4.3. Ақшаның пайда болуы, мәні, қызметтері

Ақша айырбастын даму процесінде пайда болды. Сонымен қатар барлық тауар топтарының жалпы эквиваленті ролін атқарады. Яғни, ақша – бұл жалпы эквивалент.

Ең алғаш рет ақша ролін екі металл атқарды: алтын және күміс. Ол биметализм кезеңі деп аталады. Монометаллизм кезенінде ақша ролің бір металл атқарды - алтын. 1929-1933 жылдардағы әлемдік экономикалық дағдарыс монометализм кезеңің тоқтатты.

Жаңа несие ақша жүйесі қалыптасты. Оның негізгі ерекшеліктері:

1. несие ақшаларының басым болуы;

2. алтынның демонитаризациясы және айналымнан кетуі;

3. алтынды банкнотқа айырбастамауы;

4. жәке кәсіпкерлікті және мемлекетті несие үшін ақша эмисиясын күшейту.

Ақша қызметтері:

1. Құн өлшемі (ақша арқылы барлық тауарлар өз құнын белгілейді);

2. Айналым құралы (тауарды сату –сатып алу кезіндегі ақша қызметі);

3. Төлем құралы (ақша біраз уақыт өткеннен кейін төленеді);

4. Жинақтау құралы (ақша айналымнан шығып жинақталады);

5. Әлемдік ақша (ақша әлемдік тауар айналымға қызмет істейді).

4.4. Рыноктың мәні

Рынок – бұл тауар айналымының сферасы, тауарды сату және сатып алумен байланысты экономикалық қатынастар жиынтығы. Рынок жалпы бай, әрі күрделі құрылым. Оны белгілері және критерийлері бойынша бөлуге болды:

1. Рынок қатынастарының объектілерінің экономикалық мақсаты бойынша:

1) Тұтыну тауарлары мен қызметтер рыногі;

2) Өнеркәсіпке арналған тауарлар рыногі;

3) Ноу-хау рыногі;

4) Шикізат рыногі;

5) Еңбек рыногі;

6) Құнды қағаздар рыногі және т.б.

2. Географиялық орналасуына байланысты:

1) Жергілікті рынок;

2) Ұлттық рынок;

3) Әлемдік рынок.

3. Салалық бағыт бойынша – автокөлік, мұнай, инвестиция, компьютер рыногі және т.б.

4. Тауарды сату бойынша – бөлшек және көтерме рыногі.

5. Бәсеке шектеулігіне байланысты – жетілген бәсеке рыногі мен жетілмеген бәсеке рыногі (монополистік бәсеке рыногі, олигополия, монополия).

Жетілген бәсеке рыногының ерекшелігі:

1. Тәуелсіз фирмалардың көптігі;

2. Бағаны қадағалау жоқ. Бағаны рынок белгілейді;

3. Тауар дифференциациясы жоқ. Сапасы мен құрылымы бойынша тауарлардың айырмашылығы жоқ;

4. Нарыққа еркін кіруге және шығуға болады.

Монополистік бәсеке рыногының ерекшеліктері:

1. Тауарларды өндірітің фирмалардың көптігі;

2. Бағаға әсер жоқ;

3. Спецификалық рынокта тауар мен қызметтің дифференцациясы;

4. Рынокқа еркін кіруге және шығуға болады.

Олигополия рыногының ерекшеліктері:

1. Ұқсас тауарлар мен қызметтерді өндірітің ірі фирмалардың бірнешеуі (3-5);

2. «Баға лидерінің» әсері;

3. Кейбір тауарлардың дифференциациясы бар;

4. Рыноққа кіру қиын.Көп инвестицияларды қажет етеді.

Монополия рыногының ерекшеліктері:

1. Бір өнім мен бір ірі фирма;

2. Баға үстінен толық бақылау;

3. Тауар дифференцициясы жоқ;

4. Нарыққа кіру өте қиын.

Нарық механизмінің негізгі элементтері: баға, сұраныс, ұсыныс және бәсеке.

Баға – тауар құнынын ақшалай түрі.

Бәсеке – капиталды салу жағдайындағы ең жоғары пайда алу үшін кәсіпкерлер арасындағы күрес.

Рынок инфрақұрылымы – рынокқа қызмет ететің түрлі ұйымдар, мемлекеттік және коммерциялық кәсіпорындар жиынтығы. Тауар рыногының инфрақұрылымы құрамына көтерме және бөлшек сауда, аукцион, жәрмеңкелер, тауар биржалары, сауда үйлері, сыртқы сауда фирмалары мен ұйымдары кіреді. Қаржы нарығының инфрақұрылымына барлық банк жүйесі, сонымен қатар коммерциялық банктер, валюта және қор биржалары, брокерлік және сақтандыру компаниялары, нарық шаруашылығындағы қаржы-несие қызмет көрсету орталықтары жатады. Еңбек нарығының инфрақұрылымына жұмысқа орналастыру орталықтары, немесе еңбек биржасы, жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс есебінің жүйесі, мамандарды қайта дайындау, қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру, пособияларды тағайындау, жұмыс күшінің миграциясын қадағалау орындары және т.б. жатады.

Рынок артықшылықтары:

1. Ресурстарды тиімді бөлу;

2. Ақпараттың шектеулігіне қарамастан, рыноктың табысты қызметтеуі;

3. Шарттардың өзгеруіне икемділігі мен бейімделуі;

4. Ғылыми-техникалық революция нәтижелерін тиімді пайдалану;

5. Тұтынушылар мен кәсіпкерлердің таңдау және әрекет еркіндігі;

6. Тауар және қызмет сапасының жоғарылауынан әртүрлі қажеттіліктерді қанағаттандыру қабілеттілігі.

Рынок кемшіліктері:

1. Қайта өндірілмейтін ресурстарды сақтауды қамтамасыз ете алмауы;

2. Қоршаған ортаны қорғауға экономикалық механизмнің жоқтығы;

3. Жалпы адам ресурстарын пайдалануды бақылай алмайды;

4. Ұжым пайдаланудағы тауар мен қызмет өндірісің ынталандырмайды;

5. Еңбек және табыс құқығына кепіл бермейді;

6. Ғылымда фундаментальді зертеуді қамтамасыз ете алмайды;

7. Тек ақшасы бар тұлғалардың сұранысын қанағаттандыруға бағытталған;

8. Инфляциялық процесстерге байланысты дамуы тұрақсыз;

Барлық осы проблемаларды мемлекет шешеді.