2. Пайдалы қазбалар қорлардың жіктелуі және оларды экономикалық бағалау.

Шикізат, материалдар, отын, энергия - бұлар еңбек затына жатады, ягни олар еңбек кұралы мен адам еңбегінің әсеріне тап болып, нәтижесінде адамның өндірістік және жеке қажеттілігін өтеу үшін өздерінің түрлері мен қасиеттерін өзгертеді. Бұл ресурстар онеркәсіптің материалдық-техникалық базасының заттық элементі болып табылады. Олар айналым қорының кұрамына кіріп, толығымен өзінің құнын дайын өнімге өткізеді.

Отын-энергетикалық ресурстар ықтималды және нақты деп екі топқа бөлінеді.

Ыктималды отын-энергетикалык ресурстарға елдін белгілі бір экономикалық аймағындағы отын мен энергиянын барлық түрімен байланысты қорлар жатады.

Кең мағынада нақты отын-энергетикалық ресурстар деп ел экономикасында пайдаланылып жаткан энергияның барлық түрінің жиынтығын айтамыз.

Жекелеп айтқанда пайдаланылатын отын-энергетикалық ресурстарды төмендегіндей түрде көрсетуге болады.

1. Табиғи отын-энергетикалық ресурстар (табиғи отындар) — көмір, мұнай, табиғи және пайдалы газ; судың, желдін табиғи механикалык энергиясы, атом энергиясы; табиғи отын көздеріне күннің, жер асты буының күші жатады.

2. Отын ресурстары - өңдеу кезіндегі пайда болған өнімдер (кокс, брикеттер, мұнай өнімдері, жасанды газдар, байытылған көмір және т.б.)

3. Негізгі технологиялық үдерісте алынатын көмекші (кайталама) энергетикалық ресурстар (отын қалдықтары, пай- даланылмаған газ, ондірістегі өнімдердің жылуы және т.б.).

Экономикалық түрғыдан карағанда халық шаруашылығында пайдаланылатын шикізаттың барлық түрі екі үлкен топқа бөлінеді:

1. Өндірістік шикізат - бұл өндірістен алынады және көбінесе саланын ауыр өнеркәсібінде пайдаланылады.

3. Сыртқы қарыз проблемалары, ауқымы мен құрылымы. Сыртқы борыш - шетелдік кредиторлар турасында белгілі бір күнге, белгіленген мерзімде өтеуге жататын елдің қаржылық міндеттемелерінің сомасы. Елдің сыртқы борышының болуы орынды әлемдік практика болып саналады. Алайда, оның шегі болады, ол шектен мемлекеттік борыштың артуы қауіпті бола бастайды. Мемлекеттік сыртқы қарыз алу бойынша тартылатын қаражаттардың көлемі - елдің Ұлттық банкінің таза алтын-валюта резервтерінің 50 пайызынан acпауы тиіс. Сыртқы қарыздарды көптен-көп ауқымда тарту кредитор - елдерге экономикалық және саяси тәуелділікке ұрындыруы мүмкін.

Сыртқы борыштың салыстырмалы параметрлері:

Әлемдік практикада мемлекеттік борыштың мөлшерін салыстырмалы сипаттау үшін арнайы көрсеткіш - борышқа қызмет көрсету коэффициенті пайдаланылады. Ол борыштық төлемдердің елдің валюталық түсімдеріне қатысы ретінде есептеп шығарылады. Мұндай қатынастың қауіпсіз деңгейі 25 пайыз болып саналады. Бірақ, Қазақстан борышының жоспарлы өсіп отырғанын, ал оның экспортының керісінше төмендеп отырғанын ескерсек ахуалдың нашарлауы мүмкін.

Елдің жиынтық сыртқы борышының едәуір бөлігін мемлекет кепілдендірмеген, жекеменшік секторының борышы, соның ішінде фирмааралық берешек алып отыр. Борыштың бұл бөлігі несиелік капиталдың сыртқы рыноктарында экономикалық субъектілердің кредиттік өзара қатынастарының кеңеюімен байланысты. Фирамааралық берешек Қазақстанда жұмыс істеп тұрған еншілес кәсіпорындарға шетелдік бас компаниялар мен фирмалар тарапынан берілген кредиттер бойынша өзара қатынастарды білдіреді. Бұл тәрізді берешекті ел экономикасы мен қаржылары үшін бейтарапты берешек деп санауға болмайды. Жекеменшік сектордың сыртқы кредиттері валюта бағамының ұнамсыз ауытқуларын туғызады, монетарлық биліктердің ақшалай-кредиттік саясатының таңдап алынған бағыттарын жүргізуде проблемаларды тереңдете отырып, валюта рыногында қалыптасқан тепе-теңдікті бұзуы мүмкін, ақша айналысының тұрақтылығына әсер етеді. Егер фирмааралық берешек үлкен көлемдерге жетсе немесе пайыздардын жогары мөлшерлемелерімен ресімделсе, онда шығындарға кіріктіріле отырып, салықтық төлемдердің азаюына соқтыра отырып, салықтық шегерімнің мөлшерін көтеріп жібереді. Және тұтас алғанда кредиттік, лизингтік және соған ұқсас мәмілелерді ресімдеу (әдетте, сырт көріністе) шетелдік субъектілер үшін керекті түсінікте экономикалық қызметтің ақикатты нәтижелерін бұрмалауға алып келеді.

