15. Экономикалық өсу

Экономикалық өсу ұғымы, оның өлшемi. Экономикалық өсудiң түрлерi мен факторлары. Экономикалық өсудiң жаңаклассикалық және жаңакейнсшiлдiк үлгілерi. В.Леонтьевтiң «шығын-өнiм» кестесiндегі макропропорцияларды үлгілеу. Экономикалық өсудiң нольдiк (Рим клубы) және «тұрақты экономикалық даму» (Рио-де-Жанейро) тұжырымдамасы.

15.1. Экономикалық өсу, оны өлшеу

Экономикалық өсу – бұл қоғамдық өнім мен өндіргіш факторларының сандық өсуі және сапалық жетілдірілуі. Экономикалық өсу өз мағынасын нақты жалпы ұлттық өнімнің өсуінен, елдің экономикалық қуаттылығының өсуінен табады. Экономикалық өсудің қарқыны нақты жалпы ұлттық өнімнің қарқынының көрсеткішімен сипатталады, яғни бұл белгілі бір уақыт аралығындағы жалпы ұлттық өнімнің пайыздық өсімі болып табылады.

Экономикалық өсу бірнеше жағдайда пайда болады:

1) пайдаланбаған ресурстар өндіріске бағытталғанда;

2) өндіріс факторлардың көлемі кобейеді;

3) өндіріс факторларының жақсы технологияларды ашу мен пайдалану немесе қызметкерлерді жақсы оқыту нәтижесінде өнімділігі өседі.

Бірінші жағдай төменде келтірілген суретпен көрсетіледі (15.1 сурет).

15.1 сурет - Экономикалық өсу

Екінші және үшінші жағдайда өндіріс мүмкіндігінің шекарасы өзі жылжыйды: СД жағдайынан С'Д' жағдайына (15.2 сурет).

15.2 сурет - Экономикалық өсу

Осыдан экономикалық өсуді екі түрі бөледі: экстенсивті және интенсивті. Экономикалық өсудің экстенсивті түрі өндірістің бұрынғы техникалық негізде өндіріс факторлардың сандық өсуіне негізделеді.

Экономикалық өсудің интенсивті түрі өнім көлемінің өсуіне өндіріс факторларының сапасын жетілдіру арқылы жетуге болатының болжайды: жетілдірілген еңбек құралдарын пайдалану және жоғары білімділігі бар жұмыс күшін пайдалану.

15.2. Экономикалық өсудің факторлары

Экономикалық өсудің қарқыны мен сипатын келесі факторлар анықтайды:

1. Табиғи ресурстар. Бай табиғат ресурстарына ие болу экономикалық өсу қарқынына кепілдеме бола алмайды. Оларды ұтымды және тиімді пайдалану маңызды.

2. Еңбек ресурстары. Экономикалық өсуге жұмыс бастылығы, білім беру және жұмыс күшін кәсіптік шеберлікке дайндау сапасы, жұмыс күшін рационалды пайдалану, еңбек өнімділігінің деңгейі, денсаулық жағдайы және т.б. ықпал етеді.

3. Негізгі капитал. Экономикалық өсуге инвестицияның үнемі көбеюі, капиталдың жаңаруы және көбеюі, қордың қайтарылымының өсуі және қордың қарулануы маңызды.

4. Ғылыми-техникалық прогресс. Өнертапқыштық және инновациялар, оларды өндіріске енгізу экономикалық өсудің маңызды факторы болады.

5. Қоғамның жиынтық сұранысы. Жиынтық сұраныстың жоғары деңгейі кәсіпкерлерді өндірістің көлемін көбейтуге ынталандырады.

6. Экономикалық өсудің факторларың үш топқа болуге болады: ұсыныс факторлары (табиғат ресурстары, еңбек ресурстары, негізгі капитадың көлемі, технология); сұраныс факторлары (жиынтық шығындардың деңгейі); бөлу факторлары (ресурстарды тиімді пайдалану).

Экономиканың үдемелі дамуына байланысты мыналар өседі:

1) өндіріс көлемі мен қоғамбайлығы;

2) елдің әлемдегі беделі;

3) адамдардың материлдық қамтамасыз етілуі, олардың бос уақыты, білімі және мәдениеті;

4) өндіріс механикаландырылады және автоматтандырылады, еңбек жағдайы жақсарады және т.б.

Бірақ, экономикалық өсу тұтастай жағымді үдеріс ретінде бағаланғанымен, сонымен бірге кемістіктен де арылмаған. Жаппай өндірістің дамуы және индустриаландыру келесі проблемаларды тудырады:

- адамдардың өмір сүретін ортасын былғау мен нашарлату;

- толтырлмайтың ресурстардың бітуі (көмірдің, мұнайдың, металл рудалардың және т.б.);

- қалалардың және олардың халқының тым өсуі;

- жұмыс күшінің мамандықтарын қажеттілікке байланысты жиі өзгерту және жұмыс орының жиі өзгеру;

- еңбек қызметінің қарқындауы.

Экономикалық өсудің факторларының жалпы сипаттамасын төмендегі кесте көрсетеді (15.1 кесте).

15.1 кесте – Экономикалық өсу

Фактор	Фактордың сандық көрсеткіші	Толық пайдалану мен тиімділікті арттыру тәсілі	Пайдалану тиімділігінің көрсеткіші
Табиғат ресурстары (жер, пайдалы қазбалар, су, ауа және т.б.)	Әрбір нақты түрдің көрсеткіші	Ең толық шығару, кешенді және терең қайта өндеу	Өнімнің материалдық сыйымдылығы
Еңбек ресурстары	Еңбекке жарамды жастағы тұрғындардың саны	Білімнің өсуі, денсаулықтың жақсаруы, еңбек ұйымдастыруды жетілдіру	Еңбек өнімділігі
Негізгі капитал (кәсіпорындырдың еңбек құралдары, көлік)	Баға	Өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру	Қордың қайтарымдылығы
ҒТП	Шығындар	Ғылыми зерттеу сферасың дамыту, оның нәтижелерің пайдалану	Өндіріс тиімділігін көтеру