4.Культ вясковых святынь

“Вясковыя святыні – гэта аб’екты, якія шануюцца мясцовым супольніцтвам, уседамляюцца ім у якасці сакральных, ахоўных у адносінах да чалавека, населенага пункта, навакольнага асяродзя.”[7, с.19]

Да дадзенаых аб’ектаў даследчыкі як правіла адносяць крыніцы, калодзяжы, камяні, прошчы, дрэвы, прыдарожныя крыжы, абразы.А.Боганева адзначыла і мясцовую спецыфіку, якой напрыклад няма у цэнтральных раёнах еўрапейскай часткі Расіі:“На Беларусі вясковыя святыні могуць быць праваслаўныя і каталіцкія.У некаторых выпадках адна і тая ж святыня ўшаноўваецца прадстаўнікамі абедзьвух канфесій.”[Там жа, с.19]Дарэчы вось што на гэты конт было зафіксавана на Глыбоччыне:“Ай дык яно і малебены тое самае усё чыста.Ну а тут як ужо хрэсты ужо зробілі каталічаскі хрэст і праваслаўны хрэст .- Ну а фігурка гэта?- Фігурка гэтаБожай мацеры Фацімскай гэта каталічаская. -А нічога не казалі што у каталікоў болей там стаіць?(Маецца на увазе хрэст і фігурка, а у праваслаўных толькі адзін хрэст – у Івесі) - Не нічога, ні чога.Зробілі, прыехалі, асвянцілі.”[33]Такім чынам у адным і тым жа месцы знаходзіцца адначасовы як і каталіцкія святыні, так і праваслаўная, прычым асьвяшчалі іх адначасова.Расійскі даследчык А.Панчанка заўважыў наступнае:“Відавочна, што шануемые камяні, крыніцы, і дрэвы служылі адным з важнейшых сродкаў пераадалення розных індывідуальных(або сямейных) крызісных сітуацый, перш за усё хвароб.З іншага боку вясковыя святыні былі месцам спраўлення абшчыннага свята.” [41, с.254]Той жа даследчык адзначыў наступнае: “Хутчэй за усё, асноўнае(хаця не усведамляемая) мэта ушанавання святых камянёў, крыніц і дрэваў у падтрыманні упарадкаванага, рэгулярнага кантакта з сакральным светам, пераадоленне хаатычнасці і аморфнасці прафаннай прасторы.”[Там жа]

Ва усіх этнаграфічных рэгіёнах Беларусі зафіксаваны звычай ушанавання святых крыніц.Больш за ўсё іх зафіксавана на тэрыторыі Падзвіння:“Разам з тым гісторыка-этнагарафічныя і палявыя матэрыялы паказваюць,што культавае ўшанаванне крыніц далёка не аднародна прадстаўлена ў лакальных трпадыцыях беларускай этнічнай культуры.Так, калі на Брэстчыне вядома 7, на Гродзеншчыне 10, а на Гомельшчыне і Магілёўшчыне па 15 культавых крыніц, то на тэрыторыі Беларускага Падзвіння іх налічваецца больш 80.”[39]

Безумоўна у нашай працы мы не можам разгледзець усе з гэтых 80 крыінц, але паспрабуем вызначыць ролю некаторых з іх у жыцці беларускага вясковага насельніцтва Падзвіння у кантэксце народнага хрысціянства.

Э.Зайкоўскі і Л.Дучыц адзначылі:“Ушанаванне святых крыніц звычайна адбываецца ў пэўныя святы.У гэтыя святы вада крыніц, як лічыцца, валодае найбольшай лекавай здольнасцю.”[20, с.16]

Так напрыклад на свята Купалле людзі збіраюцца ля святой крыінцы ў вёсцы Чарневічы Глыбоцкага раёна:“А як на Купала?- А на Купала,быў я во цяпер на Купаллі у Чарневічах.- У Чарневічах, да?- Ага.- А як вось зараз праходзіць у Чарневічах Купалле?- Во была калі я ездзіў, там цэрква ёсць ,Яна, і там цэрква ёсць і у цэркві многа бацюшкаў зьязжала столька машын і там есць крыніца. - Крыніца у Чарневічах?- Крыніца у Чарневічах.І гэна крыніца хадзілі свянцоную ваду бралі, там бацюшка маліўся, там пастроілі , у прошлам гаду я быў, пастроілі, гара такая там, ай уніз, уніз, уніз у лесі прама і там вада с пад дзерава выцікаіць і капліцу пастоілі, с пад капліцы і далі чан такі, там як вадакачкай вада гэтак цікло, ды і лілі бралі, бітонамі, пілі, а патом гэта цячэць, а туды далій ішчо цячыць, а там здзеланы катлаван бальшы акуналісі у ім, у ваду, хрысцілісі тры раза, акуналісі, выхадзілі .”[31]

Дучыц і Зайкоўскі таксама паведамілі і аб іншых мясцінах дзе збіраліся менавіта на Купалле:“Святкаванне каля крыніц на Купалле(св.Яна) каля вёсак Сарочына, Стайкі(Ушацкі р-н), Гентава, Сквірцы(Міёрскі р-н)”[20, с.16]

