2.Народнае хрысціянства у сямейнай абраднасці.
Паводле прынятай у навуцы класіфікацыі сямейную абраднасць традыцыйна падзяляюць на радзільную, вясельную і пахавальную.Як намі было адзначана вышэй Т.Бернштам заўважыў значнасць уплыву на сямейнаую абраднасць народнага хрысціянства. Г.Носава таксама звярнула увагу на дадзеную акалічнасць: “Найбольш устойлівымі у рэлігійнна-побытовым комплексе апынуліся уяўленні, абрады і звычаі, адпавядаючыя важнейшым падзеям у жыцці сялянскай сям’і, звязаныя з натуральным цыклам існавання чалавека.Да іх адносяцца адна з галоўных таямніц хрысціянскай царквы – хрост і хрэсбіны, затым пахаванне і памінанне памершых па рэлігійнаму рытуалу, вянчанне і асобныя элементы вяселля.”[40, с.116]
Мы у сваю чаргу адзначым, прытрымліваючыся класічнай класіфікацыі, што разгляд памінальнай абраднасці мы аднясем да каляндарнай абраднасці, хаця трэба улічваць тое, што дадзены абрад на нашу думку знаходзіцца недзе паміж такім элементам сямейнай абраднасці як пахавальная абраднасць і каляндарнай абраднасцю.Пачнем наш разгляд дадзенага пытання з радзільнай абраднасці.У.Васілевіч і Э.Зайкоўскі адзначылі, што абрад хрышчэння выконваў апатрапеічныя функцыі:
“З прыходам хрысціянства абярэгамі сталі прыдарожныя крыжы, нацельныя крыжыкі, малітвы, асвечаныя рэчы, хрэсныя хады і сам абрад хрышчэння”[17, с.17]
Такім чынам дадзены абрад выконваў абярагальныя функцыі і яго можна паставіць у адзін шэраг з іншымі апатрапеямі у народнай традыцыі.Пачнем з таго, што у народнай свядомасці усходніх славян да сённешняга дня існавалі пэўныя святыя, як вядома на дадзенены момант якія замянялі функцыі колішніх багоў,якіх ушаноўвалі цяжарныя жанчыны.Г.Носава адзначыла:“Анастасію называлі “узорешіцельніцей”, Кацярыне маліліся “ад цяжкіх родаў жонак”, Варвара асабліва шанавалася цяжарнымі”[40, с.92-93]Э.Зайкоўскі і С.Санько прытрымліваюцца наступнага меркавання наконт св.Кацярыны:
“Паколькі фальклорны Сцяпан быў хрысціянізаваным заменнікам Вялеса, то вынікае, што Кацярына – гэта сакральная пара Вялеса.Такія функцыі, як сувязь з вадой і апякунства над шлюбамі, збліжаюць гэты персанаж з Мокашшу.”[24, с.239] Такую ж самую думку можна выказаць і на такі персанаж як Варвара:
“У метэаралагічных назіраннях дзень Варвары звязваўся з іншымі суседнімі прысвяткамі:”Варвара мосціць, Сава цвякі вострыць, а Мікола прыбівае”,”Варвара заварыць, а Сава паправіць, а Мікола гвоздам заб’е”. [12]
Сувязь Варвары як і Мокаш з радзінамі, а таксама сувязь з такім персанажам як Мікола, які пераважная большасць даследчыкаў лічыць заменнікам Вялеса, дазваляе нам выказаць меркаване таго, што св.Варвара магчыма таксама як і св.Кацярына была заменнікам такога дахрысціянскага славянскага боства як Мокаш.Хутчэй за усё св.Анастасіі зьяўляецца таксама заменнікам дадзенай багіні.Такім чынам можна зрабіць выснову, што вытокі існаванне у радзільнай абраднасці дадзеных святых-апякунак трэба шукаць яшчэ у дахрысціянскую эпоху.І.Катвіцкая адзначыла наступнае:
“Калі дзіця бодра адчувала сябе, яго імкнуліся хутчэй ахрысціць.Хрышчэнне увасабляла ў сабе адзін з галоўных момантаў пры нараджэні дзіцяці – яму давалі імя.”[35, с.242]
