

62. Таза ±лттыќ µнiм мынаѓан тењ:

1. Ж¦¤-нен амортизация жарнасын шегергенге

2. Ж¦¤-нен бизнеске деген таза жанама салыќтарды шегергенде

3. Барлыќ факторлы табыстардыњ т‰рлерiнiњ ќосындысына

4. Елдiњ барлыќ т±рѓындарыныњ табыстарыныњ ќосындысына

5. Жеке табыстыњ табыстан салыќ суммасына азаюына

63. ¦лттыќ есеп-шот жүйесiн жүргiзу теориясыныњ дамуына ењбек сiњiрген ѓалым?

1. К. Маркс

2. У. Джеванс

3. Дж. М. Кейнс, С. Кузнец

4. Л. Вальрас

5. Т. Р. Мальтус

64. Ќазiргi есеп-шот жүйесiн жүргiзудi жасаудыњ практикалыќ жұмыстарын 1913 жылы енгiзген аѓылшын экономисi?

1. С. Кузнец

2. У. Джеванс

3. К. Маркс

4. Ф. Кенэ

5. Р. Стоун

65. Ќоѓамдыќ өндiрiстiњ макроэкономикалыќ көрсеткiштерiнiњ мањыздысы?

1. Жиынтыќ ќоѓамдыќ өнiм, Жалпы iшкi өнiм, Жалпы үлттыќ өнiм, ¦лттыќ табыс

2. ¦лттыќ табыс, пайыз

3. ¦лттыќ өнiм, табыс, сауда балансы

4. ¦лттыќ ќаржы, ќоѓамдыќ табыс

5. Табыс көзі

7. Ауызша талқылауға арналған бақылау сұрақтары

1. Экономикалық теория пәні нені түсіндіреді?

2. Экономикалық теория нені зерттейді?

3. Табиғат және қоғам заңдарының бірлігі неде?

4. Өндірістің шектеулілігі дегеніміз:

5. Экономикалық математикалық модель:

6. Өндіріс құрал-жабдықтары дегеніміз не?

7. Қай мектеп өкілдері айналыс сферасын қарастырды?

8. Физиократтардың экономикалық көзқарастары нені сипаттайды?

9. Маркстік экономикалық теориядағы негізгі қағидалары қандай?

10. Төменде айтылған қандай түсінік экономикалық цикл фазасына жатпайды:

11. Жұмыссыздық мөлшерінің қысқаруы және тауар бағасының жоғарлауы, негізгі қордың жаңаруы, кәсіпорынның өсуі факторлары өнеркәсіп циклының қай фазасына жатады:

12. Экологиялық күйзелудің экономикалық мәселесі болып табылады:

13. Экономикалық күйзелістің тигізетін әсері:

14. Жекешелендіру саясаты-бұл:

15. Төмендегі көрсеткіштердің қайсысының сандық мәні көтерілу фазасынан кейін төмендейді және құлдырау фазасынан кейін өседі:

16. Монополиялы бәсеке формасын қай белгісі анықтайды:

17. Дуополиялық бәсекені анықтай белгі:

18. Дифференциалды өніммен монополиялық бәсекені анықтай белгі:

19. Жетілген бәсеке формасын қай белгісі анықтайды:

20. Олигополиялық бәсеке формасын қай белгісі анықтайды:

21. Жетілген бәсекеде бақылаудың қандай дәрежесі қалыптасқан:

22. Монополиялы бәсекеде бақылаудың қандай дәрежесі қалыптасқан:

23. Олигополиялық бәсекеде бақылаудың қандай дәрежесі қалыптасқан:

24. Коммерциялық несие-бұл:

25. Меншік дегеніміз не?

26. Әр түрлі мемлекеттерде нарықтық экономикаға көшу кезінде экономиканың құлдырауын:

27. Нарықтық экономикаға көшкенде рентабельділігі төмен өндірістерді немен ауыстыруға болады?

28. Егер арендатор бір затты жалға алса, онда ол:

29. ҚР-да экономикалық реформалардың басталуы:

30. Меншік дегеніміз не?

31. Мемлекеттік меншік-бұл:

32. Меншіктің дұрыс анықтамасын беріңіз:

33. Ақша айырбасы кезінде бартердің сақталуын немен түсіндіруге болады?

34. Натуралды шаруашылық бұл:

35. Қандай белгілер тауар өндірісін сипаттайды?

