ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ БЕРУ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БИЗНЕС АКАДЕМИЯСЫ

«ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ ЛОГИСТИКА» КАФЕДРАСЫ

Дәрістің қысқаша конспекті

«Экономикалық теория» пәні бойынша

Алматы, 2013

Дәрістің қысқаша конспекті

1. Экономикалық теорияның пәні және әдістері

Экономикалық теория курсының қисыны (логикасы) және құрылымы. Негiзгi экономикалық ұғымдар: қажеттiлiк, экономикалық игiлiк, экономикалық ресурстар, өндіріс факторлары, ресурстардың шектеулiлігі (сиректігі), альтернативтi (балама) шығындар, өндiрiс мүмкiншiлiктерiнiң шегi.

Экономикалық процестерді зерттеу әдiстерi: формалды логика, материалистiк диалектика, жүйелік тәсіл, экономикалық үлгiлер және тәжiрибе. Экономикалық категориялар және заңдар.

Позитивтi және нормативтi экономика. Экономикалық теорияның қызметтерi: танымдық, тәжiрибелiк, тәрбиелік. Экономикалық теория және экономикалық саясат.

1. Экономикалық теорияның пәні

Экономикалық ой ежелгі дәуірде туындап, даму мен қалыптасудың ұзақ және күрделі жолынан өтті. Экономиканы ғылым ретінде алғашқы рет ежелгі дәуірдің ойшылары Ксенофонт, Платон, Аристотель, Каттон және басқалары қарастырған. «Экономика» түсінігі екі грек сөзінен құралған: «ойкос» - үй, шаруашылық, «номос» - ілім, заң.

Алғашында экономикалық білім жалпы ғылымның бөлек элементі ретінде қалыптасты. Экономикалық теорияның өз бетімен дамуы XVI-XVII ғасырларда капиталистік қатынастардың туындау дәуірінде басталды.

Экономикалық теорияның ең алғашқы мектебі – меркантилизм. XVI-XVII ғасырларда феодализмнің құлдырау дәуіріндегі «заман батырлары», яғни ең бай касталары сатушылар, көпестер болды. Оларға сауда дамуынын теориясы және «баюдын ғылымы» қажет болды. Оны олар меркантилистердің қолынан алды. Меркантилизмнің ең көп тараған жері – Англия, ал ең басты теоретиктері – Томас Ман (1571-1641, Англия), Антуан де Монкретьен (1575-1621, Франция). Соңғысы «саяси экономия» терминін айналымға інгізді (1615).

Меркантилистердің негізгі идеяйсы - қоғамның басты байлығы ақша, ал байлық көзі айналым.

Экономикалық теория дамуының екінші кезеңі – классикалық саяси экономия. Ол физиократтар және Адам Смит пен Давид Рикардоның нарық мектебіне бөлінеді. Меркантелистерге қарағанда, физиократтар қоғам баюының негізгі көзі - өндіріс, айналым емес дейді. Бірақ олар өндірісті кең түрде қарастырмай, ауыл шаруашылығы көлемінде ғана қарастырады. Олардың негізгі өкілдері – француз экономистері Француа Кенэ (1694-1774) және Анн Роберт Жак Тюрго (1727-1781).

Экономикалық теорияның келесі даму кезеңінде А.Смит (1723-1790) пен Д.Рикардо (1772-1823) зерттеу ортасын жалпы өндіріске бағыттап, ал ауыл шаруашылығын оның бір саласы ретінде қарастырды. Олар қоғам байлығының өсуінің алғаш шарты - еркін және бәсекелестік нарықтық экономика деген классикалық анықтама қабылдады.

Классикалық саяси экономияның басты жетістігі – еңбек құн теориясының негізін салды. А. Смит тауардың құны оны жасауға кеткен еңбекпен анықталатынын дәлелдеді. А. Смиттің екінші жетістігі – рыноктың қоғамдық шаруашылықты ұйымдастырудың күрделі жүйесі екенің алғашқы рет ғылыми түрінде ашты. Ол рынокқа барлық экономикалық агенттердің тәртібің көрінбей басқаратын «көрінбейтін қол» деген бейнелі ат берді.

Экономикалық теорияның тарихи даму барысында идеологизация проблемасы тұрды. Мысалы, мерканталистер сатушылардың мүдделерің қорғаса, классиктер – жалпы капиталисттердің мүдделерің қорғаған.

Экономикалық теорияның идеологизациясын кең таратқан марксистер. Олар ашық түрде жұмысшы табының мүдделерін қорғауға бағыттаған. Сондықтан олардың экономикалық ілімдерің пролетарлық саяси экономия деп атаған. Олардың теориясының негізгі постулаты – өндіріс құралдарына қоғамдық меншік және жалпы экономиканы жұмысшылардың мүддесіне сәйкес орталықтанған жоспарлы басқару.

Экономикалық ғылымның қазіргі мектебінің екі бағыты бар:

1. неоклассикалық;

2. кейнсиандық.

Бірінші бағыт XIX-шы ғасырдын 70-ші жылдарында пайда болды. Оның ең белгілі негіздеушісі – Альфред Маршал (1842-1924). Неоклассикалық доктриналар XX ғасырдың 30-шы жылдарына дейін кейнсиандық теория пайда болғанша кең тарады. Кейнсиандық теория ағылшын экономист Джон Меинард Кейнс (1883-1946) атымен аталған. 1929-1933 жылдарындағы Ұлы депрессиядан кейін экономикалық өсудің тұрақтылығын рынок қамтамасыздандыралмайтыны және әлеуметтік проблемаларды мемлекеттік реттеусіз шешуге болмайтыны түсінікті болды.

Неоклассиктер мен кейнсиандықтардың арасындығы айтыстағы түйінді мәселе – мемлекеттің экономикалық рөлі. Неоклассикалық бағыттың қолдаушылар экономикалық даму тиімді болу үшін мемлекеттің араласуы шектеулі болуы қажет деп тұжырымдайды. Ал, кейнсиандықтар, керісінше, экономиканың прогрессивті дамуы үшін мемлекеттің бақылауы макрореттеу әдістері арқылы жүзеге асуы керек деп тұжырымдайды.

«Экономикалық терия», «саяси экономия», «экономикс» курстарының пәнің анықтай отырып, олардың айырмашылықтарын еске алу қажет.

Экономикалық теория адамдардың шектеулі ресурстар әлеміндегі экономикалық тәртібін, материалдық игілік пен қызметті өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну процессіндегі экономикалық қатынастарды қоғам дамуының барлық сатысында зерттейді. Саяси экономия – таптық ғылым. Ол экономикалық қатынастарды мүдделерің қорғайтын белгілі таптың позициясынан зерттейді. «Экономикс» түсінігі экономика ғылымында «экономикалық теория» түсінігіне жақын, бірақ ол ғылым нарықтық шаруашылықты зерттейді, яғни объектісі тек нарық жүйесі болады.