8. Кәсіпорынның (фирманың) шығындары мен табысы

Кәсіпорын шығындарын жіктеу. Масштаб әсері. Трансакциялық шығындар.

Фирманың жалпы, орташа және шектiк (қосымша) табысы. Бухгалтерлік, экономикалық және қалыпты пайда.

Бағаның шектiк шығындарды және шектiк табысты салыстыру. Жетілген бәсекелi нарықтағы фирманың орны.

8.1. Кәсіпорын шығындарының жіктемесі

Өндіріс шығындары – тауар өндіруге кеткен шығындар. Олар айқын айқын емес болады. Айқын (сыртқы) шығындар – басқа жақтан алынған ресурстар үшін ақшалай төлем (жалдамалы жұмысшылардың жалақысы, шикізат жеткізілімдеріне, материалдарға және көліктік, қаржылық, заңдық және басқа да қызметтерге төлем). Осы шығындар бухгалтериямен есептеледі, сондықтан оларды бухгалтерлік шығындар дем атайды.

Айқын емес (ішкі) шығындар – бұл фирманың өзінің меншікті (ішкі) ресурстарын пайдалануға байланысты шығындар. Айқын шығындардан бұл шығындардың ерекшклігі – олар төленбейді және бухгалтерлік есепте көрсетілмейді.Олар тұйық сипатта болады және өндірісте пайдаланатын фирманың меншікті ресурстарының жүктелген шығыны ретінде көрінеді. Бұл шығындардың көлемі оларды ең пайдалы баламалы (альтернативті) пайдалануындағы ресурстардың алып келе алатын табысымен анықталады.

Айқын (бухгалтерлік) және айқын емес (жүктелетін) өндіріс шығындарын экономикалық шығындар деп атайды.

Шығындар өндірілген тауарлық өнім көлемінен тәуелді және тәуелсіз болып бөлінеді.

Тұрақты шығындар (FC) – шығарылатын өнім көлеміне байланыссыз шығындар, нольдік өндіріс көлемінде де болады. Бұл – өндіріс құралдарының құны, алдағы кезектегі кәсіпорын міндеттері, салық, амортизациялық аударымдар, күзет төлемдері, жалгерлік төлем, басқару персоналдың жалақысы және т.б.

Тұрақты шығындар графигі (8.1 сурет):

С

FC

Q

8.1 сурет – Тұрақты шығындар

мұндағы С – шығындар, Q – тауар көлемі, FC – тұрақты шығындар.

Ауыспалы шығындар (VC) – өндірілетін өнім көлеміне байланысты, яғни шикізатқа кететін шығындардан, материалдар мен жұмысшылардың жалақысына кететін шығындардан жинақталады. Ауыспалы шығындар графигі (8.2 сурет):

8.2 сурет – Ауыспалы шығындар

Тұрақты және ауыспалы шығындар жиынтығы кәсіпорынның жалпы шығындарын құрады: TC = FC + VC. Жалпы шығындардың графигі келесі (8.3 сурет):

8.3 сурет – Жалпы шығындар

Өндірістің орташа шығындары (AC) жалпы шығындардың өндірілген өнім көлеміне қатынасымен анықталады да, өнімнің бір данасын шығаруға кеткен жалпы шығындарды көрсетеді:

AC = TC / Q

Орташа шығындардың графигі (8.4 сурет):

8.4 сурет – Орташа шығындар

Орташа тұрақты шығындар тұрақты шығындардың өндірілген өнім көлеміне қатынасымен анықталады:

AFC = FC / Q

Орташа ауыспалы шығындар ауыспалы шығындардың өндірілген өнім көлеміне қатынасымен анықталады:

AFC = VC / Q

Ең жоғары пайда табу үшін қажетті өнім көлемін анықтап алу керек. Экономикалық талдау құралы ретінде шекті шығындар түсінігі пайдаланады.

Шекті шығын жалпы шығындардың өзгеруінің өнім көлемінің өзгеруі қатынасына тең және ол өнімнің қосымша данасын шығарғанға кететін қосымша шығындарды көрсетеді.

MC = TC / Q

Ұзақ мерзімде өндіріс масштабы әсерінде ресурстарды үнемдеу заңы қалыптасады. Алғашқы кезеңде өндіріс көлемі өскен сайын еңбек өнімділігі де өседі және орташа өндіріс шығындары азаяды. Бұл жағдай масштабтан үнемдеу деп аталады. Бірақ өндіріс өте үлкейсе, оны басқаруы қиындайды да орташа жалпы шығындар өсіп бастайды.

Өндіріс масштабының өсуіне байланысты үнем алуға келесі факторлар көмектеседі:

- еңбектің мамандануы;

- басқару персонадың мамандануы;

- капиталды тиімді пайдалану;

- жанама өнімдерді өндіру.

Бір мерзім уақыттын кейін кәсіпорынның өсіп жатқан көлемі орташа жалпы шығындарды көбейтді. Өндіріс масштабының кері эффекті өте ірі кәсіпорынды басқару қиындықтармен байланысты.

Нарықтық ортадағы кәсіпорынның қызметі рынок туралы қажетті ақпарат жинауды, істік конъюнктураны зерттеуді, бәсекелестердің тауарларын, баға саясатын, ресурс көздерін, олардың жабдықтаушыларын, стандарттарды, сауда маркаларын, меншік құқықтарын және т.б. зерттеуді балжайды. Бұнын бәрі шығындарды талап етеді. Осы ақпаратты іздеуге және зерттеуге кететің шығындар трансакциондық тшығындар деп аталады.