36. Ғаламды экономика тенденцияларына кіреді:

37. Ғаламды экономикалық мәселелерге жатады:

38. А.Смиттің экономикалық ілімінің негізі:

39. Басқа елдерден алынып келетін тауарларға қойылатын сандық шек:

40. Салыстырмалы артықшылық теориясын алғашқы қалыптыстырған кім:

41. Еркін сауда үшін төмендегі сауда шектеулерінің қай формасы мәнді кедергі бола алмайды:

42. Егер де нақты елдің валютасы шектеусіз кез-келген басқа шетел валюталарына айырбасталса, яғни төлем балансының ағымдағы, капиталдың операциялары бойынша валюталық шектеу болмаса.онда бұл білдіреді:

43. Протекционистік саясаттың тарифтік реттеу түріне жатады:

44. Халықаралық экономикалық қатынастардың керекті формасына төмендегілердің қайсысы жатпайды:

45. Халықаралық валюталық қатынастарды ұйымдастыру формаларының құрамдық элементі болып табылады:

46. Әлемдік экономикалық байланыстардың формаларына қайсысы жатпайды:

47. Әлемдік сауданың қазіргі түрлері:

48. Кеден тарифтерінің түрлері қандай:

49. Ұлттық валюта жүйесі нені білдіреді:

50. Қазіргі әлемдік инфрақұрылым өзіне қандай жүйені қосады:

51. Экономикалыќ µсу-б±л:

52. Жалпы iшкi µнiм:

53. Протекционизм:

54. Ќор биржасы:

55. Дискрециялыќ саясат:

56. Товар экспорты мен товар импортыныњ айырмашылыѓы мынаны ќ±райды:

57. Таза ±лттыќ µнiм мынаѓан тењ:

58. ¦лттыќ есеп-шот жѕйесiн жүргiзу теориясыныњ дамуына ењбек сiњiрген ѓалым?

59. Ќазiргi есеп-шот жүйесiн жүргiзудi жасаудыњ практикалыќ жұмыстарын 1913 жылы енгiзген аѓылшын экономистi?

60. Ќоѓамдыќ өндiрiстiњ макроэкономикалыќ көрсеткiштерiнiњ мањыздысы?

61. Натуралды өндіріс-бұл:

62. Тауар – бұл:

63. Ақша – бұл:

64. Ақшаның қызметтері:

65. Несие ақшалар-бұл:

7. Есеп-жаттығулары

№ 1 есеп

Тұрақты жалпы шығындар 60 теңге, ал өзгермелі шығындар кестеде көрсетілген. Кестені толтырыңыз.

№ 2 есеп

ЖҰӨ = 9000 теңге; инвестиция көлемі = 3000, мемлекет шығындары = 800 теңге, ал таза экспорт = 270 теңге.

Табу керек:

А) Тұтынушы шығындар көлемі.

Б) Импорт көлемін, егер экспорт = 420 теңге деп есептесек.

№ 3 есеп

Кестеде бірінші және бесінші жылдардағы еңбек ресурсы және жұмыспен қамтылғандар туралы мәліметтер берілген (мың адам).

Берілген кезеңдегі бірінші және бесінші жылдардың жұмыссыздар саны мен жұмыссыздық деңгейін есепте.

№ 4 есеп

Кестеде ұзақ мерзім кезеңіндегі жалпы шығындар берілген.

Ұзақ мерзімдегі орташа және шекті шығындар көлемін анықта.

№ 5 есеп

Берілген мәліметтер бойынша жұмыссыздық деңгейін және ЖҰӨ-ң үзілісін анықтаңыз (табиғи жұмыссыздық деңгейі 2% (мың адам))

№ 6 есеп

Гипотетикалық экономикада сұраныс және ұсыныс параметрлер ұғымы төменде көрсетілген:

Берілген мәліметтерді қолдана отырып, келесі сұраққа жауап бер:

А) Қандай баға деңгейінде тепе-теңдікті орнатуға болады?

№ 7 есеп

Төмендегі келісімдердің қайсысы ЖҰӨ-ге кіреді және қайсысы кірмейді? Неге?

А) Жанұя өзінің ескірген пәтерін 12 млн. теңгеге сатып, жаңа салынып жатқан үйде пәтерді 22,5 млн. теңгеге сатып алды.

