9.3. Пайыз капитал иесінің табысы ретінде

Пайыз қызмет етуші капиталистің капиталды қолданғаны үшін ақша иесіне төлейтін төлемі. Қызмет етуші капиталист табысының қалған бөлігі кәсіпкерлік табыс болып табылады.

Қарыз капиталын қолданылудың нәтижелілігі пайыздың нормасымен немесе ставкасымен анықталады (пайыз арқылы көрінетін қарызға берген капиталға алынатын табыс пен сол капитал көлемінің қатынасы).

Қазіргі экономикалық теорияның түсіндіруі бойынша процент бұл адамдардың ресурстарды оған қажетті ақшаны күтіп жинамай-ақ қазір сатып алу үшін төлейтін бағасы. Уақыт факторын есепке алу келесіні түсінуге көмектеседі: мерзімді салымның уақыты ұзақ болған сайын осы салымға алынатын пайыз жоғары болады.

Пайыз көлемін сұраныс және ұсыныс теориясы арқылы анықтауға болады. Ақшаға деген сұраныс (МД) өсіп ұсыныс (MS) азайғанда пайыз деңгейі өседі.

Мұны график түрінде көрсетуге болады (9.5 сурет).

9.5 сурет – Ақша сұранысы мен ұсынысының қисықтары

Пайыз ставкасының нақты мөлшеріне қарыз бергендегі тәуекел дәрежесі, қарыз беру уақыты және оның көлемі әсер етеді.

Пайызға категориялық талдау жасағанда номиналдық жэне нақты пайыз мөлшерін білген маңызды болып табылады.

Номиналды мөлшер (ставка) – бұл инфляция өсу деңгейін ескермегендігі ағымды нарықтық пайыз ставкасы. Ал нақты мөлшер (ставка) - күтілген инфляция деңгейін ескерген жағдайдағы номиналды ставка.

9.4. Жер рентасы жер иесінің фактлолық табысы ретінде

Жер шектелген көлемдегі өндіріс факторы. Сондықтан оның ұсынысы абсолютті икемсіз. Экономикалық рента – көлемі шектелген жер және басқа табиғи ресурстарды пайдаланған үшін төленетің төлем. Сондықтан жер рентасының көлемі жерге деген сұранысынан анықталады. Сонымен қатар рента мыналарға байланысты әртүрлі болады:

а) табиғат жағдайлары ( климат, топырақ типтері және т.б.);

б) топырақ өнімділігі;

в) жердің орналасуы (ресурстар рыногына және өнімді өткізу орындарына жақындығы немесе алыстығы). Әрине жер жақсы сипаттамаға ие болса рента жоғары болады.

Экономикалық әдебиетте рентаның келесі түрлерің ажыратады: дифференциалды, абсолютті, монопольді.

Жердің шектелуіне байланысты қоғам өнімділігі төмен учаскілерді де іске қосуға мәжбүр. Дифференциалды рентаның пайда болу көзі – сапасы жақсы немесе орташа жер учасклерінде жұмыс істейтін ауылшаруашылық жұмысшылардын өнімділігі жоғарырық еңбек. Топырақтың табиғи өнімділігімен байланысты дифференциалды рента I және топырақтын қолдан істелген өнімділігімен байланысты дифференциалды рента II бөлінеді.

К.Маркс өнеркәсіпке қарағанда ауыл шаруашылығындағы капиталдың төмен органикалық құрылысымен байланысты абсолютті рентаны ажыратады. Қазіргі батыстық және ресейлік экономикалық ғылым абсолютті рентаны қарастырмайды.

Монопольді рентаның пайда болу көзі – кейбір сирек кездесетін ауыл шаруашылық өнімдерге немесе осы табиғи-климаттық зонада өспейтің өнімдерге, сонымен бірге сирек пайдалы кен қазбаларға қойылатын монопольді баға.

Әлемде рента – есептелетің мөлшер, ол рынок механизммен қойлмайды. «Жиынтық» дифференциалды рентаны анықтау әдістемесі келесі:

ДР = ТТ – ТТқ

Мұнда ДР – дифференциалды рента, ТТ – бағаланатын жер учаскінің таза табысы, ТТқ – «қарапайым» жер учаскінің таза табысы.

Жерге ұсыныс пен сұраныс қисықтары келесідей болады (9.6 сурет):

9.6 сурет - Жердің сұраныс пен ұсыныс қисықтары

Мұндағы S - жердің ұсыныс қисығы;

D - жерге сұраныс қисығы;

E - жер рентасының деңгейі, ол жер сұранысын және ұсынысын теңестіруші болып табылады;

R – рента;

Q – жер көлемі.