Але трэба адзначыць, тое, што калі у больш раннія часы імя дзіцяці даваў служка культу, то бок поп, ці ксёндз, то з цягам часу гэтая з’ява пачала знікаць:“-А іміна як даўней давалі дзецям? - Як хто.Як хто іміна давалі.”[25]
І.Катвіцкае таксама зазначыла:“Па традыцыі бацькам забаранялася ісці ў цэркву на хрышчэнне пагэтаму кумы, якія “перад хрыстом” замянялі родных бацькоў.” [35, с.243]Трэба адзначыць, што у “хросныя бацькі” як правіла бралі сваякоў:“А каго у кумы, у хрёсныя бралі?- Ну каго? Як хто.Каго? -Ну в аснавном?- Да канешна с родсвенікаў.Родсвенікі.Во я дваіх храсціла.Сын памёр а во дачка у мяне.” [25]
Таксама існаваў звычай таго, што жанчына пасля родаў не магла на првацягу шасці тыдней наведваць царкву.Важна зазначыць тое, што абрад хрышчэнне быў вельмі устойлівым і камуністычныя улады яго не маглі забараніць:“-А вот скажыце, пры савецкай власці вот дзяцей хрысцілі як, цэрквы ж закрывалі, а як тады было? -Ціханька.Хто на рабоці вот робіў тады ,ну была цэрква у Празароках, але вот хто на рабоці робіў той на такой вот напрімер бухгалціра якіі там дзе у канторы там ці хто, баялісі. Ціханька.Учыціля якіі дзе былі – ціханька.”[32]
Як намі зазначалась ужо вышэй за адсутнасцю касцёла, вернікі каталіцкага веравызнання маглі пахрысціць дзіця і у праваслаўнай царкве. Варта таксама адзначыць тое, што не пахрышчаных дзяцей, якія заўчасна паміралі не хавалі на могілках:“-А вот калі дзеці яшчэ малыі, нехрышчоные, а паміраюць, іх жа таксама, на кладбішчэ?- Ну іх цяпер харонюць, а так ніразрышыно было нехрысцям.- Іх за кладбішчам? -За кладбішчам тока.Асобінна каторы сам сібе накладываіць рукі , эціх ужо кацігарычыска.”[29]
Але тым неменш не гледзячы на існаванне непахіснай думкі у тое, што дзяцей трэба хрысціць у малым узросце у народнай свядомасці не існуе узроставых абмежаванняў для хроста:“Ды я хацела і Валодзю перакрысціць ды яго перакрысцілі тожа, Наташка мая, яму трыццаць гадоў.Але перакрысціў яго бацюшка, казаў у трыццаць лет Ісус крысціўся.У трыццаць лет можна крысціцца.А ты крышчоны?”[26]
Таксама можна зазначыць тое, што пры выпадках людзі маглі ужо у больш познім узросце пры шлюбе з прадстаўнікамі іншай канфесіі перхрысцціцца у іншую веру, негледзячы на тое, што ў дзяцінстве былі пахрышчаны ў праваслаўе, або каталіцтва:“Не.Ні было.Там тока маскалі былі. - А гэта хто такіі, стараверы? - Стараверы, ну.Маскалі мы іх звалі. - А дзе яны там жылі? - Там дзярэўня тожа была Кушліва.Там былі гэты стараверы. - І уся дзярэўня маскалёў? - Уся дзярэўня маскалёў была.Яны уперад гэта.Ну але тады жанілісі дзеўкі ішлі за іх за маскалёў за гэтых, але яны тады у рацэ як зімой у цюжцы іх купалісь у сваю веру. - А у іх вера іншая? - Ага,у Шаркаўшчыні у іх там была малельня нейкая тамака.”[30]
Можна зрабіць выснову, што хрост быў неад’емным абрадам уводзінаў дзіця у соцыум, а таксама выконваў функцыю абярэга.Пахрышчаны чалавек лічыўся у адрозненні ад непахрышчанага чалавека нармалёвым прадстаўніком грамадства, але тым не менш трэба пазначыць што збольшага хрышчэнне выконвала магічные функцыі, а паўторны хрост, як у гэтым выпадку са стараверамі не азначаў відаць адмаўленне першага хроста, а хутчэй за ўсё меў функцыю новага абярэга, да тагож лічылася, што чужая вера мае больш таямнічага і магічнага.
