Gata-saìgasya muktasya jïänävasthita-cetasaù | yajïäyäcarataù karma samagraà praviléyate ||

çrédharaù : kià ca gata-saìgasyeti | gata-saìgasya niñkämasya rägädibhir muktasya | jïäne’vasthitaà ceto yasya tasya | yajïäya parameçvarärthaà karmäcarataù sataù samagraà saväsanaà karma praviléyate | akarma-bhävam äpadyate | arüòha-yoga-pakñe yajïäyeti | yajïäya yajïa-rakñaëärthaà loka-saàgrahärtham eva karma kurvata ity arthaù ||23||

madhusüdanaù : tyakta-sarva-parigrahasya yadåcchä-läbha-santuñöasya yater yac-charéra-sthiti-mätra-prayojanaà bhikñäöanädi-rüpaà karma tat kåtvä na nibadhyata ity ukte gåhasthasya brahma-vido janakäder yajïädi-rüpaà yat karma tad-bandha-hetuù syäd iti bhavet kasyacid äçaìkä täm apanetuà tyaktvä karma-phaläsaìgam ity ädinoktaà vivåëoti gata-saìgasyeti | gata-saìgasya phaläsaìga-çünyasya muktasya kartåtva-bhoktåtvädy-adhyäsa-çünyasya jïänävasthita-cetaso nirvikalpaka-brahmätmaikya-bodha eva sthitaà cittaà yasya tasya sthita-prajïasyety arthaù | uttarottara-viçeñaëasya pürva-pürva-hetutvenänvayo drañöavyaù | gata-saìgatvaà kuto yato’dhyäsa-hénatvaà tat kuto yataù sthita-prajïatvam iti | édåçasyäpi prärabdha-karma-vaçäd yajïäya yajïa-saàrakñaëärthaà jyotiñöomädi-yajïe çreñöhäcäratvena loka-pravåtty-arthaà yajïäya viñëave tat-préty-artham iti vä | äcarataù karma yajïa-dänädikaà samagraà sahägreëa phalena vidyata iti samagraà praviléyate prakarñeëa käraëocchedena tattva-darçanäd viléyate vinaçyatéty arthaù ||23||

viçvanäthaù : yajïo vakñyamäëa-lakñaëas tad-arthaà karmäcaratas tat karma praviléyate akarma-bhävam äpadyata ity arthaù ||23||

baladevaù : gata-saìgasya niñkämasya räga-dveñädibhir muktasya svätma-viñayaka-jïäna-niviñöa-manaso yajïäya viñëuà prasädayituà tac-cintanam äcarataù präcénaà bandhakaà karma samagraà kåtsnaà praviléyate ||23||

(4.24)

Brahmärpaëaà brahma havir brahmägnau brahmaëä hutam | brahmaiva tena gantavyaà brahma-karma-samädhinä ||

çrédharaù : tad evaà parameçvarärädhana-lakñaëaà karma jïäna-hetutvena bandhakatväbhäväd akarmaiva | äruòhävasthäyäà tu akarträtma-jïänena bädhitatvät sväbhävikam api karma-karmaiveti karmaëy akarma yaù paçyed ity anenoktaù karma-pravilayaù prapaïcitaù | idänéà karmaëi tad-aìgeñu ca brahmaivänusyütaà paçyataù karma-pravilayam äha brahmärpaëam iti | arpyate’nenety arpaëaà sruv-ädi | tad api brahmaiva | arpyamäëaà havir api ghåtädikaà brahmaiva | brahmaivägniù | tasmin brahmaëä karträ hutaà homaù | agniç ca kartä ca kriyä ca brahmaivety arthaù | evaà brahmaëy eva karmätmake samädhiç cittaikägryaà yasya tena brahmaiva gantavyaà präpyam | na tu phaläntaram ity arthaù ||24||

madhusüdanaù : nanu kriyamäëaà karma phalam ajanayitvaiva kuto naçyati brahma-bodhe tat-käraëocchedäd ity äha brahmärpaëam iti | aneka-käraka-sädhyä hi yajïädi-kriyä bhavati | devatoddeçena hi dravya-tyägo yägaù | sa eva tyajyamäna-dravyasyägnau prakñepäd dhoma ity ucyate | tatroddeçyä devatä sampradänaà, tyajyamänaà dravyaà haviù-çabda-väcyaà säkñäd-dhätv-artha-karma, tat phalaà tu svargädi vyavahitaà bhävanä-karma | evaà dhärakatvena haviño’gnau prakñepe sädhakatamatayä juhvädi karaëaà prakäçakatayä manträdéti karaëam api käraka-jïäpaka-bhedena dvividham | evaà tyägo’gnau prakñepaç ca dve kriye | taträdyäyäà yajamänaù kartä | prakñepe tu yajamäna-parikréto’dhvaryuù prakñepädhikaraëaà cägniù | evaà deça-kälädikam apy adhikaraëaà sarva-kriyä-sädhäraëaà drañöavyam |

tad evaà sarveñäà kriyä-kärakädi-vyavahäräëäà brahma-jïäna-kalpitänäà rajjv-ajïäna-kalpitänäà sarpa-dhärä-daëòädénäà rajju-tattva-jïäneneva brahma-tattva-jïänena bädhe badhitänuvåttyä kriyäkärakädi-vyavhäräbhäso dåçyamäno’pi dagdha-paöa-nyäyena na phaläya kalpata ity anena çlokena pratipädyate | brahma-dåñöir eva ca sarva-yajïätmiketi stüyate |

