Apäne juhvati präëaà präëe’pänaà tathäpare | präëäpäna-gaté ruddhvä präëäyäma-paräyaëäù ||

çrédharaù : kià ca apäne iti | apäne’dho-våttau präëam ürdhva-våttià pürakeëa juhvati | püraka-käle präëam apänenaikékurvanti | tathä kumbhakena präëäpänayor ürdhvädho-gaté ruddhvä recaka-käle’pänaà präëe juhvati | evaà püraka-kumbhaka-recakaiù präëäyäma-paräyaëä apara ity arthaù | kià ca apara iti | apare tv ähära-saìkocam abhyasyantaù svayam eva jéryamäëeñv indriyeñu tat-tad-indriya-våtti-layaà bhävayantéty arthaù |

yad vä— apäne juhvati präëaà präëe’pänaà tathäpara ity anena püraka-recakayor ävartamänayor haàsaù so’ham ity anulomataù pratilomataç ca abhivyajyamänenäjapä-mantreëa tat-ttvaà-padärthaikyaà vyatéhäreëa bhävayantéty arthaù | tad uktaà yoga-çästre—

sa-käreëa bahir yäti haà-käreëa viçet punaù |

präëas tatra sa evähaà haàsa ity anucintayet || iti |

präëäpäna-gaté ruddhvety anena tu çlokena präëäyäma-yajïä aparaiù kathyante | taträyam arthaù— dvau bhägau pürayed annair jalenaikaà prapürayet | pracärärthaà caturtham avaçeñayed iti | evam ädi-vacanokto niyata ähäro yeñäà te | kumbhakena präëäpäna-gaté ruddhvä präëäyäma-paräyaëäù santaù präëän indriyäëi präëeñu juhvati | kumbhake hi sarve präëä ekébhavantéti tatraiva layamäneñv indriyeñu homaà bhävayantéty arthaù | tad uktaà yoga-çästre—

yathä yathä sadäbhyäsän manasaù sthiratä bhavet |

väyu-väk-käya-dåñöénäà sthiratä ca tathä tathä || iti ||29||

madhusüdanaù : präëäyämayajïam äha särdhena—apäna iti | apäne'päna-våttau juhvati prakñipanti präëa-våttim | bähyaväyoù çaréräbhyantara-praveçena pürakäkhyaù präëäyämaù kurvantéty arthaù | präëo'pänaù tathä'pare juhvati çäréra-väyor bahir-nirgamanena recakäkhyaù präëäyämaù kurvantéty arthaù | püraka-recaka-kathanena ca tad-avinäbhüto dvividhaù kumbhako'pi kathita eva | yathä-çakti väyum äpüryänantaraù çväsa-praçväsa-nirodhaù kriyamäëo'ntaù-kumbhakaù | yathä-çakti sarvaù väyuù viricyänantaraù kriyamäëo bahiù kumbhakaù |

etat-präëäyäma-trayänuväda-pürvakaù caturthaù kumbhakam äha—präëäpäna-gaté mukha-näsikäbhyäm äntarasya väyor bahir nirgamaù çväsaù präëasya gatiù | bahir-nirgatasyäntaù-praveçaù praçväso'pänasya gatiù | tatra pürake präëa-gati-nirodhaù, recake'päna-gati-nirodhaù, kumbhake tübhaya-gati-nirodha iti krameëa yugapac ca çväsa-prasväsäkhye präëäpäna-gaté ruddhvä präëäyäma-paräyaëäù santo'pare pürva-vilakñaëäniyatähäräù ähära-niyamädi-yoga-sädhana-viçiñöäù präëeñu bähyäbhyantara-kumbhakäbhyäsa-nigåhéteñu präëän jïänendriya-karmarmendriya-rüpän juhvati, caturtha-kumbhakäbhyäsena viläpayantéty arthaù |

tad etat sarvaà bhagavatä pataïjalinä saìkñepa-vistaräbhyäà sütritam | tatra saùkñepasütram—tasmin sati çväsa-praçväsayor gati-vicchedaù präëäyämaù [yo.sü. 2.49] iti | tasminn äsane sthire sati präëäyämo'nuñöheyaù | kédåçaù ? çväsa-praçväsayor gati-viccheda-lakñaëaù çväsa-praçväsayoù präëäpäna-dharmayor yä gatiù puruña-prayatnam antareëa sväbhävika-pravahaëaù krameëa yugapac ca puruña-prayatna-viçeñeëa tasyä vicchedo nirodha eva lakñaëaù svarüpaù yasya sa tatheti |

etad eva vivåëoti—bähyäbhyantara-stambha-våttiù deça-käla-saàkhyäbhiù paridåñöo dérgha-sükñmaù [yo.sü. 2.50] iti | bähya-gati-nirodha-rüpatväd bähya-våttiù pürakaù | äntara-gati-nirodha-rüpatväd äntara-våtté recakaù | kaiçcit tu bähya-çabdena recakaù äntara-çabdena ca pürako vyäkhyätaù | yugapad ubhaya-gati-nirodha-stambhas tad-våttiù kumbhakaù | tad uktaà—yatrobhayoù çväsa-praçväsayoù sakåd eva vidhärakät prayatnäd bhävo bhavati, na punaù pürvavad äpüraëa-prayatnaugha-vidhäraëaù | näpi recana-prayatnaugha-vidhäraëaù, kintu yathä tapta upale nihitaà jalaà pariçuñyat sarvataù saìkocam äpadyate | evam ayam api märuto vahana-çélo balavad-vidhäraka-prayatnävaruddha-kriyaù çaréra eva sükñma-bhüto'vatiñöhate, na tu pürayati | yena pürakaù, na tu recayati yena recaka iti |

