Karmaëy akarma yaù paçyed akarmaëi ca karma yaù | sa buddhimän manuñyeñu sa yuktaù kåtsna-karma-kåt ||

çrédharaù : tad evaà karmädénäà durvijïeyatvaà darçayann äha karmaëéti | parameçvarärädhana-lakñaëe karmaëi karma-viñaye akarma karmedaà na bhavatéti yaù paçyet | tasya jïäna-hetutvena bandhakatväbhävät | akarmaëi ca vihitäkaraëe karma yaù paçyet pratyaväyotpädakatvena bandha-hetutvät | manuñyeñu karma kurväëeñu sa buddhimän vyavasäyätmaka-buddhimattväc chreñöhaù | taà stauti sa yukto yogé | tena karmaëä jïäna-yogäväpteù | sa eva kåtsna-karma-kartä ca | sarvataù samplutodaka-sthänéye ca tasmin karmaëi sarva-karma-phalänäm antarbhävät tad evam ärurukñoù karma-yogädhikärävasthäyäà na karmaëäm anärambhäd ity ädinokta eva karma-yogaù spañöékåtaù | tat-prapaïca-rüpatväc cäsya prakaraëasya na paunaruktya-doñaù | anenaiva yogärüòhävasthäyäà yas tv ätma-ratir eva syäd ity ädinä yaù karmänupayoga uktas tasyäpy arthät prapaïcaù kåto veditavyaù | yad ärurukñor api karma bandhakaà na bhavati tad-ärüòhasya kuto bandhakaà syät ity aträpi çloko yujyate |

yad vä, karmaëi dehendriyädi-vyäpäre vartamäne’py ätmano dehädi-vyatirekänubhavena akarma sväbhävikaà niañkarmyam eva yaù paçyet tathä akarmaëi ca jïäna-rahite duùkha-buddhyä karmaëäà tyäge karma yaù paçyet tasya prayatna-sädhyatvena mithyäcäratvät | tad uktaà karmendriyäëi saàyamyety ädinä | ya evambhütaù sa tu sarveñu manuñyeñu buddhimän paëòitaù | tatra hetuù— yataù kåtsnäni sarväëi yadåcchayä präptäny ähärädéni karmäëi kurvann api sa yukta eva akarträtma-jïänena samädhistha evety arthaù | anenanaiva jïäninaù svabhäväd äpannaà kalaïja-bhakñaëädikaà na doñäya | ajïasya tu rägataù kåtaà doñäya iti vikarmaëo’pi tattvaà nirüpitaà drañöavyam ||18||

madhusüdanaù : kйdезaа tarhi karmдdйnда tattvam iti tad дha karmaлйti | karmaлi dehendriyдdi-vyдpдre vihite pratiсiddhe cдhaа karomйti dharmy-adhyдsenдtmany дropit## | nau-sthenдcalatsu taцastha-vеkсдdiсu samдropite calana ivдkartдtma-svarьpдlocanena vastutaщ karmдbhдvaа taцastha-vеkсдdiсv iva yaщ paзyet paзyati | tathд dehendriyдdiсu triguлa-mдyд-pariлдmatvena sarvadд savyдpдreсu nirvyдpдras tьслйа sukham дsa ity abhimдnena samдropite’karmaлi vyдpдroparame dьrastha-cakсuщ-saаnikесцa-puruсeсu gacchatsv apy agamana iva sarvadд sa-vyдpдra-dehendriyдdi-svarьpa-paryдlocanena vastu-gatyд karma nivеttyдkhya-prayatna-rьpaа vyдpдraа yaщ paзyed udдhеta-puruсeсu gamanam iva | audдsйnyдvasthдyдm apy udдsйno’ham дsa ity abhimдna eva karma | etдdезaщ paramдrtha-darзй sa buddhimдn ity дdinд buddhimattva-yoga-yuktatva-sarva-karma-kеttvais tribhir dharmaiщ stьyate |