Трэба адзначыць, што народнае хрысціянства у такім абрадзе як вяселле у параўнанні з радзільнай абраднасцю значна зменшылася:“У апошнія гады шлюбы па рэлігійнаму абраду у вясковай мясцовасці сталі рэдкімі.Нават тады, калі маладыя схіляюцца да царкоўнага шлюбу, яны часта гэта робяць па патрабаванню бацькоў, лічашчых, што вянчанне можа умацаваць шлюб, і выкарыстоўваючых пры выпадку метады прымусу у адносінах да жаніха і нявесты”.[40,с.118-119]
Варта таксама адзначыць, што на думку некаторых даследчыкаў сам абрад вянчання у традыцыйнай культуры быў даволі фармальным і навязаны афіцыйнай царквою.Напрыклад былі такіі выпадкі калі традыцыйнае вяселле па пэўным прычынам пераносілася, то нават пасля вянчання у царкве маладыя яшчэ не жылі разам.Можна зрабіць выснову, што непапулярнасць вянчання на сучасным этапе можна патлумачыць і такім фактарам, што дадзены абрад у пэўнай ступені ня надта моцна закараніўся у вясельную абраднасць з-за сваёй фармальнасці, а сам абрад вяселле меў у сабе збольшага язычніцкія рысы.Напрыклад варта адзначыць тое, што у праваслаўнага насельніцтва такі абрад як вянчанне захаваўся у меншай ступені чым у каталікоў:“А не вінчаліся у ціхую? - Ня модна у іх навернае было так.Вінчацца наверна ня модна, нікто ні вінчаўся у вас? - Інф1Тады ніхто ні вінчаўся.”[29]Але у каталікоў, дзе язычніцкія традыцыі захаваліся у меншай ступені абрад вянчання быў больш распаўсюджаны, прычым ён захоўваўся нават пры савецкай уладзе:“А як сама свадзьба была, можа і венчаліся? - Вінчалісь. - А дзе? У касцеле? У Задарожжы у касцеле. А дзе гэта? Гэта за Зябкамі.”[29]
Таксама з прыходам савецкай улады стала шырока выкарыстоўвацца такая з’ява з боку дзяржавы як рэгістрацыя у сельсавеце:“А у цэркві венчалісь?- Ну.Я то не!Вайна заспела мяне.А после вайны тоькі распісывалісі і усё.Цэрквы ужо ні было после вайны.Я як толькі прыехала з Гірманіі. мы толькі ажанілісі тры месяца пажылі і вайна начылась.Яго забралі на вайну а мяне у Гірманію.І вот як мы прыехалі. Ён прыехаў і я прыехала тады мы распісалісі у сельсавеці і усё.”[25]
Тут можна зазначыць і такую аклічнасць як тое, што людзі узялі шлюб без вянчання, а ужо потым праз некалькі год былі афіцыйна распісаны.Значыцца ні вянчаннне у царкве, ні рэгістрацыя у сельскім савеце не лічылася галоўным для заключэння шлюбу.Можна заўважыць і тое, што вянчанне з цягам часу згубіла сваё сакральнае значэнне і набыла стан прафаннай з’явы, прыгожай фармальнай традыцыі: “А вот как раньшы свадзьбы былі, раньшы ж і у цэркве вінчалісь да? - Ну дык і цяпер вянчаюць. - А вот как в Скабах?Вы вінчаліся, пры савецкай власці? - Калі мая была свадзьба дык тут ніхто ні вінчаўся, ніхто нічога - А цяпер как вот? - А цяпер жа і вінчаюцца і у закс вон як красіва во ездююць.”[27]
Можна нават адзначыць тое, што калі улічваючы меркаванні некаторых даследчыкаў прыняць за ўвагу тое, што вянчанне было фармальным у традыцыйным грамадстве, з’явай навязанай з боку дзяржавы, то рэгістрацыя ў сельсавеце заняла яе месца, але безумоўна трэба улічваць і тое, што разам з вянчаннем пачала зьнікаць і сама вясельная абраднасць, як іншыя элементы традыцыі.У вясельным абрадзе абрад моцна выкарыстоўваліся вясковыя святыні, напрыклад іконы:“Перад адпраўленнем да да вянца маладых абводзілі тры разы вакол стала і бацькі благаслаўлялі іх іконай.”[10, с.315]