Даследчыкі адзначаюць, што на Тройцу(Сёмуху) людзі збіраліся у тым жа Сарочыне, Паршане(Сенненскі р-н).На Вялікдзень у вёсках полацкага раёна Ніжнія Калтуны, Вуглы Вухвішчанскія, і у тым жа Сарочыне.[Там жа, с.16]

Ушанаване крыніц у вызначаныя дні беларускага традыцыйнага кадляндару тлумачыцца наступным:“Ушанаваненне крыніц ў канкрэтна вызначаныя дні мела апірышча як у хрысціянскіх рэлігійных уяўленнях, так і апасродкава(дзякуючы вонкавай хрысціянізаванасці абрада) – у паганскай міфалогіі.” .[Там жа, с.16]

Крыніцы маглі ушаноўваць і у звычайныя дні, бо ва уяўленнях традыцыйнага грамадства яны мелі надзвычайную, лекавую моц, людзі прыходзілі да крыініц каб пазбавіцца пэўных хвароб.На думку У.Лобача гэта тлумачыцца наступным:”Рытуальныя функцыі культавых крыніц у жыцці вясковага насельніцтва Беларускага Падзвіння рэалізуюцца,перадусім, у сферы народна медыцынскіх практык, што мае шырокія паралелі з культурнымі традыцыямі індаеўрапейскіх(і не толькі) народаў.Падобная скіраванасць рытуальнай прагматыкі цалкам вытлумачальная з глледзішча архаічнага светауспрыняцця.”Святая крыніца”, як міфалагічны цэнтр тагасвету,вылучаны не чалавечаю,але вышэйшаю воляй,характарэзуецца зыходнай, прыроднай, першаснай чысцінёй і ідэальнасцю, апрадмечанай крынічнай вадой.Адсюль зварот да “жывой вады” быў неабходны менавіта хвораму чалавеку, прыродны стан якога(здароўе) парушаны.”[38]

Святыя крыніцы у народных уяўленнях могуць дапамагаць ад хваробы вачэй:“Так, святая крыніца ля в. Матырына Ушацкага р-на дапамагала хворым на вочы, што і знайшло сваё адлюстраванне ў народнай прозе.”[Там жа]

Вада са святой крыніцы магла выкарыстоўвацца ад хваробы страўніка:“Святая крыніца каля в.Вішкавічы(Чашніцкі р-н) утрымлівае мінеральную ваду якая пахнен ерай і ужываецца пры хваробе вачэй і страўніка”[20, с.20]

Жанчыны выкарыстоўвалі ваду з крыніц пры праблемах з цяжарнасцю:“Так, жанчыны, якія мелі праблемы з нараджэннем дзяцей, абракаліся і ахвяраваліся ля Сарочынскай святой крыніцы (Ушацкі р-н), дзеля чаго праходзілі на каленках ад царквы да капліцы, пабудаванай над крынічнай вадой, і ахвяравалі ў ёй грошы, ручнікі ці фартухі.”[38]

Трэба зазначыць, што пры ушанаванні сакральнага аб’екта трэба было абавязкова прынесці ахвяру,ці як яе называюць “абет”, бо у адваротным выпадку ва уяўленнях вясковага насельніцтва сакральны аб’ект можа і не дапамагчы.А.Панчанка зазначыў:“Абет – як сродак адаптацыі розных жыццёвых праблем – адна з самых распаўсюджаных зьяў у народным хрысціянсве.” .”[41, с.84]Ён падкрэсліў наступнае: “Найбольш распаўсюджанае прынашэнне – гэта дробныя манеты.Іх кідаюць у святыя крыніцы і калодзежы, кладуць ў шануемыя камяні, апускаюць у дуплы шануемых дрэў.”[Там жа]

Да сінкрэтычнага культа таксама адносюцца і камяні-следавікі.Л.Дучыц адзначыла:“Культ следавікоў мае даўнюю традыцыю і спалучаецца як з паганскімі, так і хрысціянскімі вераваннямі.У часы паганства К.-с. былі звязаны з культамі, прысвечанымі багам, блізкім да хтанічнай сферы.”[21]

А.Боганева паведаміла наступнае:“Камянямі-сьвятынямі зьяўляюцца як правіла, камяні следавікі.Камяні-следавікі – гэта валуны,на якіх маюцца адбіткі ў выглядзе нагі,далоні, ці пальцаў чалавека і , значна больш рэдка, адбіткі ў выглядзе слядоў жывёлы.”[7, с.24-25]

Л.Дучыц і Э.Зайкоўскі заўважылі тое, што часам святая крыніца і камень-следавік знаходзяцца разам:“У некаторых мясцінах з-пад каменя выцякае і сама крыніца.Крыніца і валун утвараюць комплексную святыню, і людзі пакланяюцца абодвум абектам, а часта і суседняй гары”.Даследчыкі адзначаюць і прыклады:“Побач са святой крыніцай каля в.Чарнішкі Браслаўскага р-на ляжыць Каровін Камень або Кароўнік.У крыніцу кідаюць манету.”[20, с.31]Яны ж адзначаюць, што да камяня-следавіка ля в.Астроўна Бешанковіцкага р-на які знаходзіцца ля калодзежу нават да 1970-ых адбываліся хрэсныя хада.[Там жа]

