14.3. Мемлекеттің қаржы жүйесі
Қаржы – елдегі орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша құралдарының қорын тұрғызудағы және қолданудағы барлық экономикалық қатынастар жиынтығы. Қаржылар – ақша құралдарың бөлу мен пайдалануға байланысты құндық ағындардың жиынтығы болып табылады. Араларында ақша ағындарының ұдайы қозғалыстары болып тұратын негізгі субъекттерге мемлекет, оның институттары, фирмалар және тұрғындар жатады.
Қаржы жүйесі – бұл барлық өзара байланыстағы қаржылық құрылымдық элементтердің жиынтығы. Қаржы жүйесіне мыналар кіреді:
а) барлық деңгейлердегі бюджеттер жиынтығын (мемлекеттің, әкімшілік бірліктердің, жергілікті басқару ұйымдардың);
б) бюджеттен тыс қорлар (әлеуметтік, мүліктік, жеке сақтандыру);
в) мемлекеттің валюталық резерві;
г) кәсіпорындар мен мекемелердің ақша қорлары.
Қаржы жүйесін мемлекеттің, шаруашылық субъектілердің, тұрғындардың қаржысының өзара байланысы ретінде де қарауға болады. Қаржы жүйесінің қызмет істеуі екі кезеңнен тұрады:
Табыстарды алу мен шығындаудың жоспарларын құрастыру.
Ақша ағындарының қозғалысын ұйымдастыру.
Егер қаржы жүйесі мемлекет деңгейіндегі мақсаттардыға жетуге бағытталған болса, онда бұл мемлекеттік қаржы саясатын білдіреді. Ал ол келесі екі аспекттен тұрады:
а) фискалдық саясат – экономиканы табыстар мен шығыстар арқылы реттеу;
б) бюджеттік саясат – бюджеттік процесстерді реттеу (бюджеттік тепе-теңдікке жету).
Фискалды саясат – бұл мемлекеттік шығындар мен табыстарды өзгерту арқылы экономиканы реттеу жүйесі. Ол екі түрге бөлінеді: дикрециондық фискалды саясат және автоматты. Дикрециондық саясат – экономикалық конъюнктураны тегістеу мақсатында мемлекетпен салықтарды және шығындарды өзгерту (мысалы, салық ставкасын, жәрдемақы мөлшерін). Бұл белсенді фискалды саясат.
Автоматты фискалды саясат автоматты түрде кіріктендірілген тұрақтандырушылар (табысқа салынатын салықтың прогрессивті ставкасы, жұмыссыздық бойынша жәрдемақы және т.б.) көмегімен жүргізіледі. Бұл пассивті фискалды саясат: мемлекеттік шығындары мен салықтардың деңгейіндегі қажетті өзгерістер автомат түрінде жасалады.
Мемлекеттік бюджет – мемлекеттің барлық ақша құралдарын (табыстарды) және оларды бөлуді (шығындарды) бейнелейтін мемлекет қызметінің қаржылық бағдарламасы.
Бюджет шығындары құрылымы бойынша: мемлекетті басқаруға, әлеуметтік-экономикалық мақсаттарға, мемлекеттің шаруашылық әрекеттері мен сыртқы экономикалық қызметтеріне, қорғаныс пен ұлттық қауіпсіздікті бекітуіне жұмасалатын шығындар болып бөлінеді.
Экономикалық әдебиетте мемлекеттік шығындарды әр түрлі жіктелімдеу ұсынылады. А. Пигу оларды трансформациялық және трансферттік түрлеріне бөледі. Бірінші жағдайда тауар мен еңбекте көрсетілген қызметтер мемлекеттік қаржының ағымына қарсы ағады (мемлекеттік инвестициялар, тауарлар мен қызметтерді мемлекеттік тұтыну, жалақыны бюджеттен төлеу). Трансферттік шығындар қарсы келетін қызметті болжамайды және тікелей құралдарды беру болып шығады (трансферт: субсидиялар, үй шаруашылығына жәрдемақы, әлеуметтік қамтамасыздандыру).
