31. Система родства и семейная организация в этнической культуре.

(СМ. ВОПРОС 29)

32. Семейная обрядность как реализация традиции при смене статуса человека.

Изучение обрядов едва ли не самая распространенная задача полевых этнографических исследований. Более того, у многих сложилось мнение, что на этом направлении практически ничего существенного уже не найти. Всё найдено и давно описано. Мнение это ошибочно, ибо обряд то­же меняется, и то, что зафиксировано раньше, было состоянием, характер­ным для состояния этноса, которое осталось в прошлом. Это происходит потому, что обряд тоже является реализацией традиции, но уже в переломные моменты жизни человека или при смене природных циклов, т.е. при переходе человека и природы в другой статус.

Очень важно фиксировать все, даже самые мелкие детали обрядов. Обряд, в отличие от обычая, имеет очень сложную структуру. Во-первых, он всегда, так или иначе, осознается и объясняется. Более того, обряд чаще всего является инсценировкой мифа или нескольких мифов. Поэтому об­ряды, связанные с почитанием языческих богов, органично включили в себя почитание христианских святых, на которых были перенесены некоторые атрибуты языческих богов. Поэтому необходимо тщательно фиксировать и элементы церковных обрядов.

Восстановление обряда в его первозданном виде позволяет также восстанавливать и мифологию. При этом нужно помнить, что мифы существуют во множестве вариантов, случается, что один и тот же персонаж (функционально) может выступать в разных вариантах мифа под разными именами. В этом, не в последнюю очередь, причина многообразия интер­претаций мифологии и споров по поводу иерархии персонажей. Особенно это сказывается на славянской мифологии, где до сих пор нет единой точки зрения на роль и место Дажьбога, Перуна, Ярилы, Лады, Цёци и других.

Естественно, много вариантность мифов обуславливает и много вариантность обряда. Чтобы уловить единое, структурообразующее звено обряда, необходимо подвергнуть анализу как можно большее количество ва­риантов. Взяв один вариант, мы рискуем выдать второстепенный элемент за главный. Например, на свадьбе у полешуков могут появляться «цыгане», «гуцулы», другие «ряженые». Но различие в названии «ряженых» не является принципиальным отличительным признаком обряда. Наоборот. Анализ показал, что любые ряженые на свадьбе функционально восходят к олицетворению «нечистой силы». Настоящую нечистую силу таким способом вводили в заблуждение. Нечисть должна была убедиться, что на свадьбе уже есть их представители, и они сделают все запланированные пакости. Впрочем, это не единственная функция «ряженых».И семейных обрядах нужно особое внимание обращать на значение и родственных связей. Фиксировать нужно все функции, которые выполняет или может выполнять тот или иной родственник. Ведь родственники тоже модель мифологии (или правильнее будет сказать, что мифология является моделью родственных связей).

33. Семейная обрядность белорусов. Полесский вариант восточнославянской мифологии и семейная обрядность.