Мы адзначаем тое, што вясельная абраднасць, якая па сутнасці была мала зьвязана з царквою, амаль не захавалася на дадзеным этапе у тым ліку з-за з’менаў у каштоўнасных арыентацыях.Яна з цягам часу пачала страчваць сваю актуальнасць.Так напрыклад такі абрад як пасаг на дадзеным этапе ужо фактычна не можа існаваць:
“А вот што казалі калі можа дзеўка нячэсная перад свадзьбай? - Ну тады можа ні было такога. - А калі такое было, то як людзі? - Ну тут вот у Гразях адзін жаніўся дажа на свадзьбу пацягнуў кажуць ей плацце парваў у каморку праверыў што нячэсная.Ну тады… - Перад свадзьбай? - Гэта на свадзьбу .Усяк лаіў і у Шы гэтак было тожа . Выганяў, тады сварыўся , усяк абыяк яе абзываў, ну алеж жылі ні павыганялі.Цяпер бы гэткае. Цяпер кажыць, калі гэта чэсная выйдзіць, дык нікому нінада была.”[30]
Важна адзначыць яшчэ тое, што у царкве пры вянчанні шырока выкарыстоўваліся і магічныя практыкі, то бок гаданне:“Глідзяць, как горяць еты свечкі: еслі разам, можна сказаць, і пражывуць свій век.А калі ў каторага патухніць упярёд свечка, то, значыць ён упярёд памрэць”(Надзея Шаўна, в.Вярэчча, Гарадоцкі раён)[10, с.317-318]
Можна зрабіць наступныя высновы: народнае хр-ва у вясельнай абраднасці прысутнічала значнай меней чым у іншых культурных аспектах жыцця вяскоўцаў беларускага Падзвіння, але тым не менш яно таксама з’яўляецца прыкладам сінтэзу дахрысціянскіх і хрысціянскіх уяўленняў.Важна тое, што з’яўляючыся куды больш язычніцкім абрадам чым усе астанія і маючы у сабе мала чаго з хрысціянства, то і такі элемент як вянчанне аказаўся менш устойлівым чым напрыклад хрышчэнне.
Наступны элемент з сямейнай абраднасці - пахавальная абраднасць.Г.Носава адзначыла на гэты конт наступнае:“Даволі шырокі распаўсюд маюць ў вясковай мясцовасці рэлігійныя пахаванні.Пахаванне па царкоўнаму рытуалу яшчэ пераважае над грамадзянскімі пахаваннямі.”[39, с.120]Але якраз у гэтым элеменце сямейнай абраднасці як нідзе болей захавалісь дахрысціянскія матывы:“”У народным пахавальным абрадзеу большай ступені чым у іншыхабрадах сямейнага культа, захавалісь элементы,маючыя паходжаннеад дахрысціянскіх уяўленняў а памерлым.”[Там жа, с.121]
Якія элементы прынесла у гэты старажытнейшы абрад хрысціянства?Былі безумоўна і разбуральныя тэндэнцыі якія мы ужо адзначылі і на пачатку нашай працы:“А вось яйкі іх куды гэта насілі? На магільнік насілі.Але вот ужо Усёлета нінасілі, бо гаворыш што бацюшка і ксёндз крычаць што нічога нінада несці на магільнік.На магільнік насілі яйкі. чаму і поп і ксёндз не хацят каб насілі на могілкі яйкі? А Нізнаю.Гавораць яны ж ніядуць нінада ім нічога несці.”[30] Такім чынам можна заўважыць тое, што царква на сучасным этапе пачынае уплываць на народную традыцыю, і дадзены абрад змяняецца і на сённяшнем этапе.Тым не менш калі праваслаўнае насельніцтва да такога умяшальніцтва адносіцца не зусім добра, але вось у каталіцкга насельніцтва дзе элементы язычніцтва захавалісь у меншай ступені гэта у некаторых выпадках можа выклікаць нават пазітыўна-спачувальныя эмоцыі:“А вот на памінкі калі даўней сюды хадзілі вот на Троіцу, на Радаўніцу, ці яшчэ у якія дні? Хадзілі, хадзілі, я ужо помню гэта.