Мемлекеттік шығындардың басқа жіктелеуі институционалдық бағытпен байланысты: негізі ретінде оларды министрліктер, агенттіктер арасында бөлу жатады. Осындай жүйелеу құралдарды жумсауды бақылауын женілдетеді, бірақ та олар қаншама тиімді пайдаланғанын көрсетпейді.
Функционалды принциптің негізінде шығындар мақсатты міндеті бойынша топталады (қорғаныс, білім беру, өнеркәсіп және т.б.). Бұл мемлекеттің экономикалық саясатының басымдылығы туралы пікірге мүмкіндік береді.
Мемлекеттің шаруашылық әрекеттерге шығындары таза ұлттық өнімді мультипликациялық өсіруге әкеледі. Мемлекеттік шығындар мультипликаторы таза ұлттық өнім өзгерісінің үкімет шығындары өзгерісінің қатынасына тең.
Мемлекеттік бюджет кірістері – орталық және жергілікті билік ұйымдары алатын салықтардан, мемлекеттік қарыздардан, сондай-ақ бюджеттен тыс қорлардан және мақсаттық қорлардан тұрады.
Экономикалық әдебиетте мемлекеттік шығындардың келесі жіктелеуі беріледі:
- салықтық және салықтық емес;
- қарапайым (тұрақты) және төтенше (уақытша, кезеңдік);
- жеке сектордан және мемлекеттік сектордан.
Өз кезегінде, мемлекеттік сектордан алынатын табыстар ұлттық мемлекеттен және шетелден (көмек, репарациялар) түскен қаржыларға бөлінеді. Жеке сектордан түсетін мемлекеттік табыстар мемлекеттің рынок процессінде тікелей немесе жанама қатысуымен шартталған. Тікелей вариант мемлекеттік кәсіпорындармен өндірілетін тауарлар мен қызметтерді сатудан түсетін табыстарды болжайды. Жанама – салық, алым, жарна, баж салығы, айыппұл түріндегі табыстарды болжайды.
Қаржы жүйесінің құрулуының екі принципі белгілі:
а) демократиялық орталықтандыру;
б) фискалдық федерализм.
Демократиялық орталықтандыру кезінде жергілікті органдар ақша қаражаттарын өз бетімен жұмсай алмайды. Ал фискалдық федерализмде орталық және жергілікті қаржылар қатаң шектелген. Жергілікті билік қаржы шығындарының бағытын өзі дербес анықтайды.
Салықтар – бұл жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың мемлекет пен жергілікті бюджетке міндетті төлемдері. Салық жүйесі – қаржылық құралдарды жинау әдістері мен нысандарының жиынтығы.
Салық салудың принциптері:
1. Салық алудың жүйесі келесідей құрылуы қажетті: мемлекеттің оны ұстауға шығыны, соңдай ақ сол төлем төлеу тәртібімен байланысты салық төлеушінің шығыны максималды төмен болу керек;
2. Салық ауырпалығы салық төлеушінің экономикалық белсенділігін төмендетпеуі тиісті;
3. Салық алу процессі конъюнктура мен жұмыс бастылығы саясатын жүзеге асыруға ең жоғары дәрежеде көмектесуі үшін ұйымдастырылуы тиісті.
4. салық салу процессі үлкен әлеуметтік әділдікті қамтамасыз ету бағытында табыстарды бөлуге әсер етуі тиісті;
5. Салық құрамдастырымы әрбір салықтың өзінің нақты мақсаты болатын бітұтас жүйені құрауы тиісті;
6. Жеке адамның «салық төлеуге қабілетін» анықтау кезінде азаматтың жеке өміріне қатысты ең аз деректерді көрсетуін талап ету қажетті.
Салықтардың түрлерін келесі бес қасиеттері бойынша жіктеледі:
Салықтарды салу объектісі бойынша:
а) табыс салығы;
б) мүлікке салынатын салық;
в) нақты қызметтің және тауардың тұтынушының шығындарына салынатын салық.