СЯМЁЙНА-АБРАДАВАЯ ПАЭЗІЯ, від беларускага фальклору; творы, што суправаджалі абрады, звязаныя з асноў- нымі этапамі жыцця чалавека: нара- джэннем, шлюбам, смерцю. Адлюстра- вала народны ідэал сямейных узаема- адносін, працоўнай дзейнасці селяніна, яго побыт і жыццё. С.-а. п., як і абрады, павінна была ўздзейнічаць на звыш- натуральныя сілы, прыроду і грамад- ства, каб палепшыць лёс чалавека, яго дабрабыт, аберагчы ад бяды і ня- шчасцяў. Узнікла ў эноху першабыт- наабшчыннага ладу, пазней набыла шмат спецыфічных нацыянальных рыс, што выявілася ў жанрава-вобразнай сістэме, ідэйна-тэматычным змесце і ма- стацкай форме. Адметнае месца ў С.-а. п. займала р а д з і н н а я н а э- з і я: песні, прыпеўкі, зычэнні, якімі суправаджаліся пэўныя аб- рады (найболын поўна захава- ліся ў бел. фальклоры). I абра- дам, і песням прыгіісвалася магічная сіла, здольная абараніць парадзіху і дзіця ад злых сіл. Вылучаліся ве- лічалыіыя, жартоўныя і застольна-бя- седныя песні. У велічальных песнях услаўлялася парадзіха, бацька дзіцяці, бабка-павітуха, кума, кум. Глыбокай нашанай прасякнуты песні гіра мала- дую маці; клапатлівым і старанным, спагадлівым да жонкі і дзіцяці паказ- ваўся гаспадар. Шмат песень нрысвя- чалася бабцьг: шанаванне яе ў песннх спалучалася з дасціпньгм гумарам. Паступова радзінныя абрады і звязапая з імі паэзія страцілі сакральны, ма- гічны характар і сталі выконваць пера- важна эстэтычна-мастацкую функцыю. Вялікую папулярнасць набылі жар- тоўныя гіесні, выканаўцы якіх добра- зычліва пацяшаліся з бабкі і кумоў. У бяседных песнях з лёгкім гумарам абмалёўваліся ўдзельнікі ўрачыстасці, славілася гасціннасць і шчодрасць гас- падароў, выказвалася радасць з нагоды нараджэння новага чалавека. Найбольш захаваліся жартоўныя песні, многія з якіх актыўна бытуюць і ў наш час. Асаблівым багаццем і паэтычнасцю вы- лучалася вясельная паэзія. Пес- ні, прыпеўкі, прыгаворы, прамовы гуча- лі на працягу ўсяго вяселля, пачы- наючы са сватання. Выконваліся яны ў пэўным нарадку асноўнымі ўдзель- нікамі гплюбнай урачыстасці, ролі якіх былі рэгламентаваны традыцыяй. Гіесні, якія суправаджалі суборную суботу, па- сад, выпечку каравая, шлюбавіны, ня- рэзвы і інш., паэтызавалі вясельныя абрады, стваралі ўрачысты пастрой і разам з тым служылі пэўным юрыдыч- ным замацаваннем кожнага этапу вя- селля. Багатая нар. сімволіка, перса- ніфікацыя, антытэза, трапныя параў- нанні, яркія эпітэты і інш. мастацкія сродкі і прыёмы стваралі вобразы над- звычайнай выразнасці. Глыбокай эма- цыянальнай узрушанасцю вылучаліся сіроцкія песні, у якіх нявеста-сірата прасіла бацькоў устаць з магілы і бла- гаславіць яе шлюб. У час застольнай бяседы спявалі таксама песні, непа- срэдна не звязаныя з абрадам: велі- чалыіыя, лірычныя, жартоўныя і інш. Песні стваралі ідэальныя вобразы маладых, параўноўваючы іх з сімва- лічнымі вобразамі сонца, зорак, месяца, паказвалі ўзаемаадносіны жаніха і ня- весты, іх стаўленне да бацькоў. У жар- тоўных вясельных песнях з дасціпным народным гумарам абмалёўваліся сват, с.вацця, дружкі, іншын ўдзельнікі вя- селля. Завяршальны цыкл С.-а. п. скла- даюць нахавалыіыя галашэнні — імправізаваныя песенна-рэчытатыўныя творы, у якіх аплаквалася смерць бліз- кага чалавека. Галашэнні, вядомыя з глыбокай старажытнасці, грунтуюцца на веры ў бессмяротнасць душы, на ўяўленнях аб тым, што чалавек і пасля смерці можа дапамагаць або шкодзіць жывым. Смутак, бязмернае гора і ду- шэўны боль гучаць у галашэннях жон- кі на мужу, маці па дзіцяці. Цесна звязаныя з вуснай нар. традыцыяй устойлівыя славесныя формулы, кра- наючыя вобразы ўзмацнялі эмацыя- нальнае ўздзеянне. Цесна звязаная з жыццём і працай чалавека, С.-а. п. адлюстравала сацыялыіа-эканам., бы- тавыя і культурныя ўмовы яго існа- вання ў розныя гіст. эпохі.