Na ca çaknomy avasthätuà bhramatéva ca me manaù | nimittäni ca paçyämi viparétäni keçava ||

çrédharaù : api ca na çaknométy ädi | viparétäni nimittäni aniñöa-sücakäni çakunäni paçyämi ||30||

madhusüdanaù : avasthätuà çaréraà dhärayituà ca na çaknométy anena mürcchä sücyate | tatra hetuù—mama mano bhramatéveti bhramaëa-kartå-sädåçyaà näma manasaù kaçcid vikära-viçeño mürcchäyäù pürvävasthä | cau hetau | yata evam ato nävasthätuà çaknométy arthaù | punar apy avasthänäsämarthye käraëam äha—nimittäni ca sücakatayä äsanna-duùkhasya viparétäni väma-netra-sphuraëädéni paçyämy anubhavämi | ato’pi nävasthätuà çaknométy arthaù | aham anätma-vittvena duùkhitväc choka-nibandhanaà kleçam anubhavämi, tvaà tu sadänanda-rüpatväc chokäsaàsargéti kåñëa-padena sücitam | ataù svajana-darçane tulye’pi çokäsaàsargitva-lakñaëäd viçeñät tvaà mäm açokaà kurv iti bhävaù |

keçava-padena ca tat-karaëa-sämarthyam | ko brahmä såñöi-kartä, éço rüdraù saàhartä, tau vätyanukampyatayä gacchatéti tad-vyutpatteù | bhakta-duùkha-karñitvaà vä kåñëa-padenoktam | keçava-padena ca keçy-ädi-duñöa-daitya-nibarhaëena sarvadä bhaktän pälayaséty ato mäm api çoka-niväraëena pälayiñyaséti sücitam | ||30||

viçvanäthaù : viparétäni nimittäni dhana-nimittako’yam atra me väsa itivan nimitta-çabdo’yaà prayojana-väcé | tataç ca yuddhe vijayino mama räjya-läbhät sukhaà na bhaviñyati, kintu tad-viparétam anutäpa-duùkham eva bhävéty arthaù ||30||

baladevaù : api ceti avasthätuà sthiro bhavituà mano bhramtéva ceti daurbalya-mürcchayor udayaù | nimittäni phaläny atra yuddhe viparétäni paçyämi | vijayino me räjya-präptir änando na bhaviñyati kintu tad-viparéto’nutäpa eva bhävéti | nimitta-çabdaù phala-väcé kasmai nimittäyätra vasasi ity ädau tathä pratéteù ||30||

(1.31)

Na ca çreyo’nupaçyämi hatvä svajanam ähave | na käìkñe vijayaà kåñëa na ca räjyaà sukhäni ca ||

çrédharaù : kià ca na cety ädi | ähave yuddhe svajanaà hatvä çreyaù phalaà na paçyämi | vijayädikaà phalaà kià na paçyaséti cet taträha na käìkña iti ||31||

madhusüdanaù : evaà liìga-dväreëa samécéna-pravåtti-hetu-bhüta-tattva-jïäna-pratibandhaké-bhütaà çokam uktvä, samprati tat-käritäà viparéta-pravåtti-hetu-bhütäà viparéta-buddhià darçayati—na ceti | çreyaù purüñärthaà dåñöam adåñöaà vä bahu-vicäraëäd anu paçcäd api na paçyämi | asvajanam api yuddhe hatvä çreyo na paçyämi |

dväv imau puruñau loke sürya-maëòala-bhedinau |

parivräò yoga-yuktaç ca raëe cäbhimukhe hataù ||

ity-ädinä hatasyaiva çreyo-viçeñäbhidhänäd dhantus tu na kiàcit sukåtam | evam asvajana-vadhe’pi çreyaso’bhäve svajana-vadhe sutaräà tad-abhäva iti jïäpayituà svajanam ity uktam | evam anähava-vadhe çreyo nästéti siddha-sädhana-väraëäyähava ity uktam |