2. Алу тәсілдері бойынша тура (табысы төлеушіден немесе мүлік иесінен тікелей алынатын салық) және жанама (нақты тауарлардың бағасына қосылады және осы тауарларды тұтынушыларынан оларды сатқанда алынады – акциздер және кедендік баж) салықтар болады.
3. Мөлшерін анықтау сипатына қарай салық негізгі үш жүйеге бөлінеді.
а) пропорционалды салықтар – табыс, шығын сомасына немесе мүлік құнына байланысты емес және өзгермейтің пайыз ставкасымен;
б) прогрессивті салықтар – ставкасы табыстың артуына байланысты өсіп отырады;
в) регрессивті салықтар - ставкасы табыстың артуына байланысты төмендеп отырады.
4. салық сомалары түсетін бюджет деңгейі бойынша – жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
5. Пайдалану тәртібіне қарай жалпы салықтар (мемлекеттің біртұтас қорына жиналатын) және мақсатты, немесе арнаулы, нақты міндеті бар, салықтар бөлінеді.
Мемлекеттік бюджеттегі салықтың таза қорының өсіп артуы мемлекеттік кәсіпорындарды және жеке бизнесті мемлекеттік инвестициялау мүмкіндігін кенейтеді. Бұл таза ұлттық өнімнің мультипликациялық өсуіне әкеледі. Салықтық мультипликатор таза ұлттық өнім өзгерісінің салықтық түсімдердің өзгерісіне қатынасымен анықталады.
Алайда, мемлекет фирма табысына салық ставкасын тым жоғарлатса, фирмалардың капитал салуға стимулы төмендейді. Бұл жағдайды Лаффер қисығы графигі бейнелейді (14.3 сурет).
14.3 сурет - Лаффер қисығы
Мұндағы R – салық ставкасы, Y – мемлекеттік бюджетке түскен түсімдер.
Басында салық ставкасы өскенде бюджетке түсетін түсімдер де артады. Бірақ салық ставкасының тым өсуі кәсіпорынның дамуын тежейді, ал егер салық ставкасы жүз пайыз болса, кәсіпкер өзінің кәсіпорындарын қандай-да бір ынталандырулардың болмауына байланысты жауып тастауы мүмкін, соның нәтижесінде бюджетке түсетін түсімдер де мүлде тоқталады.
Бюджеттік үрдіс мемлекеттік кірістер мен шығыстардың тендік жағдайын болжайды. Мемлекет шығыстарының кірістерден асып кетуі бюджет тапшылығын тудырады. Ол мына себептерге байланысты:
а) өмірдің әр түрлі салаларында мемлекет ролінің жоғарылауы;
б) ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге кететін шығынтардың жоғарылауы;
в) мемлекеттік аппарат мүшелерінің санының жоғарылауы;
г) шаруашылық конъюктураның тербелісі, өндірістің құлдырауы мен өсуі.
Мемлекеттік бюджет тапшылығын жою тәсілдері:
1) ақшаның қосымша эмиссиясы;
2) салықты көбейту;
3) мемлекеттік қарыз, мемлекеттік несие;
4) шығындарды азайту;
Мемлекет мемлекеттік қарыздарды шығарып, оларды орналастыру нәтижесінде халықтың, банктердің, сақтандыру және өндірістік компанияларының уақытша бос ақшалай жабдықтарын тартады. Нәтижесінде бірте-бірте өтелетін мемлекеттің ішкі қарызы қалыптасады. Халақаралық несиені тарту нәтижесінде мемлекеттің сыртқы қарызы пайда болады.
Мемлекеттік қарыздың экономикалық зардабын келесі төрт сәтке бөлуге болады:
1. Сыртқы қарызды өтеу қажеттілігі мемлекет тұрғындары үшін тұтыну мүмкіншіліктерінің қысқаруына әкеліп соқтырады.
2. Әрі қарай өсуін шектейтін жеке капиталдың қысылуына әкеледі.
3. Мемлекеттің өсіп жатқан қарызын төлеу үшін салықтарды көбейту экономика белсенділігің арттыруға қарсы ынталандыру санатында көрінеді.
4. Мемлекеттік қарыз табыстардың теңсіздігің күшейтуге әкеледі.