tathä hi— arpyate’neneti karaëa-vyutpattyärpaëaà juhvädi manträdi ca | evam arpyate’smä iti vyutpattyärpaëaà devatä-rüpaà sampradänam | evam arpyate’sminn iti vyutpattyärpaëam adhikaraëaà deça-kälädi | tat sarvaà brahmaëi kalpitatväd brahmaiva rajju-kalpita-bhujaìgavad adhiñöhäna-vyatirekeëäsad ity arthaù | evaà havis-tyäga-prakñepa-kriyayoù säkñät karma kärakaà tad api brahmaiva | evaà yatra prakñipyate’gnau so’pi brahmaiva | brahmägnäv iti samastaà padam | tathä yena karträ yajamänenädhvaryuëä ca tyajyate prakñipyate ca tad ubhayam api kartå-kärakaà kartari vihitayä tåtéyayänüdya brahmeti nidhéyae brahmaëeti | evaà hutam iti havanaà tyäga-kriyä prakñepa-kriyä ca tad api brahmaiva | tathä yena havanena yad gantavyaà svargädi vyavahitaà karma tad api brahmaiva | atratya eva-käraù sarvatra sambadhyate | hutam ity aträpéta eva brahmety anuñajyate | vyavadhänäbhävät säkäìkñatväc ca cit-patis tvä punätu ity ädäv acchidreëetyädi-para-väkya-çeñavat |

anena rüpeëa karmaëi samädhir brahma-jïänaà yasya sa karma-samädhis tena brahma-vidä karmänuñöhäträpi brahma paramänandädvayaà gantavyam ity anuñajyate | säkäìkñatväd avyavadhänäc ca yä te agne rajäçayety ädau tanür varñiñöheyädi-pürva-väkya-çeñavat |

athavärpyate’smai phaläyeti vyutpattyärpaëa-padenaiva svargädi-phalam api grähyam | tathä ca brahmaiva tena gantavyaà brahma-karma-samädhinä ity uttarärdhaà jïäna-phala-kathanäyaiveti samaïjasam | asmin pakñe brahma-karma-samädhinety ekaà vä padam | pürvaà brahma-padaà hutam ity anena sambadhyate caramaà gantavya-padeneti bhinnaà vä padam | evaà ca nänuñaìga-dvaya-kleça iti drañöavyam | brahma gantavyam ity abhedenaiva tat-präptir upacärät | ata eva na svargädi tuccha-phalaà tena gantavyaà vidyayävidyaka-käraka-vyavahärocchedät | tad uktaà värtika-kådbhiù—

käraka-vyavahäre hi çuddhaà vastu na vékñyate |

çuddhe vastuni siddhe ca käraka-vyävåttiù kutaù || iti |

arpaëädi-käraka-svarupänupamardenaiva tatra nämädäv iva brahma-dåñöiù kñipyate sampan-mätreëa phala-viçeñäyeti keñäàcid vyäkhyänaà bhäñyakådbhir eva niräkåtam upakramädi-virodhäd brahma-vidyä-karaëe sampan-mätrasyäprasaktatväd ity ädi yuktibhiù ||24||

viçvanäthaù :. yajïäyäcarata ity uktam | sa yajïa eva kédåçaù ? ity apekñäyäm äha brahmeti | arpyate’nenety arpaëaà juhv-ädi | tad api brahmaiva | arpyamäëaà havir api brahmaiva | brahmaivägnäv iti havanädhikaraëam agnir api brahmaiva | evaà vivekatavatä puàsä brahmaiva gantavyaà, na tu phaläntaram | kutaù ? brahmätmakaà yat karma tatraiva samädhiç cittaikägryaà yasya tena ||24||

baladevaù : evaà vivikta-jévätmänusandhi-garbhatayä sva-vihitasya karmaëo jïänäkäratäm abhidhäya säìgasya tasya parätma-rüpatänusandhinä tad-äkäratäm äha brahmärpaëam iti | arpyate’nenätmaiveti vyutpatter arpaëaà sruvaà manträdhidaivataà cendrädi tat tac ca brahmaiva | arpyamäëaà haviç cäjyädi tad api brahmaiva | tac ca havir homädhäre’gnau brahmaëi yajamänenädhvaryuëä ca brahmaëä hutaà tyaktaà prakñiptaà ca | agnir yajamäno’dhvaryuç ca brahmaivety arthaù | brahmägnäv ity atra ëi-kära-lopaç chändasaù | na ca samastaà padam iti väcyam | agnau brahma-dåñöer vidheyatväd itthaà ca brahma-rüpe säìge karmaëi samädhiç cittaikägryaà yasya tena mumukñuëä brahmaiva gantavyaà sva-svarüpaà para-svarüpaà ca labhyam avalokyam ity arthaù | vijïänaà brahma ced veda ity ädau jéve brahma-çabdaù | vijïänam änandaà brahma ity ädau paramätmani ca brahmärpaëatvädi-guëa-yogän näsya prakaraëasya paunaruktam | sruv-ädénäà brahmatvaà tad-äyatta-våttikatvät tad-väpyatväc ca iti vyäkhyätäraù | tädåçatayänusandhitaà karma-jïänäkäraà sat tad avalokanäya kalpyate ||24||

(4.25)