У цэлым можна зазначыць даволі шырокі спектр мясцовых святынь, для якіх павінны быць больш шырокі, асобны разгляд.Гэта і прыдорожныя крыжы, святыя дрэвы, валуны, а таксама абразы і нават нацельныя крыжыкі.Можна падкрэсліць тое, што вясковыя святыні вельмі устойлівыя і захоўваюцца да сённяшняга часу, не губляючы свайго першаснага сэнсу.Калі некаторыя рытулы з сямейнай, ці каляндарнай абраднасці пасупова знікаюць, або трансфармуюцца, то культ вясковых святынь, асабліва святых крыніц, наадварот адраджаецца, у тым ліку не толькі з дапамогай старажылаў але і царквы, а таксама новых пакаленняў беларусаў.

Заключэнне:

Пад час дадзенага даследвання намі былі разгледжаны і вызначаны асноўныя напрамкі і характэрныя рысы народнага хрысціянства беларусаў Падзвіння.Мы адзначылі, што для дадзенага этнаграфічнага рэгіёна больш прымальна ўжываць такую тэрміналогію як “народнае хрысціянства”, “народная рэлігія”, або “сінкрэтызм”, але нельга ужываць такія тэрміны як “народнае праваслаўе” альбо і такі штучны тэрмін як “народны каталіцызм”, бо дадзены этнаграфічны рэгіён поліканфесійны, а часам навт падзелены на канфесіі нават на узроўне сям’і.Таксама намі вызначана тое, што на працягу 20 стагодзя народнае хрысціянства захавалась больш там дзе менш праіснавала савецкая улада, то бок на той тэрыторыі Беларускага Падзвіння якая да 1939 знаходзілася у складзе 2-ой Рэчы Паспалітай, але тым не менш намі было заўважана і тое, што на тэрыторыі якая знаходзілася пад уладай Польшчы праводзілася у некаторай ступені даволі дыскрымінацыйная палітыка адносна праваслаўнага насельніцтва.Мы заўважылі і адзначылі тое, што народнае хрысціянства мела вельмі вялікае значэнне і даволі трывалыя пазыцыі на працягу 20 стагодзя у сямейнай абраднасці.Але тым не менш мы адзначылі і тое, што яно захавалась у меншай ступені ў вясельнай, больш-менш стабільна існавала у радзільнай, але самыя трывалыя, амаль непарушныя пазыцыі мела ў традыцыйнай пахавальнай абраднасці беларусаў Падзвіння.Што датычна існавння сінкрэтызму у каляндарнай абраднасці то яно захавался пераважна ў самых значных святах народнага каляндару такіх напрыклад як Вялікдзень.Але з цягам часу многія сакральныя з’явы і рытуалы паступова пачалі набываць пэўны прафанны характар.Народная рэлігія часам у некаторых момантах абраднасці можа граць вельмі вялікую ролю, але у значна меншай ступені чым раней.Так напрыклад на дэфармацыю традыцыі моцна пачала уплывааць афіцыйная царква, пераважна праўда у сферы памінальнай абраднасці.Народнае хрысціянства мае досыць вялікі уплыў на такую з’яву як ушаноўване вясковых святынь, ды увогуле і на сам культ вясковых святынь.Тут намі у першую чаргу разгледжаныя такія досыць папулярныя і распаўсюджаныя культы як культ святых крыніц і культ святых камянёў-следавікоў. Пазыцыі гэтых культаў вельмі трывалыя.На гэта уплывае некалькі фактараў.Па-першае для рэлігійнага вясковага насельніцтва такія сакральныя аб’екты часам маюць большае значэнне нават чым касцёл ці царква, бо за часы савецкай улады дадзеныя вясковыя святыні за адсутнасцю афіцыйных рэлігійных устаноў замяшчалі іх функцыі.Па –другое у адрозненні напрыклад ад памінальнай абраднасці дзе мы маем сітуацыю пэўнага супрацьстаяння афіцыйнай царквы і традыцыі, тут мы назіраем не проста сітуацыю мірнага сімбіёзу, але бачым нават моцную падтрымку дадзеных культаў з боку афіцыйнай царквы. Такім чынам можна заўважыць, што народнае хрысціянства захавалась на працягу стагодзя у такіх з’явах як каляндарная і сямейная абраднасці, кульце вясковых святынь, таксама трэба улічваць тое, што народнае хрысціянства мела досыць шырокі распаўсюд і у фальклёры, мела месца пры вырашэнні розных аказіянальных сітуацый, у народнай медыцыне, знахарстве і нават у чараўніцтве.Але для характарыстыкі гэтых з’яў патрэбны асобны разгляд.Такім чынам мы вызначылі, што народнае хрысціянства гуляла вельмі значную ролю у жыцці вясковага насельніцтва у 20 стагодзі, а часам не страчвае сваёй актуальнасці і па сённяшні дзень.