Сыртқы борыштың болуы жасалынған өнімнің бір бөлігін елден тыс жерге берудің қажеттігін білдіреді. Мемлекеттік борыш бойынша пайыздық төлемдердің тез өсу үрдісі бар. Мұндайтөлемақылар болашақ экономикалық дамуды тежейді және реципиент-ел бюджетінің тапшылығын ұлғайтады.

Сыртқы борыштың өсуі сонымен қатар реципиент-елдің халықаралық абыройын төмендетеді және ел үкіметінің саясатына халықтың сенімін кетіреді.

Ірі және созылмалы тапшылықтардың және мемлекеттік борыштың болуының келеңсіз зардаптары микроэкономикалық тұрақтылықтың бұзылуымен бірігеді.

Инвестициялардың «ығыстыру әсерінен» басқа, мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша пайыздың жоғары деңгейі шетел капиталын тартады, бірақ қаражаттардың мұндай ағыны сыртқы борыштың өсуін білдіреді. Шетел инвестицияларын отандық бағапы қағаздарға жүмсаудың артықшылығы Ұлттық валютаға сұранымды арттырады және халықаралық валюта рыногында оның бағамының өсуін тудырады. Валюта бағамының артуы экспорттың қымбаттауына және импорттың арзандауына жеткізеді, мұның нәтижесінде экспорт қысқарады, ал импорт артады. Сауда балансы теріс сальдоға саяды. Таза экспорт жиынтық сұранымның компоненті болатындықтан, оның қысқаруы немесе теріс сальдосы Ұлттық өндіріске тежеушілік ықпал жасайды.

Осыған байланысты мемлекеттің өзінің өкілдікті органы арқылы қаралған үдерістерге бюджет тапшылығы мен мемлекеттік борыштың шегін белгілеу жолымен заңнамалық араласуы бюджет шығыстарының жеке баптары бойынша тиым салу құқығын белгілеуі мүмкін.

Государственный внешний долг Казахстана по итогам 2012 года составляет 5,5 миллиардов долларов, сообщил в четверг председатель Национального банка республики Григорий Марченко.

"Валовый внешний долг Казахстана на конец 2013 года с учетом межфирменной задолженности составил 137 миллиардов долларов, при этом государственный внешний долг, включая обязательства правительства и национального банка, составил всего 5,5 миллиардов долларов", - сообщил Марченко на пленарном заседании мажилиса парламента.

"Внешний долг небанковского сектора составил 118 миллиардов долларов, более половины из него – это межфирменная задолженность, на которую приходится 66,5 миллиардов долларов или 48,5 % от объема всего валового внешнего долга", - добавил глава Нацбанка.По его словам, денежные агрегаты в республике в прошлом году росли умеренными темпами: денежная масса увеличилась на 7,9 %, объем наличных денег – на 11,9 процента.

"В январе-апреле 2013 года сжатие денежной базы составило 1,3 %: денежная масса увеличилась на 5 %, наличные деньги сократились на 5,8 процентов", - отметил Марченко.

"Денежное предложение в экономике в целом сохраняется на уровне, соответствующим темпам ее роста, ожидается, что до конца этого года эти тенденции сохранятся, и поэтому влияние монетарных факторов (на инфляцию) останутся минимальными. Этому могут также способствовать меры нацбанка по регулированию ликвидности на денежном рынке", - продолжил он.

"В отношении платежного баланса можно отметить, что цены на нефть в 2012 году держались в целом на достаточно высоком уровне, это являлось благоприятным фактором для развития этого сектора экономики, также способствовало пополнению нацфонда. Профицит счета текущих операций в 2012 году сложился на уровне 7,7 миллиардов долларов или 38 % ВВП, экспорт товаров составил 92,3 миллиарда долларов, чистое поступление прямых иностранных инвестиций в Казахстан в прошлом году составило 14 миллиардов долларов, что чуть больше 2011 года", - сказал глава Нацбанка.

"Нетто-отток по портфельным инвестициям большей частью – 14,5 миллиардов долларов – это размещение иностранных активов нацфонда, а также на 2,2 миллиарда долларов снизились внешние обязательства казахстанских банков", - заключил он.

Ранее пресс-служба Нацбанка сообщала, что валовой внешний долг Казахстана на конец 2012 года составил 137,1 миллиарда долларов в сравнении со 125,2 миллиарда долларов по состоянию на начало 2012 года.

При этом, согласно данным Нацбанка, внешний долг банковского сектора за отчетный период снизился на 7% - до 13,6 миллиарда долларов.

За 2012 год доля государственного и гарантированного государством внешнего долга сократилась с 4,4% до 4,3% от общего объема валового внешнего долга, а внешний долг, негарантированный государством, соответственно, увеличился с 95,6% до 95,7%.

Из информации Нацбанка также следует, что на 31 декабря 2012 года 48,5% валового внешнего долга приходилось на межфирменную задолженность, то есть на обязательства перед зарубежными материнскими компаниями, дочерними и ассоциированными предприятиями, а также обязательства филиалов иностранных компаний действующих в республике.

№ 8 БИЛЕТ