5. Сұраныс пен ұсыныс теориясының негіздері
Нарық механизiмiнiң негiзгi элементтерi: сұраныс, ұсыныс, баға, бәсеке.
Сұраныс заңы. Сұраныс қисығы. Сұранысқа ықпал жасаушы факторлар. Ұсыныс заңы. Ұсыныс қисығы. Ұсынысқа ықпал етушi факторлар. Сұраныс пен ұсыныстың әрекеттестiгi. Нарық тепе-теңдiгi.
Икемдiлiк ұғымы. Икемдiлiк коэффициентi. Сұраныстың баға және табыс бойынша икемдiлiгi. Ұсыныстың баға бойынша икемдiлiгi.
Тұтынушылардың мінез-құлқы. Тұтынушының пайдалықты максималдауы туралы кардиналистiк және ординалистiк талдаулар (трактовкалар).
5.1. Сұраныс заңы. Сұраныс қисығы. Сұранысқа әсер ететің факторлар
Сұраныс белгілі бір уақытта және белгілі бір жерде сатып алушылар сатып алу мүмкіндігі болатын және сатып алғысы келетін тауарлар мен қызметтің санын байқатады.
Сұранысқа әсер етуші факторлар:
Қызмет және тауар бағасы;
Тұтынушының ұнатуы;
Тұтынушының табысы;
Үй шаруашылығында табысты бөлу;
Алмастырушы тауар бағасы;
Нақты қызмет және тауарды жалпы сатып алушылар саны.
Инфляцияны күту.
Сұраныс заңы: сұранысқа әсер ететің барлық басқа факторлар тұрақты болған кезінде, тауар бағасы төмендеген сайын, тауар саны өседі. Сұраныс заңың графикте сұраныс қисығы арқылы көрсетуге болады (5.1 сурет).
5.1 сурет – Сұраныс қисығы
P – тауар бағасы, D – сұраныс қисығы, Q – сұраныстағы тауар саны.
Сұраныс қисығының бойындағы қозғалыстар сұраныс көлемінің өзгерісі деп аталады. Ол тауар бағасының өзгеруіне сәйкес сатып алынған тауар санының өзгеруін көрсетеді. Бағалық емес фактордың өзгеруі сұраныс мінезінің өзгеруіне әкеледі. Бұл жағдайда әрбір мүмкін болатын баға бойынша сұраныстың бағалық емес факторының өзгеруіне байланысты тұтынушылар көп немесе аз тауар сатып алады. Сұраныс қисығы оңға жылжыса – сұраныс өседі, ал керісінше, солға жылжыса – сұраныс төмендейді.
5.2. Ұсыныс заңы. Ұсыныс қисығы. Ұсынысқа әсер ететің факторлар
Ұсыныс белгілі бір кезеңдегі нақты бір баға бойынша рынокта сатуға жіберілген өнім немесе тауар саның көрсетеді.
Тауар ұсынысына әсер етуші факторлар:
Тауар бағасы;
Өндіріс технологиясы. Егер жаңа технология пайдаланған болса, онда шығын азайып, өнім көлемі өседі. Ол ұсыныс көлемін ұлғайтады;
Экономикалық ресурстардың бағасы. Ресурс бағасының төмендеуі тауар ұсынысын көбейтеді.
Салықтар және субсидиялар. Салықтың өсуі ұсынысты төмендетеді, ал субсидия өндірістің кеңеюіне әкеледі.
Сатышулар саны.
Ұсыныс заңы тауар бағасы мен нарықтағы ұсыныс көлемі арасындағы тәуелділікті көрсетеді. Баға мен ұсынылып отырған өнім арасында тура байланыс бар: баға өскенде, ұсыныс көлемі де өседі, немесе керісінше. Ұсыныс заңың графикте ұсыныс қисығы білдіреді (5.2 сурет).
5.2 сурет – Ұсыныс қисығы
Мұнда S – ұсыныс қисығы.
Ұсыныс қисығының өзгеруі ұсыныс заңын көрсетеді.
Ұсыныс көлемінің өзгеруі ұсыныс қисығының бойымен қозғалыстарды бейнелейді. Бағалық емес фактордың өзгеруі ұсыныс мінезінің өзгеруіне әкеледі.
Ұсыныс қисығы оңға жылжыса – ұсыныс өседі, ал керісінше, солға жылжыса – ұсыныс төмендейді.