atra prathama-pädena karma-vikarmaëos tattvaà karma-çabdasya vihita-pratiñiddha-paratvät | dvitéya-pädena cäkarmaëas tattvaà darçitam iti drañöavyam | tatra yat tvaà manyase karmaëo bandha-hetutvät tüñëém eva mayä sukhena sthätavyam iti tan måñä | asati kartåtväbhimäne vihitasya pratiñiddhasya vä karmaëo bandha-hetutväbhävät | tathä ca vyäkhyätaà na mäà karmäëi limpanti [gétä 4.14] ity ädinä | satica kartåtväbhimäne tüñëém aham äsa ity audäsényäbhimänätmakaà yat karma tad api bandha-hetur eva vastu-tattväparijïänät | tasmät karma-vikarmäkarmaëäà tattvam édåçaà jïätvä vikarmäkarmaëé parityajya kartåtväbhimäna-phaläbhisandhi-hänena vihitaà karmaiva kurv ity abhipräyaù |

aparä vyäkhyä karmaëi jïäna-karmaëi dåçye jaòe sad-rüpeëa sphuraëa-rüpeëa cänusyütaà sarva-bhramädhiñöhänam akarmävedyaà sva-prakäça-caitanyaà paramärtha-dåñöyä yaù paçyet | tathäkarmaëi ca sva-prakäçe dåg-vastuni kalpitaà karma dåçyaà mäyä-mayaà na paramärtha-sat | dåg-dåçyayoù sambandhänupapatteù—

yas tu sarväëi bhütäni ätmany evänupaçyati |

sarva-bhüteñu cätmänaà tato na vijugupsate || [é.u. 6] iti çruteù |

evaà parasparädhyäse’pi çuddhaà vastu yaù paçyati manuñyeñu madhye sa eva buddhimän nänyaù | asya paramärtha-darçitväd anyasya cäparamärtha-darçitvät | sa ca buddhi-sädhana-yogya-yukto’ntaù-karaëa-çuddhy-aikägra-cittaù | ataù sa eväntaùkaraëa-çuddhi-sädhana-kåtsna-karma-kåd iti västava-dharmair eva stüyate | yasmäd evaà tasmät tvam api paramärtha-darçé bhava tävataiva kåtsna-karma-käritvopapatter ity abhipräyaù |

ato yad uktaà yaj jïätvä mokñyase’çubhäd iti | yac coktaà karmädénäà tattvaà boddhavyam astéti sa buddhimän ity ädi-stutiç ca | tat sarvaà paramärtha-darçane saàgacchate | anya-jïänäd açubhät saàsärän mokñänupapatteù | atattvaà cänyan na boddhavyaà na vä yaj-jïäne buddhimattvam iti yuktaiva paramärtha-darçinäà vyäkhyä |

