47. Қаржылық делдалдар мен қаржылық делдалдық

Қаржы нарығы/ң тауарын сату-сатып алу, мәселен, белгілі бір мерзімге ақша қараж/ры/ң келісілген сомасын қайтару секілді қарж/қ міндеттеме/рм ж.а. Қаржы нарығында тікелей қаржыландырудың жетіспеушілігі байқалды, ал оны толықтыру үшін делдалдар пайда болады. О/р/ң көмегі арқ несие беруші м қарыз алушы/ң арасындағы қиынд/қ/р жойылады. Олар тікелей қарж/қ талапты сатып алып, оны басқа сипаттамасы (өтеу мерзімі, номинал құны) бар тікелей болмайтын талапқа айналдырады да сатады. Түрлендірудің мұндай процесі делдалдық атауына ие, ал субъектілер қаржылық делдалдар немесе қаржы институттары деп аталады. Қаржылық делдалдар көптеген артықшылықтарға ие. Ең алдымен, олар өз ісін жетік білуіне қарай мәміллерді ауқымы/ң тиімділігі есебінен үнемге қол жеткізуге болатын мөлшерде ж.а. Екіншіден, қарж/қ делдалдар трансакциялық шығ/рды оңвй азайтады. Үшіншіден, олар ақпаратқа қол жеткізетін көптеген мүмкіндік/рге ие ж/е олар о/ң шынайылғын оңай анықтай алады. Қарж/қ делдал/рға уақытша бос ақша қараж/ры бар (несие берушілер) экон/қ субъектілер де, ақша қараж/рына мұқтаж (қарыз алушылар) субъект/р де мүдделік танытады өйткені олар қарж/қ делдал/рдан нақты артықшылықтары мен пайдасы бар қаржы өнімдерін алады. Төртіншіден, делдалдар несие нарығының қауіпін азайтуға септігін тигізетіндіктен, олар уақытқа қарай немесе басқаша жолмен бірлестірілген несиені беру барысында несие беруші/рге салым ақшаны қарж/қ құрал/р/ң түр/рі б/ша бөлу арқ қауіпті әртараптандырады. Қаржы делдал/ры болмаса, несие қауіпі жоғарылап кетеді. Тек делдал/р ғана қарыз алушы/ң төлем қабілеттілігін тексеретін жүйені жасайды ж/е өз қызметін тарататын жүйені ұйымдастырады, о/ң бұл әрекеті де несие қауіпі мен несиелеу шығынын кемітеді. Бесіншіден, қаржы институттары өз клиенттерінің өтімділік деңгейінің тұрақты болуын және қолма-қол ақшаны алудың мүмкіндігін қамтамасыз етеді, өйткені қаржы институттарының өздері қолма-қол ақша формасында өз активтерінің белгілі бір үлесін ұстау мүмкіндігіне ие. Екінші жағынан, мемлекет кейбір қаржы институттары үшін өтімділікті реттейтін заң нормаларын белгілейді. Мәселен, коммерциялық банктер үшін резервтеудің нормативтері арқылы орталық банктіқ және кассаның шоттарында ақша қаражаттарының ең аз шамасындағы қалдығын қолдау заңмен қамтамасыз етіледі. Тәжірибеде қарж/қ делдал/р/ң мынадай топтары бөлiп көрсетiледi:

-депозит типiндегi қаржы мекеме/рі; - жинак мекеме/рi; - инвестиц/қ қор/р; - баска да қаржы ұйым/ры. Осы/р/ң iшiнде депозит типіндегі қаржы мекемелері кеңінен тараған. Тартылғ қаражат банк/к, тұтынушылық және ипот/қ несие/рдi беру ү/н пайдаланылады,Бұл топ/ң нег институтына коммерц/қ банктер, жинақ институт/ры ж/е несиелiк одақтар жатады.Сондай -ақ қаржы нарығында ұсақ жинақтар мен табыстарды шоғырландыратын жинақ мекемелері де маңызды орын алады:жинақ банктері мен кассалары, өзара жинақ банктері (AҚШ- тағы әр түрлi кооперативтiк банк мекемелерi),сенім-жинақ, банктері (Ұлыбритания),ссудалык-жинак қауымдастықтары (АҚШ),несие кооперативтерi (одақтар, қауымдастықтар).Инвестициялық қорлар өздерінің бағалы кағаздарын (акцияларын, инвестициялық пайларын) инвесторға сатады ж/е алынғ қаражатты тiкелей қаржы міндеттемесін сатып алу үшiн найдаланады.Олардың негiзгi түріне өз пайын инвес- торға сататын және түскен қаражатқа көбiнесе акциялар мен облигацияларды сатып алатын пай (өзара) қорлары жатады. Пайдың құны өзгерiп отырады (әдетте, өседi) және бұл инвесторға, егер ол пайды пай қорына сататын болса, табыс алуына мүмкіндік бередi.