Б) Фирма басқа бір фирмадан қолданылған 8 компьютерді сатып алды.

В) Жанұя «А» компаниясының акцияларын 210 мың теңгеге сатып алды.

Г) Фирма 130 млн. теңгеге тауар өндірді, оның жартысын фирма дүкені арқылы сатып, екінші жартысын қоймада сақтайды.

Д) Баспа үйі қоймада сақталынып жатқан кітаптарды 470 мың теңгеге сатып жатыр.

№ 8 есеп

ЖҰӨ = 8500 теңге. Инвестиция көлемі = 3800 теңге, мемлекет шығындары = 900 теңге, ал таза экспорт = 180 теңге. Табу керек:

А) Тұтынушы шығындарының көлемін.

Б) Импорт көлемін, егер экспорт = 430 теңге деп есептесек.

№ 9 есеп

Таблицада ұзақ мерзімдегі жалпы шығындар берілген.

Ұзақ мерзімдегі орташа және шекті шығындар көлемін анықта.

№ 10 есеп

Экономикадағы сұраныс және ұсыныс параметрлері төменде берілген:

Берілген мәліметтерді қолдана отырып, келесі сұраққа жауап бер:

А) Қандай баға деңгейінде тепе-теңдікті орнатуға болады?

№ 11 есеп

Кестеде бірінші және бесінші жылдардағы еңбек ресурсы және жұмыспен қамтылғандар туралы мәліметтер берілген (мың адам).

Қолданылған негізгі әдебиеттер:

1. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстан-2030», 1-3 тараулар. Алматы, 2005 ж.

2. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы «2006 жылға ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары», 2007 ж. 4 сәуір

3. Қазақстан Республикасының кәсіпкерліктің дамуы мен қолдау туралы мемлекеттің 1994-1996 жылға арналған бағдарламасы, 10 шілдеде 1994 ж. №1727

4. «Жеке кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау» туралы Қазақстан Республикасының Заңы. №3, 10, 4 шілдеде 1992 ж.

5. Әубәкіров Я., Қабдиев А., Досқалиева В. «Экономика» оқулық, Алматы: 1994ж.

6. Әубәкіров Я., Есқалиев К. «Экономикалық теория негіздері» оқулық, Алматы: 2003ж.

7. Әубәкіров Я., Нәрібаев Қ., Есқалиев К. «Экономикалық теория негіздері» оқулық, Алматы: 1998ж.

8. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А.: «Жалпы экономикалық теория». Алматы-Ақтөбе, 2002ж.

Қосымша әдебиеттер:

1. Дорнбш Р., Фишер Р.С. «Макроэкономика», Алматы. КазМБА және білім баспасы, 1998ж.

2. Жатқанбаев Е.Б. Аралас экономика негіздері. Алматы,1997ж.

3. Жүнісов Б. Нарықтық экономика негіздері. Алматы, 1997ж.

4. Қожамқұлов Т. Саяси экономика негіздері. Алматы,1991ж.

5. Нүрпейісов Ж.К. Экономикалық теория негіздері. Оқу құралы, Ақмола, 1996ж.

6. Мадешев Б.Р., Беляков А.Т., Бекмолдин С.К. Экономикалық жүйе Алматы, 1995ж.

7. Саяси экономика. Оқулық. Алматы, 1991ж.

8. Экономикалық ілімдер тарихы. Оқу құралы. Алматы,1997ж.

9. Сейтқасымов Г.С. Ақша, несие, банктер. Алматы, 2000ж.

10. Нұрсейт А., Темирбекова А., Нурсейтова Р. Теория рыночной экономики. Алматы, 2000 г.

11. Баймуратов У.Б. Национальная экономическая система. Алматы, 2000г.

12. Рыночная экономика Казахстана: проблемы становления и развития 2 тома, Алматы, 1995 г.

13. Каренов Р.С. Шакшина Ш.М. Рыночные методы хозяйствования в экономике Казахстана. Алматы, 1995 г.

14. Нурмаганбетов К.Р. Рыночное регулирование производственно-хозяйственной деятельности фирмы по перероботке сельскохозяйственной продукции. Алматы, 1995 г.

15. Токсейтов Р.Қ. Экономикалық сөздік-анықтамалық. Қарағанды, 1999 ж.

16. Крымова В. Экономическая теория в схемах. Алматы, 2000г.

12