Kià karma kim akarmeti kavayo’py atra mohitäù | tat te karma pravakñyämi yaj jïätvä mokñyase’çubhät ||

çrédharaù : tac ca tattvavidbhiù saha vicärya kartavyam | na loka-paramparä-mätreëety äha kià karmeti | kià karma ? kédåçaà karma-karaëam | kim akarma ? kédåçaà karmäkaraëam | ity asminn arthe vivekino’pi mohitäù | ato yaj jïätä yad-anuñöhäyäçubhät saàsärän mokñyase mukto bhaviñyasi tat karmäkarma ca tubhyam ahaà pravakñyämi tac chåëu ||16||

madhusüdanaù : nanu karma-viñaye kià kaçcit saàçayo’py asti yena pürvaiù pürvataraà kåtam ity atinirbadhnäsi ? asty evety äha kià karmeti | nau-sthasya niñkriyeñv api taöastha-våkñeñu gamana-bhrama-darçanät tathä düräc cakñuù-saànikåñöeñu gacchatsv api puruñeñv agamana-bhrama-darçanät paramärthataù kià karma kià vä paramärthato’karmeti kavayo medhävino’py aträsmin viñaye mohitä mohaà nirëayäsämarthyaà präptä atyanta-durnirüpatväd ity arthaù | tat tasmät te tubhyam ahaà karma, a-kära-praçleñeëa cchedäd akarma ca pravakñyämi prakarñeëa sandehocchedena vakñyämi | yat karmäkarma-svarüpaà jïätvä mokñyase mukto bhaviñyasy açubhät saàsärät ||16||

viçvanäthaù : kià ca karmäpi na gatänugatika-nyäyenaiva kevalaà vivekinä kartavyam | kintu tasya prakära-viçeñaà jïätvaivety atas tasya prathamaà durjïeyatvam äha ||16||

baladevaù : nanu kià karma-viñayakaù kaçcit sandeho’py asti yataù pürvaiù pürvataraà kåtam ity atinirbandhäd bravéñéti ced asty evety äha kià karmeti | mumukñubhir anuñöheyaà karma kià rüpaà syäd akarma ca karmänyat tad-antargataà jïänaà ca kià rüpam ity arthaù | tad-anyatve enaà ca | aträrthe kavayo dhémanto’pi mohitäs tad-yäthätmya-nirëayäsämarthyän mohaà präpuù | ahaà sarveçaù sarvajïas te tubhyaà tat karma a-kära-praçleñäd akarma ca pravakñyämi yaj jïätvänuñöhäya präpya cäçubhät saàsärän mokñyase ||16||

(4.17)

Karmaëo hy api boddhavyaà boddhavyaà ca vikarmaëaù | akarmaëaç ca boddhavyaà gahanä karmaëo gatiù ||

çrédharaù : nanu loka-prasiddham eva karma dehädi-vyäpärätmakam | akarma tad-avyäpärätmakam | ataù katham ucyate kavayo’py atra mohaà präptä iti ? taträha karmaëa iti | karmaëo vihita-vyäpärasyäpi tattvaà boddhavyam asti | na tu loka-prasiddha-mätram eva | akarmaëo’vihita-vyäpärasyäpi tattvaà boddhavyam asti | vikarmaëo niñiddha-vyäpärasyäpi tattvaà boddhavyam asti | yataù karmaëo gatir gahanä | karmaëa ity upalakñaëärtham | karmäkarma-vikarmaëäà tattvaà durvijïeyam ity arthaù ||17||

madhusüdanaù : nanu sarva-loka-prasiddhatväd aham evaitaj jänämi dehendriyädi-vyäpäraù karma tüñëém äsanam akarmeti tatra kià tvayä vaktavyam iti taträha karmaëa iti | hi yasmät karmaëaù çästra-vihitasyäpi tattvaà boddhavyam asti, vikarmaëaç ca pratiñiddhasya, akarmaëaç ca tüñëémbhävasya | atra väkya-traye’pi tattvam aséty adhyähäraù | yasmäd gahanä durjïänä | karmaëa ity upalakñaëaà karmäkarma-vikarmaëäm | gatis tattvam ity arthaù ||18||

viçvanäthaù : niñiddhäcaraëaà durgati-präpakam iti tattvam | tathäkarmaëaù karmäkaraëasyäpi sannyäsinaù kédåçaà karmäkaraëaà çubhadam iti | anyathä niùçreyasaà kathaà hasta-gataà syäd iti bhävaù | karmaëa ity upalakñaëaà karmäkarma-vikarmaëäm | gatis tattvam | gahanä durgamä ||17||

baladevaù : nanu kavayo’pi mohaà präpur iti cet taträha karmaëo héti | karmaëo niñkämasya mumukñubhir anuñöhätavyasya svarüpaà boddhavyam | vikarmaëo jïäna-viruddhasya kämya-karmaëaù svarüpaà boddhavyam | akarmaëaç ca karma-bhinnasya jïänasya ca svarüpaà boddhavyam | tat-tat-svarüpavidbhiù särdhaà vicäryam ity arthaù | karmaëo’karmaëaç ca gatir gahanä durgamä | ataù kavayo’pi tatra mohitäù ||17||

(4.18)