На кладбішча усігда, і ціпер у нас жа ніразрышаюць пьяні на кладбішчы. Ні разрышаюць, да? Ніразрышаюць, дажа і бацюшкі , но але усераўно ходзюць, старыннае эта шчытаюць Да.На Радуніцу, как уміраіць, яму яшчэ чарку, і так грэху у нас ёсць, а ішчо чарку гэту нальюць, яму на магілу льюць.Я гэта очынь … А бацюшка не разрашае, так? І бацюшка, гаварылі, я ні хажу ж у цэркву, гаварылі і бацюшка ні разрышаіць.Ну а самі...Ну ціпер канешна рэжы сталі.Я ж во на кладбішча хажу, я прыйду свечачку запалю памалілася за пакойніка і усё.А ані…Ну ужо меньшы этай пьяні, ужо меньшы.Прыдуць, цвяточкі паставюць .”[29]
Можна заўважыць, што нават за адсутнасцю царквы, мясцовае насельніцтва усё роўна спраўляла абрад, што паказвае на не зусім значную ролю царквы, царква ці касцёл у дадзеным абраде выконвала з большага намінальную функцыю, яна была кшталту афіцыйнага замацавання язычніцкага абрада, яго санкцыянаваннем з боку царкоўнай улады. “А вот як чалавек памрэ, ці прыглашалі бацюшку? -Ні было ужо бацюшку, гэта ужо нільзя, тады ужо самі малілісі людзі каторыі, во у дзярэўні ж умелі тожа маліцца,маліліся самі людзі і ваду гэту дзе бралі, там дзе якая ж цэрква і была, няўсюду ж было пазакрывана, там дзе якая адна была аставалась тады ну адзін аднаму перадавалі то вады гэтай свянцонай магілу пасвянціць, то зёлкамі пакуруць магілу.Ну і свае людзі малілісь Богу і так закрывалі.”[32]
“А раней хто калі у дзярэўні паміраў, як яго хавалі? Ну як? Як і зараз? Як і зараз.Прыізжаіць ці ксёнз, еслі католік ксёнз прыізжаіць, еслі праваслаўны бацюшка прыізжаіць. А ці клалі, вось такі звычай быў, манеты на глаза нябожчыка? Не, не.Бацюшка каторыі малююць і там такая бумага на вока ложыцца Бумагу клалі? Бумагу.”[31]Дадзены факт паказвае, што прадстаўнікі царквы пад час рытуала нават выконвалі пэўныя магічныя абрады якія маюць апатрапеічны характар, то бок пакладзенне на вочы памерлага паперы, якая замянла сабою з цягам часу манеты.
Святар выконваў і іншыя функцыі на прыклад ушанаване памяці усяго памерлага насельніцтва якое пахавана на дазенай мясцовасці, негледзячы нават на узрост могілак.Гэта тлумачыцца на нашу думку тым, што у традыцыйнай культуры значная колькасць насельніцтва вёскі мае пэўныя сваяцкія адносіны, а усе памерлыя негледзячы на час у які яны памерлі прылічваюцца да дзядоў і іх ушанаванне становіцца абавязковым:“А былі у вас каля вёскі могілкі якім сто год, дзвесце – старыя могілкі?- Гэткіі ці былі, могілкі? Былі такіі старынныі могілкі . Алеж усё яшчэ прыізжаў бацюшка , маліўся там гэтымі ужо, гэтыми малітвамі, маліліся ж ужэ за упакойнікаў, пастаянна бацюшка прыізжаў на гэтым кладбішчы каторыі за усё былі старыі. “[26]
Безумоўна святары культа не удзельнічалі у рытуале калі чалавек загінуў не натуральнай смерццю, то бок зрабіў самагубства, гэта тлумачыцца наступным:“Само цела памерлага заўчаснай або гвалтоўнай смерццю лічыласьнячыстым, таму існавала забаронахаваць яго ў зямлі, заснаваная на павері, што зямля нячыстага не прыймае.”[40, с.88]