yat tu vyäkhyänaà karmaëi nitye parameçvarärthe’nuñöhéyamäne bandha-hetutväbhäväd akarmedam iti yaù paçyet | tathäkarmaëi ca nitya-karmäkaraëe pratyaväya-hetutvena karmedam iti yaù paçyet sa buddhimän ity ädi tad asaìgatam eva | nitya-karmaëy akarmedam iti jïänasyäçubha-mokña-hetutväbhävät, mithyäjïänatvena tasyiväçubhatväc ca | na caitädåçaà mithyä-jïänaà boddhavyaà tattvaà näpy etädåça-jïäne buddhimattvädi-stuty-upapattir bhräntitvät | nitya-karmänuñöhänaà hi svarüpato’ntaùkaraëa-çuddhi-dväropayujyate na taträkarma-buddhiù kuträpy upayujyate çästreëa nämädiñu brahma-dåñöivad avihitatvät | näpédam eva väkyaà tad-vidhäyakam upakramädi-virodhasyokteù | evaà nitya-karmäkaraëam api svarüpato nitya-karma-viruddha-karma-lakñakatayopayujyate na tu tatra karma-dåñöiù kväpy upayujyate | näpi nitya-karmäkaraëät pratyaväyaù | abhäväd bhävotpatty-ayogät | anyathä tad-aviçeñeëa sarvadä käryotpatti-prasaìgät | bhävärthäù karma-çabdäs tebhyaù kriyä pratéyetaiña hy artho vidhéyata iti nyäyena bhävärthasyaiväpürva-janakatvät | atirätre ñoòaçinaà na gåhëäti ity ädäv api saìkalpa-viçeñasyaiväpürva-janakatväbhyupagamät | nekñetodyantam ädityam ity ädi-prajäpati-vratavat | ato nitya-karmänuñöhänärhe käle tad-viruddhatayä yad-upaveçanädi karma tad eva nitya-karmäkaraëopalakñitaà pratyaväya-hetur iti vaidikänäà siddhäntaù | ataeväkurvan vihitaà karmety atra lakñaëärthe çatä vyäkhyätaù | lakñaëa-hetvoù kriyäyä ity aviçeña-smaraëe’py atra hetutvänupapatteù | tasmän mithyä-darçanäpanode prastute mithyä-darçana-vyäkhyänaà na çobhatetaräm | näpi nityänuñöhäna-param evaitad väkyaà nityäni kuryäd ity arthe karmaëy akarma yaù paçyed ity ädi tad-abodhakaraà väkyaà prayuïjänasya bhagavataù pratärakatväpatter ity ädi bhäñya eva vistareëa vyäkhyätam ity uparamyate ||18||

viçvanäthaù : tatra karmäkarmaëos tattva-bodham äha karmaëéti | çuddhäntaù-karaëasya jïänavattve’pi janakäder iväkåta-sannyäsasya karmaëy anuñöhéyamäne niñkäma-karma-yoge akarma | karmedaà na bhavatéti yaù paçyet tat-karmaëo bandhakatväbhävät iti bhävaù | tathäçuddhäntaùkaraëasya jïänäbhäve’pi çästrajïatvät jïäna-vävadükasya sannyäsino’karmaëi karmäkaraëe karma paçyet durgati-präpakaà karma-bandham evopalabhate | sa eva buddhimän | sa tu kåtsna-karmäëy eva karoti, na tu tasya jïäna-vävadükasya jïäni-mäninaù saìgenäpi tad-vacasäpi sannyäsaà na karotéti bhävaù | tathä ca bhagavad-väkyam—

yas tv asaàyata-ñaò-vargaù pracaëòendriya-särathiù |

jïäna-vairägya-rahitas tri-daëòam upajévati ||

surän ätmänam ätma-sthaà nihnute mäà ca dharma-hä |

avipakva-kañäyo 'smäd amuñmäc ca vihéyate || [bhä.pu.11.18.40-1] iti ||18||

baladevaù : karmäkarmaëor boddhavyaà svarüpam äha karmaëéti | anuñöhéyamäne niñkäme karmaëi yo’karma prastutatvät karmaëy ätma-jïänaà paçyet, akarmaëy ätma-jïäne yaù karma paçyet | etad uktaà bhavati— yo mumukñur håd-viçuddhaye kriyamäëaà karmätma-jïänänusandhi-garbhatväj jïänäkäraà, tac ca jïänaà karma-dvärakatvät karmäkäraà paçyet | ubhayor ekätmoddeçyatväd ubhayam ekaà vidyäd ity arthaù | evam eva vakñyate säìkhya-yogau påthag bäläù ity ädineti | evam anuñöhéyamäne karmaëi ätma-yäthätmyaà yo’nusandhatte sa manuñyeñu buddhimän paëòitaù | yukto mokña-yogyaù | kåtsna-karma-kåt sarveñäà karma-phalänäm ätma-jïäna-sukhäntarbhütatvät ||18||

(4.19)