nanu mä bhüd adåñöaà prayojanaà dåñöa-prayojanam iti tu vijayo räjyaà sukhäni ca nirvivädänéty äha—na käìkña iti | phaläkäìkñä hy upäya-pravåttau käraëam | atas tad-äkäìkñäyä abhävät tad-upäye yuddhe bhojanecchä-virahiëa iva päkädau mama pravåttir anupapannety arthaù ||32||

viçvanäthaù : çreyo na paçyäméti |

dväv imau puruñau loke sürya-maëòala-bhedinau |

parivräò yoga-yuktaç ca raëe cäbhimukhe hataù ||

ity-ädinä hatasyaiva çreyo-vidhänät | hantus tu na kim ap sukåtam | nana dåñöaà phalaà yaço räjyaà vartate yuddhasyety ata äha na käìkña iti ||31||

baladevaù : evaà tattva-jïäna-pratikülaà çokam uktvä tat-pratiküläà viparéta-buddhim äha na ceti | ähave svajanaà hatvä çreyo naiva paçyäméti |

dväv imau puruñau loke sürya-maëòala-bhedinau |

parivräò yoga-yuktaç ca raëe cäbhimukhe hataù ||

ity-ädinä hatasya çreyaù-smaraëät hantur me na kiïcic chreyaù | asvajanam iti vä cchedaù asvajana-vadhe’pi çreyaso’bhävät svajana-vadhe punaù kutastaräà tad ity arthaù |

nanu yaço-räjya-läbho dåñöaà phalam astéti cet taträha na käìkña iti | räjyädi-spåhä-virahäd upäye vijaye mama pravåttir na yuktä, randhane yathä bhojanechä-virahiëaù | tasmäd araëya-nivasanam eväsmäkaà çläghya-jévanatvaà bhävéti ||31||

(1.32-35)

kià no räjyena govinda kià bhogair jévitena vä |

yeñäm arthe käìkñitaà no räjyaà bhogäù sukhäni ca ||

ta ime’vasthitä yuddhe präëäàs tyaktvä dhanäni ca |

äcäryäù pitaraù puträs tathaiva ca pitämahäù ||

mätuläù çvaçuräù pauträù çyäläù sambandhinas tathä |

etän na hantum icchämi ghnato’pi madhusüdana ||

api trailokya-räjyasya hetoù kià nu mahé-kåte |

nihatya dhärtaräñörän naù kä prétiù syäj janärdana ||

çrédharaù : etad eva prapaïcayati—kià no räjyena ity-ädi särdha-dvayena | ta ime iti | yad-artham asmäkaà räjyädikam apekñitam te ete präëa-dhanäni tyaktvä tyägam aìgékåtya yuddhärtham avasthitäù | ataù kim asmäkaà räjyädibhiù kåtyam ity arthaù |

nanu yadi kåpayä tvam etän na haàsi tarhi tväm ete räjya-lobhena haniñyanty eva | atas tvam evaitän hatvä räjyaà bhuìkñveti | taträha etän ity-ädi särdhena | ghnato’pi asmän märayato’pi etän | apéti | trailokya-räjyasyäpi hetoù tat-präpty-artham api hantuà necchämi | kià punar mahémätra-präptaya ity arthaù ||32-35||

madhusüdanaù : kutaù punar itara-puruñair iñyamäëeñu teñu tavänicchety ata äha—kià na iti | bhogaiù sukhair jévitena jévata-sädhanena vijayenety arthaù | vinä räjyaà bhogän kaurava-vijayaà ca vane vivasatäm asmäkaà tenaiva jagati çläghanéya-jévitänäà kim ebhir äkäìkñitair iti bhävaù | go-çabda-väcyänéndriyäëy adhiñöhänatayä nityaà präptatvam eva mamaihika-phala-virägaà jänäméti sücayan bodhayati—govindeti |