Хаця з цягам часу, пачалі адрозніваць самагубства, з звычайным трагічным выпадкам, гвалтоўнай смерццю:“А тых хто павесіўся тых на могілках не хавали? Гэта ужо ні харанілі гэтага. - А таго хто утапіўся? - А утопленнік гэта я ні знаю, тожа мусіць, але не гэтым у могілках , толькі я вот знаю добра , што гэтых каторыі ужо вешаліся дык гэтых ні разрашалі у могілках хараніць. Гэта было. - Не дазваляў і касьцёл і праваслауная царква? - Ага і праваслаўная і каталікі ні разрашалі .”[26]
Тым не менш на сучасным этапе дадзеная забарона на конт пахання самазабойаў амаль знікла, але гэта не датычна пахаванняў па рэлігійнаму абраду:“Тока ужэ каторыі нехрышчоныі і каторыі самі сібе накладываюць іх ні харанілі на кладбішчэ а за кладбішчам.Ну січас канешна харонюць і на кладбішчэ… А што вот поп кажа, што і такіх на кладбішчы харонят, разрешаіт? Ну , а хто там і спрашіваіць. Но не атпівае. Так? Не-а, не-а.”[29]
Дадзеная забарона датычылася і нехрышчоных людзей, а паколькі у традыцыйным грамадстве колькасць не хрышчоных была досыць невялікая то гэта як правіла былі дзеці якія паміралі яшчэ да таго моманту як іх паспявалі ахрысціць:“А вот калі дзеці яшчэ малыі, нехрышчоные, а паміраюць, іх жа таксама, на кладбішчэ? Ну іх цяпер харонюць, а так ніразрышыно было нехрысцям. Іх за кладбішчам? За кладбішчам тока.Асобінна каторы сам сібе накладываіць рукі , эціх ужо кацігарычыска.”[Там жа]
Што датычна самога пакладання пакойніка у труну тут як правіла клалі разам з ім такую рэч якая прылічваецца да катэгорыі вясковых святынь як нацельны крыжык:Я знаю цяпер як хто памрэць дык хрэсцік кладуць у гроб. А раньшы даўней ні клалі? Клалі раньшы.”[27]
Т.Кухаронак адзначыла, што пад час пахавання у труну маглі кідаць і грошы:“Кідалі грошы,але як правіла хрысціянскія святары не ухваляюць і кажуць каб кідалі на труну зямлю і свечкі”[11, с.385]
Гэта сведчыць яшчэ раз пра тое, што пахавальная абраднасць мае больш устойлівых старажытных язычніцкіх элементаў чым у інш. сферах традыцыйнага грамадства, а царква на дадзеным этапе усё яшчэ змагаецца з імі як і у тым выпадку калі святары недазваляюць прыносіць на магілу пакойніка ежу і пітво.
Як правіла папу які удзельнічаў у абрадзе адпявання пакойніка трэба было заплаціць:”А ці было такое, што вот адпелі і памінкі. Ці было такое, што прыглашалі бацюшку за стол? -Неа.Бацюшку прыехаў, заплоцяць яму, ён і паехаў.[27]
Былі выпадкі што праваслаўнаму папу давалі і падарункі:“А вот кажуць калі похараны. То і папа ж звалі?- Ну раньшы музыку наймалі. А счас больш папа прывозяць А вот потым калі памінкі яго у хату ні запрашалі? Заплацюць яму денег, пра-мойму, і увозяць, можа дадуць бутылку, нізнаю, гэта нявіжу”[28]
Дадзены выпадак, то бок частаванне святара, можна патлумачыць тым, што у традыцыйным грамадстве існавала меркаванне наконт дараабмена, гэта значыла каб атрымаць нешта трэба было нешта аддаць, напрыклад заплаціць папу, знахару, ушанаваць святую крыніцу.
Такім чынам можна зрабіць наступныя высновы на конт народнага хрысціянства пахавальнай абраднасці беларусаў Падзвіння:
1.Пахавальная абраднасць – мае сінтэз язычніцтва і хрысціянсва, прычым язычніцкія элементы усёжтакі пераважаюць.
2.Хрысціянская царква спрабуе знішчыць пэўныя элементы язычніцтва у пахавальнай абраднасці якія не адпавядаюць хрысціянству.
3.Пахавальная абраднасць з’яўляецца найбольш устойлівай за іншыя звычаі і традыцыі вясковага насельніцтва і нестрачвае сваёй актуальнасці і па сённяшні дзень.