20. Несие нарығының құралдары

Н есие нарығының құралы – несие. Ол (несие) айырбас сәтінде пайда болып, құнның ұдайы қозғалысын қамтамасыз ететін ссудалық мәміленің формасына енеді. Ссудалық мәміле несие қозғалысының өзегі болып табылады. Оны нақты шындаққа айналдыратындай белгілі бір шарттары болуы керек. Беріншіден, несие беруші де, қарыз алушы да экономикалық байланысқа қарай, міндеттемелерді орындауға материалдық тұрғыдан кепілдеме бере алатындай заңды дербес субъектілер ретінде алға шығу керек. Екіншіден несие берушімен қарыз алушыныңмүдделері бірдей болғанда ғана несие қажеттілікке айналады. Несие мәмлесі жүзеге асу үшін оның қатысушылары, бірінші жақ ссудаға ақша қаражаттарын беруге, екінші жақ оны алуға екі жақты мұдделік таныту керек. Несиелік қатынас субъектілерінің өзара мұдделеріне негізделген экономикалық байланыс тұрақтылығымен сипатталады, әрі несие шеңберіндегі тұтас жүйе ретінде анықталады. Нарықтық шщаруашылық жағдайындағы негізгі формаға банк несиесі жатады. Бұл жағдайда кәсіпорын, ұйым, халық, мемлекет және банктің өздері де несие қатынасының суъектілері ретінде алға шығады. Коммерциялық банктер өз клиенттеріне түрлі белгілері бойынша жіктеуге болатын әр түрлі несие түрлерін ұсынады. Ең алодымен қарыз алушылардың негізгі топтары болып табылатын шаруашылыққа халыққа, мемлекеттік органдарға несие беріледі. Тағайындалуы бойынша несие была бөлінеді:-тұтынушылық;-өнеркәсіптік ;-саудалық;-ауыл шаруашылығына берілетін несие;-инвестициялық;-бюджеттік. Экономиканың барлық салалалрындағы шаруашылық жүргізуші субъектілерге берілетін банк несиелері жұмыс істеу салаларына қарай екі түрге бөлінуі мүмкін: негізгі қордың кеңейтілген ұдайы өндірісіне қатыстырылатын ссуда; айналым қорлары ұйымдастыруға қатыстырылатын ссуда. Несие пайдалану мерзімі бойынша талап етілгенге дейінгі және мерзімді несие болып бөлінеді. Мерзіміне қарай:-қысқы;-орта;-ұзақ. Талап етілгенге дейінгі несиені қарыз алушы несие берушінің талабы бойынша қайтару мерзімі ішінде немесе несие келісім шарты бойынша белгіленген мерзімде немесе өз қалауы бойынша кез келген уақытта қайтарады. Несие мөлшері бойынша:-ірі;-орташа;-ұсақ.

Қамтамасыз етілуі бойынша:-қамтамасыз етілген (кепілмен, банк кепілдемесімен, сақтандырумен);-қамтамасыз етілмеген.

Несие қамтамасыз ету оның қайтарылмай қалу қаупін азайтудың бір тәсілі болып табылады. Банк ссудаларын беру тәсілі бойынша:-өтемақылық;-төлемдік. өтемақылық несие қарыз алушының есеп шотына оның тауарлық материалдық құндылыққа немесе шығынға жұмсалған өзіндік қаражатының орнын толтыру үшін бағытталады. Төлемдік несие банк ссудасы қарыз алушыға несиеленген шара бойынша төлемді төлеуі үшін ұсынылатын ақшалай есеп айырысу құжатының төлеміне тікелей бағытталады. Банк несиесінің мынадай формалары бар:

1 .Мерзімді несие – мерзім басында толық беріледі. Ол бойынша пайыз барлық сомманың есеп айырысуынан есептеледі, ал негізгі сома кезеңдік жарнамен немесе мерзім соңында бір жолғы төлеммен өтеледі.

2.Овердрафт бойынша несие –мерзімсіз несие. Оны қарыз алушы алғашқы талап етуі бойынша келісім шарттың сомасына сәйкес күн сайын есептелетін, базалық мөлшерлемеден асатын пайызбен ала алды.

3.Ашық несие желісі бар несие – қарыз алушының талап етуі бойынша банктік к-шартта айтылған соманы беру міндеттемесі.

4.Жаңартылмалы несие – қарыз алушы соманы ескертілген соманың шегінде тұрақты пайдалануы, әрі өтеуі мүмкін. Айта кететін жай, мұндағы несие белгіленген берешек лимитінің шегінде автоматты түрде беріледі, әрі өтеледі.

5.Бірлестірілген несие дәстүрлі мерзімді банк несиесі туралы келісім банк пен шаруашылық жүргізуші субъектінің арасында бекітіледі. Бірлестірілген несие банк тобын құратын кепіл банк арқылы ұйымдастырылады. Мұнда топтың құрамындағы әрбір банк несие сомасынның белгілі бір бөлігін береді.

6.ипотекалық несие – сатып алынған үйдің немесе жердің кепілімен банк беретін орта мерзімді және ұзақ мерзімді несие. ипотекалық несие қаржылық қызмет көрсету нарығының ең серпінді дамып келе жатқан бағыттарының бірі.