trividho'yaà präëäyämo deçena kälena saìkhyayä ca parékñito dérgha-sükñma-saàjïo bhavati | yathä ghané-bhüta-stüla-piëòaù prasäryamäëo viralatayä dérghaù sükñmaç ca bhavati, tathä präëo'pi deça-käla-saìkhyädhikyenäbhyasyamäno dérgho durlakñyatayä sükñmo'pi sampadyate | tathä hi—hådayän nirgatya näsägra-saàmukhe dvädaçäìgula-paryante deçe çväsaù samäpyate | tata eva ca parävåttya hådaya-paryantaù praviçatéti sväbhäviké präëäpänayor gatiù | abhyäsena tu krameëa näbher ädhära-dvärä nirgacchati | näsäntaç caturviàçaty-aìgula-paryante ñaötriàçad-aìgula-paryante vä deçe samäpyate | evaà praveço'pi tävän avagantavyaù | tatra bähya-deça-vyäptir nirväte deçe iñékädi-sükñma-tüla-kriyayä'numätavyä | antar api pipélikä-sparça-sadåçena sparçenänumätavyä | seyaà deça-parékñä |

tathä nimeña-kriyävacchinnasya kälasya caturtho bhägaù kñaëas teñäm iyattä'vadhäraëéyä | sva-jänu-maëòalaà päëinä triù parämåçya choöikävacchinnaù kälo mäträ | täbhiù ñaötriàçatä-mäträbhiù prathama uddhäto mandaù, sa eva dviguëékåto dvitéyo madhyaù, sa eva triguëékåtas tåtéyas tévra iti | näbhi-mülät preritasya väyor viricyamänasya çirasy abhihananam uddhäta ity ucyate | seyaà käla-parékñä |

saìkhyä-parékñä ca praëava-japävåtti-bhedena vä saìkhyä-parékñä çväsa-praveça-gaëanayä vä | käla-saìkhyayoù kathaïcid bheda-vivakñayä påthag-upanyäsaù | yadyapi kumbhake deça-vyäptir nävagamyate, tathäpi käla-saìkhyä-vyäptir avagamyata eva | sa khalv ayaà pratyaham abhyasto divasa-pakña-mäsädi-krameëa deça-käla-pracaya-vyäpitayä dérghaù parama-naipuëya-samadhigamanéyatayä ca sükñma iti nirüpitas trividhaù präëäyämaù |

caturthaà phalabhütaà sütrayati sma—bähyäbhyantara-viñayäkñepé caturthaù [yo.sü. 2.51] iti | bähya-viñayaù çväso recakaù | abhyantara-viñayaù praçväsaù pürakaù | vaiparétyaà vä | täv ubhäv apekñya sakåd balavad-vidhäraka-prayatna-vaçäd bhavati bähyäbhyantara-bhedana dvividhas tåtéyaù kumbhakaù | täv ubhäv anapekñyaiva kevala-kumbhakäbhyäsa-päöavenäsakåt tat-tat-prayatna-vaçäd bhavati caturthaù kumbhakaù | tathä ca bähyäbhyantara-viñayäkñepéti tad-anapekña ity arthaù |

anyä vyäkhyä—bähyo viñayo dvädaçäntädir äbhyantaro viñayo hådaya-näbhi-cakrädiù | tau dvau viñayäv äkñipya paryälocya yaù stambha-rüpo gati-vicchedaù, sa caturthaù präëäyäma iti | tåtéyas tu bähyäbhyantarau viñayäv aparyälocyaiva sahasä bhavatéti viçeñaù | etädåçaç caturvidhaù präëäyäme apäne juhvati präëam ity-ädinä särdhena çlokena darçitaù ||29||

viçvanäthaù : apare präëäyäma-niñöhäù apäne’dho-våttau präëam ürdhva-våttaà juhvati püraka-käle präëam apänenaikékurvanti | tathä recaka-käle’pänaà präëe juhvati | kumbhaka-käle präëäpänayor gaté ruddhvä präëäyäma-paräyaëä bhavanti | apare indriya-jaya-kämäù | niyatähärä alpähäräù präëeñv ähära-saìkocanenaiva jévyamäneñu präëän indriyäëi juhvati | indriyäëäà präëädhéna-våttitvät präëa-daurbalye sati svayam eva sva-sva-viñaya-grahaëäsamarthänéndriyäëi präëeñv evälpéyanta ity arthaù ||29||

baladevaù : kià cäpäne iti | tathäpare präëäyäma- paräyaëäs te tridhä adho-våttäv apäne präëam ürdhva-våttià juhvati | pürakeëa präëam apänena sahaikékurvanti | tathä präëe’pänaà juhvati recakenäpänaà präëena sahaikékåtya bahir nirgamayanti | yathä präëäpänayor gaté çväsa-praçväsau kumbhakena ruddhvä vartanta iti | äntarasya väyor näsäsyena bahir nirgamaù çväsaù präëasya gatiù | vinirgatasya tasyäntaù-praveçaù praçväso’pänasya gatiù | tayor nirodhaù kumbhakaù sa dvividhaù väyum äpürya çväsa-praçväsayor nirodho’ntaù-kumbhakaù | väyuà virecya tayor nirodho bhaiù kumbhakaù | apare nityatähäräù bhojana-saìkocaam abhyasyantaù präëän indriyäëi präëeñu juhvati | teñv alpähäreëa jéryamäëeñu tad-äyatta-våttikäni täni viñaya-grahaëäkñamäëi taptäyoniñiktoda-binduvat teñv eva viléyante ||29||

(4.30)