2. Қоғамдық өндірістің негіздері

Экономика және адам. Адамның экономикалық қызметтерi. Экономикалық мүдделер және экономикалық iс-әрекеттiң басқа да iшкi себептерi. Экономикалық адамның оңтайлы (ұтымды) iс-әрекеттерiнiң үлгiлерi.

Қоғамдық өндiрiстiң құрылымы. Материалдық және материалдық емес өндiрiс. Қоғамдық өндiрiстiң нәтижелерi: заттар, қызметтер, байлық.

Өндiрiс және ұдайы өндiрiс. Өндiру, бөлу, айырбастау және тұтыну. Жай және ұлғаймалы (экстенсивтi және интенсивтi) ұдайы өндiрiс.

Экономикалық игiлiктердiң ауыспалы айналымы және экономикалық тұлғалардың өзара iс-әрекеттерi. Экономикалық жүйенің типтері және экономиканың: не? қалай? кім үшін? деген негізгі мәселелерін шешу.

Қоғам дамуын дәуірлерге бөлудің формациялық және өркениетті тәсілдері.

2.1. Адам және экономика

Адам – ең басты өндіргіш күш. Ойткені ол, өнімді жасап қана қоймай, құрал жабдықтардың пайдалану тәсілін анықтап, оларды іске қосады. Өз кезегінде, жаңа өндіріс құралдарын тарату жұмыс күшіне жаңа талаптар қояды.

2.2. Экономикалық ресурстар мен өндіріс факторлары

Экономикалық ресурстар – ол тауар және қызмет өндірісінде пайдаланылатын барлық табиғи, адамдық және адаммен өндірілген ресурстар. Олар материалдық, еңбек және қаржы ресурстарыны бөлінеді. Материалдық ресурстар өндіріс процессінде тұтынуға және өңдеуге арналған қолда бар заттық элементтердің кешені. Олардын натуралды құрылымына шикі зат, материалдар, жанармай, энергия және шала фабрикат жатады. Еңбек ресурстарына қогамдық пайдалы еңбекке қабілетті ел тұрғындары жатады. Қаржы ресурстары – бұл мемлекет, фирмалар және үй шаруашылықтары басқаратын ақша құралдары.

Барлық экономикалық ресурстардын маңызды қасиеті бар: олар сирек және шектелген. Бұл қасиет өндіріс жүйені қызмет масштабы бойынша және шектелген ресурстарды әртүрлі өнімдерді өндіру арасында бөлу қажеттілік бойынша тығыз шектеуге қояды. Соңдықтан, ресурстарды өндіріс қызметінің түрлері бойынша рационалды бөлу проблемасы туындайды. Сонымен бірге экономикалық ресурстардың келесі қасиеттерің бөледі: қол жетерлік, ұдайы өндіру мүмкідігі, ауыстыру мүмкідігі. Қол жетерлік қасиеті өндіріс процессінде қажет болған кезде ресурстардың анықталған саның тарту мүмкіндігің білдіреді. Ресурстардың ұдайы өндіру мүмкіндігі олардың сан және сапа жағынан арттыру мүмкіндігімен байланысты. Өзінің құндылығын толық жоғалтқан жер учасклерін жана технология пайдаланып қайта іске қосуға болады. Ресурстардың ауыстыру мүмкіндігі бір ресурс жетпегенде, оны басқа ресурспен ауыстыруға болатынын білдіреді. Мысалы, станоктар жетпесе, олардың орнына көбірек жұмысшыларды жалдаса болады.

Өндіріске қосылған экономикалық ресурстар өндіріс факторларын құрайды. Негізгі өндіріс факторлары: еңбек, жер, капитал, кәсіпкерлік қабылеттілік.

- Еңбек (жұмыс күші) – материалдық игілік пен қызметті өндіру процессінде адамның мақсатты қызметі, адамдардың барлық физикалық және ақыл қабілеттілігінің жиынтығы.

- Капитал өндіріс факторы ретінде - өндіріс құрал жабдықтары, еңбек құралы мен еңбек заттарының бірігуі. Еңбек құралдары – бұл қажетті игіліктерді өндіруге пайдаланатын құралдар. Еңбек заттары – бұл неден жасалатын заттар, яғни шикізат, материалдар және т.б. Өндіріс құрал жабдықтар – бұл шынайы капитал. Сонымен бірге ақшалай капиталды бөледі. Бұл өндіріс құрал жабдықтарын сатып алуға арналған ақша.

- Жер өндіріс факторы ретінде – өндіріске тартылған барлық табиғи ресурстар: жер қойнауы, орман, ауа, су.

- Кәсіпкерлік қабілеттілік – адамның кез келген бизнесті бастауы, сонымен байланысты шығын, тәуекел, жеуапкершілікке бас тігу. Бұл қабілеттілік әрбір басқа конбайды. Батыстық ғылымдардың пікірі бойынша, тек тұрғындардын 5 пайызында бұл қасиет бар.

Осы классикалық өндіріс факторлармен қоса қазіргі уақытта өндірісті ұйымдастыру, өндіріс технологиясы, өндірістің акпараттық факторы, ғылым, энергетикалық, экологиялық факторлар сияқты қосымша өндіріс факторларын бөледі. Өндірісті ұйымдастыру – барлық өндіріс процессінің тәртібің және бірлігін қамтамасыз ететің ішкі өндіріс байланыстарының құрылымы. Өндіріс технологиясы – бұл еңбек заттарын өңдеудің нақты тәсілдері, өндіріс процестерінің белгілі тәртібі. Ақпарат – білім, деректер және әр түрлі белгілердің ағымдары. Ғылым – бұл өндірісте пайдалануға тиісті теориялық жүйеленген объективті білім. Энергия – бұл өндіріс құралдарын қажетті қозғалысқа келтірітін күш. Экологиялық фактор – адам мен қоршаған орта арасындағы өзара қатынастармен және табиғатты қорғау, сақтау, қайта түрлендіру қажеттілігімен байланысты проблемалар кешені.