rдjyдdйnдm дkсepe hetum дha—yeсдm iti | etena svasya vairдgye’pi svйyдnдm arthe yatanйyam ity apдstam | ekдkino hi rдjyдdy-anapekсitam eva | yeсда tu bandhьnда arthe tad apekсitaа ta ete prдлдn prдлдзда dhanдni dhanдзда ca tyaktvд yuddhe’vasthitд iti na svдrtho vдyaа prayatna iti bhдvaщ | bhoga-зabdaщ pьrvatra sukha-paratayд nirviсцo’py atra pеthak-sukha-grahaлдt sukha-sдdhana-viсaya-paraщ | prдлa-dhana-зabdau tu tad-дзд-lakсakau | sva-prдлa-tyдge’pi sva-bandhьnдm upabhogдya dhanдзд sambhaved iti tad-vдraлдya pеthag-dhana-grahaлam ||

yeñäm arthe räjyädy-apekñitaà te’tra nägatä ity äçaìkya tän viçinañöi—yeñäm iti | spañöam ||

nanu yadi kåpayä tvam etän na haàsi, tarhi tväm ete räjya-lobhena haniñyanty eva | atas tvam evaitän hatvä räjyaà bhuìkñva | ity ata äha—etän neti | trailokya-räjyasyäpi hetoù tat-präpty-artham api, asmän ghnato’py etän na hantum icchämi | icchäm api na kuryäm, ahaà kià punar hanyäm ? mahémätra-präptaye tu na hanyäm iti kim u vaktavyam ity arthaù | madhusüdaneti sambodhayan vaidika-märga-pravartakatvaà bhagavataù sücayati ||

nanv anyän vihäya dhärtaräñörä eva hantavyäù | teñäm atyanta-krüratara-tat-tad-duùkha-dätèëäà vadhe préti-sambhaväd ity ata äha—nihatyeti | dhärtaräñörän duryodhanädén bhrätèn nihatya sthitänäm asmäkaà kä prétiù syät ? na käpéty arthaù | na hi müòha-janocita-kñaëa-mätra-varti-sukhäbhäsa-lobhena ciratara-naraka-yätanä-hetur bandhu-vadho’smäkaà yukta iti bhävaù | janärdaneti sambodhanena yadi vadhyä ete, tarhi tvam evaitäï jahi, pralaye sarva-jana-hiàsakatve’pi sarva-päpäsaàsargitväd iti sücayati ||32-35||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : govindeti | gдщ sarvendriya-vеttйщ vindasйti tvam eva me manogataа pratйhйty arthaщ | rдjyдdy-anдkдмkсдyда hetum дha yeсдm iti | prдлдn prдлдзда dhanдni9 dhanдздm iti laksaлayд bodhyam | sva-prдлa-vyaye’pi sva-bandhu-sukhдrthд rдjya-spеhд syдt teсдm apy atra nдзa-prдpter apдrthaiva yuddhe pravеttir iti bhдvaщ |

nanu tvaà cet käruëikas etän na hanyäs tarhi te sva-räjyaà niñkaëöakaà kartuà tväm eva hanyur iti cet taträh etän iti | mäà ghnato’pi hiàsato’py etän hantum ahaà necchämi | trailokya-räjyasya präptaye’pi kià punar bhü-mätrasya |

nanv anvayän hitvä dhåtaräñöra-puträ eva hantavyä, bahu-duùkha-dätèëäà teñäà ghäte sukha-sambhaväd iti cet taträha nihatyeti | dhärtaräñörän duryodhanädén nihatya sthitänäà naù päëòävänäà kä prétiù prasannatä syän na käpéti acira-sukhäbhäsa-spåhayä ciratara-naraka-hetu-bhräåho na yogya iti bhävaù | he janärdaneti yady ete hantavyäs tarhi bhübhäräpahäré tvam eva tän hahi pareçasya te päpa-gandha-sambandho na bhaved iti vyajyate ||32-35||

(1.36)